Rządowy projekt ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej, nieodpłatnej informacji prawnej oraz edukacji prawnej społeczeństwa

gdzie może uzyskać pomoc prawną lub innego rodzaju pomoc przy rozwiązaniu dotyczącego
jej problemu.
Projektowany system nieodpłatnej pomocy oraz nieodpłatnej informacji prawnej ma zatem
doprowadzić do stworzenia mechanizmów umożliwiających dostęp do uzyskania porady
prawnej przez osoby fizyczne, które z uwagi na swój status materialny lub sytuację życiową
nie mają możliwości uzyskania profesjonalnej pomocy prawnej, a wszystkim osobom
fizycznym zagwarantować dostęp do informacji prawnej.
Projektowana ustawa składa się z 9 rozdziałów.
Regulacje zawarte w pierwszym rozdziale „Przepisy ogólne” określają zakres przedmiotowy
ustawy, a także wskazują, że udzielanie nieodpłatnej pomocy prawnej i nieodpłatnej
informacji prawnej będzie zadaniem z zakresu administracji rządowej, co ma zapewnić
jednolite standardy udzielania pomocy i informacji prawnej, efektywny nadzór nad
wykonywaniem tej usługi i stałe źródło jej finansowania. Ponadto wskazują zasady działania
organów administracji publicznej w zakresie edukacji prawnej społeczeństwa.
Projektowane regulacje nie naruszają rozwiązań dotyczących poradnictwa prawnego zawartych
w ustawach szczególnych ani nie zwalniają organów administracji publicznej z istniejących
obowiązków w tym zakresie, przewidzianych w dotychczasowych przepisach. Takie
unormowanie ma charakter informacyjny w tym sensie, że akcentuje istnienie odrębnych
przepisów.
Trzeba przy tym podkreślić, że w szczególności art. 46 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej
przewiduje, jako jedną z form pomocy społecznej, poradnictwo specjalistyczne, w tym
poradnictwo prawne, jednakże jest ono świadczone osobom i rodzinom, które mają trudności
lub wykazują potrzebę wsparcia w rozwiązywaniu swoich problemów życiowych. Również
zakres tego poradnictwa jest ograniczony przedmiotowo. Stosownie do art. 46 ust. 2 ustawy
o pomocy społecznej, poradnictwo prawne realizuje się przez udzielanie informacji
o obowiązujących przepisach z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego, zabezpieczenia
społecznego, ochrony praw lokatorów. Poza zakresem tego poradnictwa pozostają więc tak
istotne ze społecznego punktu widzenia dziedziny i gałęzie prawa, jak prawo zobowiązań,
prawo spadkowe czy prawo administracyjne.
Celem niniejszego projektu jest zbudowanie systemu charakteryzującego się możliwie
największą uniwersalnością, zarówno w zakresie dostępu do niego obywateli, jak i zakresu
spraw, w których obywatel będzie mógł uzyskać nieodpłatnie pomoc prawną. Projektowany
4
system z samego założenia nie ma więc być elementem pomocy społecznej (aczkolwiek będzie
wykorzystywał wybrane konstrukcje prawne funkcjonujące w systemie pomocy społecznej),
lecz stanowić zinstytucjonalizowane narzędzie państwa umożliwiające obywatelom uzyskanie
pomocy prawnej na wysokim poziomie merytorycznym, niezależnie od ich sytuacji majątkowej
i faktycznej. Projektowany system nieodpłatnej pomocy prawnej i nieodpłatnej informacji
prawnej nie narusza istniejących rozwiązań dotyczących poradnictwa prawnego. Przyjęte
w obowiązujących ustawach rozwiązania będą funkcjonowały nadal jako regulacje szczególne
wobec projektowanej ustawy. Poradnictwo prawne będzie mogło nadal służyć jako jeden
z instrumentów polityki społecznej państwa realizowanej przez instytucje państwowe lub
organizacje pozarządowe na potrzeby wykonywania innych zadań.
Projektowana ustawa nie ogranicza zatem działalności podmiotów w zakresie świadczenia
poradnictwa prawnego, w szczególności z dziedziny prawa rodzinnego i opiekuńczego,
zabezpieczenia społecznego, ochrony praw lokatorów, o których mowa w ustawie o pomocy
społecznej. Wyrazem powyższego jest rozwiązanie przyjęte w art. 2. Udzielanie nieodpłatnej
pomocy prawnej na zasadach określonych w projektowanej ustawie nie będzie zatem jedyną
podstawą świadczenia szeroko rozumianego poradnictwa prawnego na etapie przedsądowym.
W takim rozumieniu przyjęte w projekcie rozwiązania mają stanowić podstawową bazę
udzielania pomocy prawnej i informacji prawnej. Natomiast ich zadaniem nie jest
konkurowanie z obecnie istniejącymi możliwościami uzyskania nieodpłatnej pomocy prawnej.
Pozwoli to wyrównać szanse obywateli na uzyskanie profesjonalnej pomocy prawnej już na
etapie przedsądowym, bez względu na status majątkowy osoby uprawnionej bądź sytuację,
w której się znajduje.
Rozdział drugi projektu dotyczy nieodpłatnej pomocy prawnej. W projektowanym art. 3
zawarto regulację, zgodnie z którą nieodpłatna pomoc prawna będzie przysługiwać osobie
fizycznej:
– której w okresie 12 miesięcy poprzedzających zwrócenie się o udzielenie nieodpłatnej
pomocy prawnej zostało przyznane świadczenie z pomocy społecznej na podstawie ustawy
z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej lub
– która posiada ważną Kartę Dużej Rodziny, o której mowa w ustawie z dnia 5 grudnia
2014 r. o Karcie Dużej Rodziny (Dz. U. poz. 1863), lub
– która uzyskała decyzję lub zaświadczenie, o których mowa w art. 22 ustawy z dnia
24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji
wojennych i okresu powojennego (Dz. U. z 2014 r. poz. 1206), lub
5
– która posiada ważną legitymację weterana albo legitymację weterana poszkodowanego,
o której mowa w art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 19 sierpnia 2011 r. o weteranach działań poza
granicami państwa (Dz. U. Nr 205, poz. 1203), lub
– która ukończyła 75 lat, lub
– która w wyniku wystąpienia klęski żywiołowej, katastrofy naturalnej lub awarii
technicznej znalazła się w sytuacji zagrożenia lub poniosła straty.
Nieodpłatna pomoc prawna nie będzie przysługiwać osobie, wobec której w okresie
poprzedzających dwunastu miesięcy wydano ostateczną decyzję o zwrocie nienależnie
pobranego świadczenia, w przypadku gdy podstawę udzielenia nieodpłatnej pomocy prawnej
miałby stanowić fakt uzyskania świadczenia z pomocy społecznej (art. 3 ust. 2).
Projektowane rozwiązanie z jednej strony ma możliwie szeroko określić krąg beneficjentów
projektowanej ustawy, z drugiej zaś ma nie prowadzić do konieczności tworzenia nowych
organów czy struktur organizacyjnych zajmujących się weryfikacją uprawnień do uzyskania
nieodpłatnej pomocy prawnej. Ograniczy to koszty świadczenia nieodpłatnej pomocy prawnej
na zasadach określonych w projektowanej ustawie przez wykorzystanie już istniejących
instytucji.
Oczywiste jest, iż wprowadzenie do projektowanego systemu pomocy prawnej osób
korzystających z pomocy społecznej spełnia wymogi wyznaczone we wskazanej na wstępie
strategii rozwoju kraju do roku 2020. Niewątpliwie jest to grupa osób znajdujących się
w trudnych sytuacjach życiowych, wymagająca wsparcia w pokonywaniu wynikających
z nich trudności. Założenia wspomnianej strategii nie ograniczają się jednak tylko do tak
określonej grupy osób.
Nie ma więc przeszkód, aby projektowanym systemem objąć również inne grupy osób, które
ze względu na szczególne powody mogą oczekiwać pomocy ze strony państwa.
Wobec powyższego na wsparcie mogą więc liczyć osoby posiadające ważną Kartę Dużej
Rodziny. Objęcie tej grupy osób nieodpłatną pomocą prawną z jednej strony będzie
elementem wsparcia rodzin wielodzietnych, wpisującym się w dotychczasową politykę
prorodzinną Rady Ministrów. Z drugiej strony należy podkreślić, iż wielodzietność może
ograniczać perspektywę pokonania trudnych sytuacji życiowych przy wykorzystaniu jedynie
własnych zasobów i możliwości, co z kolei jest jedną z przesłanek zapewnienia wsparcia
takim rodzinom.
6
Do nieodpłatnej pomocy prawnej uprawnionymi również będą osoby, które uzyskały decyzję
lub zaświadczenie, o których mowa w art. 22 ustawy z dnia 1991 r. o kombatantach oraz
niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego, posiadające
ważną legitymację weterana albo legitymację weterana poszkodowanego, o której mowa
w art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 19 sierpnia 2011 r. o weteranach działań poza granicami państwa,
a także osoby, które ukończyły 75 lat.
Osoby, które uzyskały decyzję lub zaświadczenie, o których mowa w art. 22 ustawy z dnia
24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji
wojennych i okresu powojennego, należą do grona podmiotów szczególnie zasłużonych dla
niepodległego bytu państwa. W podobnym kontekście traktować należy osoby posiadające
status weterana albo weterana poszkodowanego, o których mowa w ustawie z dnia 19 sierpnia
2011 r. o weteranach działań poza granicami państwa. Powszechnie znanymi są przypadki
osób spośród wymienionej grupy, które borykają się z różnego rodzaju problemami natury
prawnej.
Natomiast w przypadku osób, które ukończyły 75 lat, wskazać trzeba, że postępujący obecnie
niezmiernie szybko rozwój społeczno-gospodarczy stwarza dla tak określonej grupy różnego
rodzaju niebezpieczeństwa. Szczególnie to one narażone są na negatywne oddziaływanie
instrumentów ekonomicznych i gospodarczych.
Wszystko to pozwala stwierdzić, iż tak określony krąg osób jest narażony bądź też może być
narażony na wykluczenie społeczne. Określony w toku konsultacji społecznych krąg
beneficjentów projektowanej ustawy ma więc również przeciwdziałać negatywnym procesom
społecznym.
Do trudnych sytuacji życiowych zaliczyć także trzeba sytuacje wystąpienia klęski
żywiołowej, katastrofy naturalnej lub awarii technicznej. Natura tych zdarzeń powoduje, że
rzadko jednostka może samodzielnie je przezwyciężyć. Zazwyczaj wymaga ona wsparcia
w sytuacjach, gdy zdarzenie to stwarza sytuację zagrożenia prawnie chronionych interesów
osoby fizycznej lub wyrządza jej straty, co uzasadnia umożliwienie jej uzyskania nieodpłatnej
pomocy prawnej.
Szczególnie podkreślić przy tym należy, że przyjęte rozwiązanie określa krąg beneficjentów
systemu, odwołując się m.in. do osób uprawnionych do otrzymania świadczeń z opieki
społecznej. Nie można jednakże przyjmować, iż jest to rozwiązanie posługujące się prostym
kryterium dochodowym. Pomoc społeczna może bowiem zostać przyznana także z innych
7
powodów. Kryteria w tym zakresie określa art. 7 ustawy o pomocy społecznej, zgodnie
z którym pomocy społecznej udziela się osobom i rodzinom w szczególności z powodu:
1) ubóstwa;
2) sieroctwa;
3) bezdomności;
4) bezrobocia;
5) niepełnosprawności;
6) długotrwałej lub ciężkiej choroby;
7) przemocy w rodzinie;
8) potrzeby ochrony ofiar handlu ludźmi;
9) potrzeby ochrony macierzyństwa lub wielodzietności;
10) bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa
domowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych;
11) trudności w integracji cudzoziemców, którzy uzyskali w Rzeczypospolitej Polskiej status
uchodźcy lub ochronę uzupełniającą;
12) trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego;
13) alkoholizmu lub narkomanii;
14) zdarzenia losowego i sytuacji kryzysowej;
15) klęski żywiołowej lub ekologicznej.
Powyższe odesłanie nie determinuje więc kręgu osób uprawnionych do otrzymania
nieodpłatnej pomocy prawnej jedynie do podmiotów spełniających kryterium majątkowe.
Zastosowanie tylko i wyłącznie takiego kryterium byłoby niewystarczające. Trudno bowiem
wyobrazić sobie sytuację, w której z systemu nieodpłatnej pomocy prawnej tworzonego przez
państwo nie będzie mogła skorzystać osoba np. pokrzywdzona przemocą w rodzinie tylko
dlatego, że formalnie posiada majątek, a z uwagi na zaistniałą sytuację życiową nie posiada
dostępu do środków finansowych pozwalających na pokrycie kosztów uzyskania pomocy
prawnej na wolnym rynku.
Prawo do nieodpłatnej pomocy prawnej będzie stosowane w przypadku:
1) osoby uprawnionej na podstawie uzyskanego uprzednio świadczenia z opieki społecznej –
przez przedłożenie oryginału albo odpisu decyzji administracyjnej, o której mowa

2) Ogólna liczba osób korzystających z pomocy społecznej określona została na poziomie 3.111.100 osób. Dane
na ten temat zawarte są w opracowaniu „Beneficjenci pomocy społecznej i świadczeń rodzinnych w 2012 r.”,
Urząd Statystyczny w Krakowie, Kraków 2013, s. 51 i nast.
8