Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy - Kodeks karny i niektórych innych ustaw

i
podejrzanego do udziału w końcowym zaznajomieniu z materiałami postępowania
przygotowawczego (por. projektowany art. 321 § 4 k.p.k.), za zasadne uznano
poinformowanie pokrzywdzonego o możliwości złożenia wniosku o zapoznanie z aktami już
na początku postępowania przygotowawczego.
Poinformowanie o treści art. 306 k.p.k. ma na celu przede wszystkim przekazanie
pokrzywdzonemu informacji o procesowych możliwościach reagowania na bezczynność
organów ścigania po złożeniu zawiadomienia o popełnieniu czynu zabronionego.
O możliwości, terminie i sposobie złożenia zażalenia na postanowienie o odmowie wszczęcia
lub o umorzeniu postępowania przygotowawczego pokrzywdzony jest bowiem informowany
ponownie przy doręczeniu mu tego postanowienia. Wobec konsekwencji naruszenia przez
pokrzywdzonego obowiązków przewidzianych w art. 138 i 139 k.p.k., konieczność
uprzedzenia o nich jawi się jako oczywista.
Inne zmiany w przepisach rozdziałów 8 i 9 Kodeksu postępowania karnego są bezpośrednią
konsekwencją zwiększenia kontradyktoryjności postępowania sądowego. Wprowadzają
odmienny od dotychczasowego system wyznaczania oskarżonemu obrońcy z urzędu (art. 78,
80a, 81 k.p.k.), modyfikują przesłanki obrony obligatoryjnej (art. 79, 80 k.p.k.), oraz niektóre
zasady wykonywania obrony z urzędu (art. 84 k.p.k.). Niektóre mają charakter porządkujący,
inne zaś gwarancyjny, m.in. obligatoryjne będzie posiadanie obrońcy w przypadku
oskarżonego młodocianego, nie zaś jak dotychczas – nieletniego Tego rodzaju zmiana czyni
zadość wymogom art. 40 ust. 2 pkt. b lit. ii Konwencji o Prawach Dziecka przyjętej przez
Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r. (Dz. U. Nr 120,
poz. 526, z późn. zm.). Równocześnie ustawa upoważnia referendarza sądowego do
wydawania postanowień w przedmiocie: wyznaczenia i cofnięcia obrońcy z urzędu w oparciu
o tzw. prawo ubogich (art. 78 § 2, 81 § 1 k.p.k.), wyznaczenia obrońcy z urzędu
w postępowaniu sądowym na wniosek oskarżonego (art. 80a § 1 k.p.k.), wyznaczenia obrońcy
z urzędu na wniosek oskarżonego celem dokonania określonej czynności procesowej (art. 80a
§ 2 k.p.k.), wyznaczenia obrońcy z urzędu w przypadku braku obrońcy z wyboru
w warunkach art. 79 § 1 i 2, 80 k.p.k. (art. 81 § 1 k.p.k.), zmiany obrońcy z urzędu (art. 81 § 2
k.p.k.). Celem tych zmian jest stworzenie możliwości odciążenia sądu albo jego prezesa przez
referendarza sądowego od wydawania tych rozstrzygnięć procesowych, które mają charakter
wykonawczy, nie wkraczają bezpośrednio w sferę wolności i praw strony postępowania,
a nadto przysługuje na nie sprzeciw przewidziany w nowym przepisie art. 93 a k.p.k.
28

Przechodząc do uwag szczegółowych wskazać należy, że modyfikacja przepisu art. 75 § 1
k.p.k. jest zmianą o charakterze porządkującym. Skorelowana jest z modyfikacją art. 139 § 1
k.p.k. Ma na celu usunięcie wątpliwości zgłaszanych w praktyce oraz usprawnienie
postępowania związanego z realizacją obowiązku stawiennictwa oskarżonego na wezwanie
organu procesowego oraz pozostawania do jego dyspozycji. Eliminuje możliwość uchylenia
się od skutków odstąpienia od powiadomienia o zmianie miejsca pobytu, nawet jeśli jego
powodem jest pozbawienie wolności w innej sprawie. Obowiązek ten ciąży na oskarżonym
także na etapie postępowania sądowego, niezależnie od braku co do zasady obowiązku
stawiennictwa na rozprawie głównej (art. 374 § 1 k.p.k.).
Zmianie ulega dotychczasowy system wyznaczania obrońcy z urzędu (art. 78, 80a, 81 k.p.k.).
Celem tych zmian jest rozszerzenie oskarżonemu dostępu na etapie postępowania sądowego
do pomocy prawnej ze strony obrońcy. Ewolucja ta wynika zarówno z przekazania
oskarżonemu większej swobody w zakresie realizacji prawa do obrony, poszerzenia
elementów kontradyktoryjności, jak też z konieczności realizacji dyrektyw wynikających
z orzecznictwa krajowych i międzynarodowych organów sądowych.
Jako zasadę przyjmuje się korzystanie przez podejrzanego z prawa ubogich na etapie
postępowania przygotowawczego (art. 78 § 1 k.p.k.), oraz ogólne prawo do wyznaczenia
obrońcy z urzędu na etapie postępowania sądowego (art. 80a k.p.k.). Zatem tylko na etapie
postępowania przygotowawczego wyznaczenie obrońcy z urzędu wymagało będzie
wykazania braku możliwości poniesienia kosztów obrony. W postępowaniu sądowym
wyznaczenie obrońcy z urzędu (w innych przypadkach niż art. 79 § 1 i 2 oraz art. 80 k.p.k.)
następować będzie na wniosek oskarżonego, bez związku z jego sytuacją majątkową.
Celem zmiany zasad wyznaczania obrońcy z urzędu, określonych w przepisie art. 80a § 1
k.p.k., jest rozszerzenie zakresu działania obrońcy, tak by jego udział w postępowaniu
sądowym stawał się regułą, a nie wyjątkiem. Wprowadzona reguła zapobiegać ma paraliżowi
postępowania sądowego lub późniejszego powoływania się na brak możliwości prowadzenia
skutecznej obrony i faktyczny brak możliwości korzystania z profesjonalnego zastępstwa
procesowego. Jedyną podstawą odmowy wyznaczenia obrońcy w tym trybie jest
funkcjonowanie obrońcy z wyboru albo konieczność wyznaczenia obrońcy z urzędu w trybie
art. 81 § 1 k.p.k.. Wyznaczenie obrońcy w trybie przepisu § 1 nakłada na niego obowiązek
udziału w rozprawie głównej, skorelowany z treścią art. 80 k.p.k., a nadto konieczny
29

w świetle zmiany zasad udziału samego oskarżonego w rozprawie głównej (art. 374 § 1
k.p.k.).
Koszty związane z wprowadzeniem rozszerzenia obrony z urzędu na etapie postępowania
sądowego nie powinny być nadmierne, jeśli uwzględnić sytuacje, w których udział ten jest już
w obecnym stanie zapewniony, tj. art. 78, 79, 80 k.p.k., możliwość wyznaczenia obrońcy
tylko do poszczególnych czynności (art. 80a § 2 k.p.k.), oraz działanie obrońców z wyboru.
Ponadto, wyznaczenie obrońcy z urzędu nie jest równoznaczne z obciążeniem Skarbu
Państwa wynikłymi z tego kosztami. Rozstrzygnięcie w tym zakresie dokonywane jest
w oparciu o ogólne reguły w zakresie kosztów, wynikające z przepisów Działu XIV Koszty
procesu. Oznacza to zatem możliwość obciążenia oskarżonego kosztami wyznaczenia
obrońcy z urzędu w zależności od wyniku postępowania. Taki stan prawny wymaga
stosownego pouczenia oskarżonego. Cel ten spełnia przepis art. 338 k.p.k., w którym zawarto
też pouczenie o możliwości złożenia samego wniosku o wyznaczenie obrońcy z urzędu.
Zmiana art. 335 k.p.k. umożliwiająca uzgodnienie między prokuratorem a podejrzanym
kwestii zwrotu kosztów postępowania oraz nowelizacja art. 25 Kodeksu karnego
wykonawczego w zakresie ustalenia kolejności egzekucji mają również sprzyjać
efektywniejszemu egzekwowaniu należności sądowych.
Celem przepisu art. 80a § 2 k.p.k. jest wprowadzenie nowej instytucji wyznaczenia obrońcy
z urzędu celem udziału jedynie w określonej czynności procesowej w postępowaniu
sądowym. Instytucja ta służyć ma uelastycznieniu przepisów o udziale
w postępowaniu obrońcy z urzędu i zapobiegać sztucznemu często utrzymywaniu obrońcy
w dalszym toku postępowania, albo wymuszaniu rozstrzygnięć o zwolnieniu obrońcy
z dalszych obowiązków. Wyznaczenie następuje na zasadach określonych w § 1, zatem na
wniosek oskarżonego, co związane jest z możliwością obciążenia go wynikłymi z tego
kosztami. Dodać należy, że realizacji tego samego celu służy przepis art. 444 § 3 k.p.k.
przewidujący wyznaczenie obrońcy z urzędu wyłącznie celem sporządzenia apelacji.
Istotnych zmian dokonano w zakresie przesłanek obrony obligatoryjnej, nadając nowe
brzmienie przepisom art. 79 i art. 80. Ich zasadniczym celem jest usunięcie wątpliwości
i trudności związanych z wykładnią przepisów art. 79. Projekt przewiduje – w art. 79 § 1 pkt
1 – określenie pierwszej przesłanki obrony obligatoryjnej poprzez wskazanie górnej granicy
wieku oskarżonego ukończenia 18 lat, zamiast dotychczasowej przesłanki „nieletniości”
30

oskarżonego. Nowe brzmienie przepisów art. 79 § 1 pkt 3 i 4 eliminuje mankament powstały
w wyniku nowelizacji dokonanej w 2003 r., polegający na odniesieniu użytego
w dotychczasowej treści art. 79 § 4 pojęcia poczytalności nie tylko do chwili popełnienia
czynu, ale także do czasu trwania postępowania karnego. Proponowane zmiany stanowią
w zasadniczej części realizację postulatów doktryny i inkorporację trafnego w tym zakresie
stanowiska zajmowanego w orzecznictwie (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
29 czerwca 2010 r., I KZP 6/10, OSNKW 2010, z. nr). Opierają się na rozbiciu w art. 79 § 1
podstaw obrony obligatoryjnej z powodu przesłanek występujących tempore criminis (pkt. 3)
oraz tempore procedendi (pkt 4). Przesłanki obrony obligatoryjnej w pierwszym przypadku
odwołują się zatem, nie jak dotąd, do trudnego do zdefiniowania pojęcia „poczytalności”, lecz
do treści art. 31 § 1 i 2 k.k., jako podstaw oceny, czy zachodzą przesłanki wyłączenia lub
złagodzenia odpowiedzialności karnej. Tymczasem przesłanki określone w pkt. 4 służą ocenie
możliwości realizacji przez oskarżonego przysługującego mu prawa do obrony w toku
postępowania karnego, prowadzenia samodzielnej i efektywnej obrony. Celem posłużenia się
w tym przypadku przesłankami „samodzielności” i „ rozsądnego sposobu prowadzenia
obrony” było wskazanie na kryteria zobiektywizowane, lecz jednocześnie odwołujące się do
pewnego wzorca przeciętnego zachowania, w którym istnieje faktyczna możliwość oceny
własnego zachowania i realizacji przyznanych uprawnień. Odmienny charakter przesłanek
w obu przypadkach, tj. tempore criminis i tempore procedendi, przesądził o konieczności
określenia tych podstaw w odrębnych jednostkach redakcyjnych i odrębnego w konsekwencji
kształtowania ocen ich występowania.
Zmiana przepisu art. 79 § 2 ma charakter redakcyjny, wskazując na „inne” niż wynikające
z § 1 okoliczności utrudniające obronę.
Zmiana przepisu § 4 usuwa wadliwą redakcję, wskazującą dotąd na to, że o ustanowieniu
obrońcy obligatoryjnego przesądza autonomicznie treść opinii biegłych. Nowe brzmienie
wskazuje jednoznacznie, że powodem ustania obrony obligatoryjnej jest stwierdzenie przez
sąd w oparciu o opinię biegłych braku realizacji przesłanek określonych w § 1 pkt. 3 i 4, nie
zaś sam środek dowodowy, tj. opinia biegłych (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
1 lutego 2006 r., II KK 340/05, OSNwSK 2006, poz. 29). Warunkiem orzeczenia, że udział
obrońcy nie jest obowiązkowy jest albo brak wystąpienia przesłanek relewantnych tempore
criminis dla odpowiedzialności karnej oskarżonego albo brak wpływu przesłanek istotnych
tempore procedendi na zdolność do prowadzenia w sposób samodzielny i rozsądny. Przepis
31

§ 4 wprowadza też odmienną od przyjętej dotąd sekwencję czynności. Stwierdzenie realizacji
przesłanek określonych w zdaniu pierwszym wymusza wydanie przez sąd postanowienia
stwierdzającego, że udział oskarżonego nie jest obligatoryjny. Konsekwencją powyższego
może być zwolnienie obrońcy z jego obowiązków, o ile brak jest innych przyczyn posiadania
przez oskarżonego obrońcy z urzędu. Ustawa posługuje się pojęciem „zwolnienia
z obowiązków” w miejsce „cofnięcia wyznaczenia”, jako oddającego charakter czynności,
która przerywa, a nie anuluje dotychczasowe działania obrońcy obligatoryjnego. Celem
przekazania upoważnienia do wydania tego ostatniego rozstrzygnięcia także sądowi
działającemu poza rozprawą jest chęć racjonalizacji i usprawnienia działania sądu.
Celem zmiany przepisu art. 80 k.p.k. jest ograniczenie zakresu obrony obligatoryjnej
w postępowaniu przed sądem okręgowym. Wyeliminowano kryterium wolnościowego statusu
oskarżonego pozostawiając wyłącznie kryterium przedmiotowe, tj. stawiany zarzut. Usunięcie
„pozbawienia wolności”, jako przesłanki automatycznie uruchamiającej stan obrony
obligatoryjnej jest wyrazem przekonania o częstym występowaniu w praktyce braku
faktycznego uzasadnienia istnienia obrony obligatoryjnej, wynikającej wyłącznie z faktu
zastosowania jakiejkolwiek formy pozbawienia wolności, w szczególności bez względu na
czas jej trwania. Zmiany w tym zakresie są ściśle powiązane ze zmianą modelu wyznaczania
obrońcy z wyboru w trybie art. 80a k.p.k., pozostawiając oskarżonemu (w tym zwłaszcza
pozbawionemu wolności) możliwość domagania się wyznaczenia obrońcy.
Projekt przewiduje dwie niewielkie zmiany w przepisach rozdziału 9 kodeksu, będące
konsekwencją zmian zawartych w rozdziale 8 kodeksu. Pierwsza z nich sprowadza się do
poszerzenia o referendarza sądowego zakresu podmiotów upoważnionych do wyznaczenia
zastępczego obrońcy z urzędu w razie dokonywania czynności procesowych poza siedzibą lub
miejscem zamieszkania obrońcy z urzędu (art. 84 § 2 k.p.k. – zob. w tej kwestii pkt 5
uzasadnienia).
Porządkujący charakter mają zmiany w licznych przepisach, będące konsekwencją
nowelizacji art. 88 ustawą z dnia 5 listopada 2009 r. (Dz. U. Nr 206, poz. 1589). Nie mają już
racji bytu obecne w wielu miejscach Kodeksu postępowania wskazania, że określone
uprawnienie ma „pełnomocnik będący adwokatem lub radcą prawnym”, względnie „radca
prawny. Wszędzie tam właściwy jest zapis „pełnomocnik” (por. proj. 55 § 2, proj. art. 526
§ 2, proj. art. 545 § 2 k.p.k.).
32