Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy - Kodeks karny i niektórych innych ustaw

Z uwagi na obawy dotyczące nadużywania możliwości żądania wyznaczenia obrońcy
(nowego) z urzędu, zasadnym jest również wprowadzenie mechanizmu kontrolnego
w przypadku rezygnacji z wyznaczonego obrońcy i złożenia ponownego wniosku w tym
przedmiocie poprzez dodanie nowego § 3 w proj. art. 80a k.p.k.
Konsekwencją odmiennego uregulowania dotyczącego możliwości skorzystania z pomocy
obrońcy z urzędu jest wprowadzenie dodatkowej opłaty za korzystanie przez oskarżonego z
adwokata z urzędu w sytuacji, gdy wystąpił z takim wnioskiem, a nie jest uprawniony do
obrony obligatoryjnej ani uprawniony do skorzystania z tzw. prawa ubogich.
Opłata ta nie jest naliczana wobec osób które nie mogą samodzielnie pokryć kosztów
postepowania bez uciążliwości ze względu na swoją sytuację rodzinną, majątkową
i wysokość dochodów, gdyż stanowiłoby to dodatkowe utrudnienie dla nich w uzyskaniu
dostępu do sądu.

Odmiennie należy natomiast ocenić sytuację osób, które mogą ze względu na swoją sytuację
majątkową pozwolić sobie na adwokata z wyboru. Wówczas opłata jest w rzeczywistości
swoistą „ceną” za kredytowanie obrony z urzędu przez Skarb Państwa podobnie do odsetek
bankowych. Jednocześnie opłata ta wywiera efekt psychologiczny, gdyż oskarżony musi
rozważyć czy w jego ocenie złożenie takiego wniosku jest dla niego opłacalne w świetle
szans na uzyskanie pozytywnego dla niego wyniku postępowania. Osoby te mają alternatywę
w postaci obrony z urzędu która może okazać się bardziej korzystna cenowo. Tym samym
projektowane rozwiązanie utrzymuje ułatwienie dostępu do obrońcy ale jednocześnie pozwala
pokryć koszt tego rozwiązania. Oskarżony ma dostęp do adwokata nawet bez angażowania
środków finansowych oraz zaciągania zobowiązań.
Opłata jest naliczana niezależnie od zwrotu kosztów nieopłaconej przez strony pomocy
adwokata i niezależnie od innych kosztów postępowania. W rzeczywistości jest to nowe
obciążenie fiskalne które powinno znaleźć swoją podstawę w przepisach rangi ustawowej.
Wprowadzenie opłaty będzie związane z nowelizacją ustawy z dnia 23 czerwca 1973 r.
o opłatach w sprawach karnych (Dz. U. z 1983 r., Nr 49, poz. 223, z późn. zm.)) – art. 4
projektu.
                                                           
1) Zmiany tekstu jednolitego wymienionej ustawy zostały ogłoszone w Dz. U. z 2011 r. Nr 112, poz. 654,
Nr 149, poz. 887 i Nr 191, poz. 1134.
33

Odpowiedzialność za zwrot korzyści uzyskanych przez osobę trzecią z przestępstwa innej
osoby wprowadzona została w 1998 r. przez art. 52 k.k. Regulacja kodeksu postępowania
karnego w tej materii ograniczyła się jednak wyłącznie do wskazania, że podmiot ten pojawia
się w razie wystąpienia przez prokuratora, przy wnoszeniu aktu oskarżenia, także
z wnioskiem o zobowiązanie takiej osoby do zwrotu Skarbowi Państwa uzyskanej korzyści
(art. 333 § 4 k.p.k.) oraz zasad rozpoznawania takiego wniosku i przesłuchiwania owej osoby,
określonych w art. 416 k.p.k. Status tego podmiotu nie jest natomiast dotąd w pełni
dookreślony. Kodeks jednak wyraźnie nie traktuje go jako strony postępowania, gdyż
w szeregu przepisach używa się zwrotu „strona oraz podmiot z art. 416” (np. art. 168, art. 425
§ 1, czy art. 444 k.p.k.). W istocie zatem jest to podmiot, który można określić mianem quasi-
-strony, a więc korzystający jedynie z niektórych uprawnień stron i to tylko w zakresie
określonym wyraźnie przez ustawę. W konsekwencji, nie jest on pełnoprawnym uczestnikiem
postępowania, mimo że dotyczy ono jego odpowiedzialności majątkowej wobec Skarbu
Państwa. Nie może więc np. uczestniczyć choćby w posiedzeniu, na którym rozpoznaje się
wniosek prokuratora o skazanie oskarżonego bez rozprawy, mimo że skazanie na posiedzeniu
rodzi też potrzebę uwzględnienia wniosku o nałożenie obowiązku zwrotu korzyści
majątkowej przez osobę trzecią. Należy też zauważyć, że wprowadzanie tego podmiotu do
procesu jest przy tym jedynie fakultatywne, gdyż prokurator może tylko, ale nie musi,
dołączyć do aktu oskarżenia wniosek o zobowiązanie podmiotu, który uzyskał korzyść
z cudzego przestępstwa, do jej zwrotu Skarbowi Państwa. Takie rozwiązanie nie sprzyja zaś
odzyskiwaniu przez Skarb Państwa bezprawnych korzyści uzyskiwanych z przestępstwa
przez osoby nie będące uczestnikami czynu zabronionego, czemu służyć miał art. 52 k.k.
Mając na uwadze powyższe wadliwości dotychczasowego rozwiązania i potrzebę zarówno
właściwego ukształtowania statusu omawianego podmiotu w procesie karnym, jak
i zapewnienia realności odzyskiwania przez Skarb Państwa bezprawnych korzyści płynących
z przestępstwa, zdecydowano się dokonać zmian w tym zakresie. Sprowadzają się one do
przyjęcia, że podmiot, o którym mowa w art. 52 k.k. byłby stroną postępowania, ale jednak
z pewnymi ograniczeniami swoich uprawnień przy zaskarżaniu wyroku oraz zobligowania
prokuratora do występowania z wnioskiem o zobowiązanie go do zwrotu Skarbowi Państwa
korzyści uzyskanej z przestępstwa zarzucanego oskarżonemu.


34

Dla realizacji pierwszego z tych celów wprowadza się do Kodeksu postępowania karnego
w dziale o stronach dodatkowy rozdział 8a, uznając za taką stronę odpowiedzialnego za zwrot
Skarbowi Państwa korzyści majątkowej uzyskanej z przestępstwa oskarżonego. Obejmuje on
dwa artykuły, 81a i 81b k.p.k. W pierwszym z nich zdefiniowano tę stronę, przyjmując że jest
nim podmiot, wobec którego prokurator, wnosząc akt oskarżenia, wystąpił z wnioskiem
o zobowiązanie go przez sąd do zwrotu Skarbowi Państwa korzyści, z uwagi na uzyskanie jej
w warunkach określonych w art. 52 k.k. W drugim zaś wskazano, że do przesłuchania takiej
strony stosuje się odpowiednio przepisy o przesłuchiwaniu świadków, a gdy jest nią osoba
inna niż fizyczna, przesłuchuje się osobę wchodzącą w skład organu uprawnionego do
działania w jej imieniu.
W dalszych przepisach kodeksu obudowano te założenia regulacjami gwarancyjnymi dla
nowej strony. I tak w projektowanym art. 334 § 4 k.p.k. zastrzeżono, że występując
z wnioskiem, prokurator powinien dołączyć do niego stosowny jego odpis dla tej strony oraz
odpis aktu oskarżenia, który także powinna ona otrzymać, a sam wniosek powinien również
w odpisie trafić do oskarżonego. Natomiast w nowym § 4 art. 338 k.p.k. przyjęto obowiązek
prezesa sądu do niezwłocznego doręczenia nowej stronie odpisów wskazanego wyżej
wniosku i aktu oskarżenia, z jednoczesnym pouczeniem o możliwości zapoznania się z aktami
postępowania przekazanymi sądowi wraz z oskarżeniem. Utrzymano bowiem konstrukcję
dotychczasową, że omawiana strona pojawia się nadal dopiero w sądowym stadium procesu,
a więc nie występuje w postępowaniu przygotowawczym. Z kolei w nowym § 5 art. 343
k.p.k., dopuszczono wyraźnie tę stronę do udziału w posiedzeniu sądu w przedmiocie
skazania bez rozprawy, mając na względzie, że skazanie takie daje podstawę do nałożenia
obowiązku zwrotu korzyści, stosownie do art. 52 k.k.
Jednocześnie realizując drugi ze wskazanych wyżej celów nowego rozwiązania,
w projektowanym art. 333 § 4 k.p.k. przyjęto, że jeżeli tylko dane uzyskane w toku
postępowania przygotowawczego wskazują na istnienie podstaw do nałożenia na określony
podmiot zobowiązania, o jakim mowa w art. 52 k.k., prokurator „dołącza”, a nie jak dotąd
„może dołączyć”, do aktu oskarżenia wniosek o zobowiązanie tego podmiotu do zwrotu
Skarbowi Państwa uzyskanej korzyści. Tym samym ukształtowano obowiązek prokuratora do
wystąpienia z przedmiotowym wnioskiem, gdy tylko ustalono istnienie podstaw do
odpowiedzialności określonej w art. 52 k.k.
W związku z powyższym zmodyfikowane zostały również wszelkie przepisy, które
umieszczały podmiot z art. 416 k.p.k. obok stron, jako że stał się on już stroną procesu.
35

Zmodyfikowano również art. 416 k.p.k., ale tylko odnośnie jego § 2 i 4. Bez zmian
pozostawiono zatem § 1, który określa, kiedy sąd uwzględnia wniosek prokuratora, a kiedy
pozostawia go bez rozpoznania, oraz § 3, który nadaje omawianemu tu podmiotowi prawo do
odmowy zeznań, niezależne od regulacji tego prawa przewidzianej w art. 182 k.p.k.
W zmodyfikowanym § 2 art. 416 k.p.k., który dotąd przewidywał, że podmiot, o którym
mowa w art. 52 k.k., jest przesłuchiwany w charakterze świadka „przed zakończeniem
przewodu sądowego”, zakłada się w niniejszym projekcie, że byłby on przesłuchiwany
bezpośrednio po przesłuchaniu oskarżonego, a więc już w pierwszej fazie przewodu
sądowego, co umożliwiłoby mu realną realizację swoich interesów procesowych. Natomiast
w zmienionym § 4, ograniczono się jedynie do wskazania, że do strony tej stosuje się
odpowiednio art. 72 k.p.k. o prawie do tłumacza oraz art. 75 k.p.k. o obowiązku
zawiadamiania organu prowadzącego postępowanie o zmianie swego miejsca zamieszkania
lub pobytu, pomijając przywoływane tam obecnie, jako stosowane odpowiednio art. 87 i 89
k.p.k., dotyczące korzystania z pomocy pełnomocnika, ponieważ jako strona inna niż
oskarżony, już według generalnej reguły wynikającej z art. 87 k.p.k., podmiot ten miałby
prawo do korzystania z takiej pomocy prawnej.
Wspomniane zaś wcześniej ograniczenie uprawnień nowej strony przewidziane zostało
w nowym § 2 art. 444 k.p.k. Przyjęto w nim, że strona ta może wnieść apelację jedynie
z powodu nałożenia na nią obowiązku zwrotu Skarbowi Państwa korzyści, a z powodu
samego skazania oskarżonego, tylko wówczas, gdy podważa to skazanie jako podstawę
swojej odpowiedzialności za ów zwrot. Podobna konstrukcja funkcjonuje już w kodeksie
karnym skarbowym w odniesieniu do podmiotu odpowiedzialnego posiłkowo (art. 166 k.k.s.),
którego odpowiedzialność, podobnie jak odpowiedzialność za zwrot korzyści przewidziana
w art. 52 k.k., aktualizuje się jedynie w razie skazania samego sprawcy. Tym samym, nowa
strona postępowania karnego mogłaby – podobnie jak odpowiedzialny posiłkowo – składać
apelację kwestionując sam fakt nałożenia na nią obowiązku przewidzianego w art. 52 k.k.,
jeżeli podważa istnienie warunków, od których przepis ten uzależnia zobowiązanie jej do
zwrotu korzyści (tj. faktu uzyskania samej korzyści lub istnienia odpowiednich powiązań
między sprawcą, a tą stroną), zaś samo skazanie tylko wtedy, gdyby chciała podważyć
zasadność przypisania oskarżonemu sprawstwa i winy odnośnie czynu, z którego pochodzić
miała przedmiotowa korzyść majątkowa.
Zaprezentowane nowe rozwiązanie sprzyjałoby odzyskiwaniu bezprawnych korzyści
uzyskanych przez osoby trzecie z przestępstwa popełnionego przez samego oskarżonego,
36

a jednocześnie dawałoby podmiotowi, wobec którego oskarżyciel publiczny żąda nałożenia
zwrotu takiej korzyści, należyte gwarancje rzetelnego przeprowadzenia procesu, także
odnośnie tej odpowiedzialności karnomaterialnej.

8. Dowody
W zakresie objętym regulacją działu V k.p.k. projekt przewiduje jedynie nieliczne zmiany,
których celem jest usprawnienie postępowania i usunięcie wątpliwości ujawnionych na tle
przepisów obowiązujących. Obok omówionej już w pkt 2 uzasadnienia propozycji
nowelizacji art. 167, 167a, 178a, 201 – 232a, 235 k.p.k., przewiduje się także zmiany art. 174,
180, 185a, 185b, 202, 203 i 209 k.p.k.
Nowelizacja art. 180 § 1 k.p.k. podyktowana jest koniecznością wprowadzenia trybu
zaskarżenia decyzji w przedmiocie ujawnienia tajemnic o klauzuli tajności „zastrzeżone” lub
„poufne” oraz tajemnic związanej z wykonywaniem określonego zawodu lub pełnieniem
określonej funkcji. Brzmienie art. 180 § 2 k.p.k. stanowi natomiast wykonanie wyroku
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13 grudnia 2011 (K 33/08), który orzekł o niezgodności
z Konstytucją przepisu art. 180 § 1 k.p.k., w zakresie w jakim dotyczy on tzw. tajemnicy
statystycznej. Trybunał jednoznacznie wskazał na konieczność przeprowadzenia niezbędnych
zmian legislacyjnych, uzależniających wydanie decyzji o uchyleniu tajemnicy statystycznej
od określenia kryteriów, na podstawie których taka decyzja sądu lub prokuratora miałaby być
podjęta, wskazując, by uchylenie takiej tajemnicy było „konieczne z punktu widzenia
postępowania karnego”. Dostrzegając szczególną potrzebę precyzyjnego określenia reguł
procesowych obowiązujących przy zwalnianiu z obowiązku zachowania tajemnicy
statystycznej, wynikających nie tyle z charakteru samej tajemnicy, co z zakresu objętych nią
informacji, obejmujących często dane sensytywne, odnoszące się bezpośrednio do sfery życia
rodzinnego, osobistego, intymnego czy stanu zdrowia, a zatem informacji podlegających
szczególnej ochronie, uzasadnionym jest objęcie tajemnicy statystycznej poziomem ochrony
przewidzianym w art. 180 § 2 k.p.k. poprzez odpowiednią korektę tego przepisu.
Celem zmian projektowanych w przepisach proj. art. 185a i 185b k.p.k. a także powiązanych
z nimi propozycji dotyczących proj. art. 147 § 2a, jest wzmocnienie ochrony małoletnich
świadków przed negatywnymi skutkami wielokrotnego przesłuchiwania w obecności
37