Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy - Kodeks karny i niektórych innych ustaw

oskarżonego. Projektowane zmiany stanowią realizację postulatów zgłaszanych
w piśmiennictwie pod adresem obecnie funkcjonującego szczególnego trybu przesłuchania
małoletnich świadków. Jednocześnie służą wdrożeniu do prawa polskiego postanowień
dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/36/UE z dnia 5 kwietnia 2011 r. w sprawie
zapobiegania handlowi ludźmi i zwalczania tego procederu oraz ochrony ofiar, zastępującej
decyzję ramową Rady 2002/629/WSiSW (Dz. Urz. L 101 z 5.4.2011 r., s. 1; zwanej dalej
„dyrektywą w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi”). Dyrektywa wprowadza szereg
wymogów, jakie powinno spełniać przesłuchanie małoletniego pokrzywdzonego
przestępstwem handlu ludźmi. Przepis art. 15 ust. 3 dyrektywy nakazuje podjęcie środków
niezbędnych do zapewnienia, aby w postępowaniu przygotowawczym i sądowym:
„a) przesłuchania dzieci będących ofiarami handlu ludźmi odbywały się bez
nieuzasadnionej zwłoki po zgłoszeniu faktów właściwym organom;
b) przesłuchania dzieci będących ofiarami handlu ludźmi odbywały się, w razie
potrzeby, w pomieszczeniach specjalnie przeznaczonych lub przystosowanych do
tego celu;
c) przesłuchania dzieci będących ofiarami handlu ludźmi prowadzone były, w razie
potrzeby, przez lub z udziałem specjalistów, odpowiednio przeszkolonych do tego
celu;
d) wszystkie
przesłuchania dziecka będącego ofiarą handlu ludźmi prowadziła, tam
gdzie to możliwe i właściwe, ta sama osoba;
e) liczba
przesłuchań była jak najbardziej ograniczona i by były one przeprowadzane
tylko w tych przypadkach, gdy jest to absolutnie niezbędne do celów postępowania
przygotowawczego i sądowego;
f) pokrzywdzonemu dziecku mógł towarzyszyć jego przedstawiciel lub,
w odpowiednich przypadkach, wybrana przez nie osoba dorosła, o ile nie podjęto
uzasadnionej decyzji o wykluczeniu takiej osoby.”
Zgodnie z art. 2 ust. 6 dyrektywy, pod pojęciem „dziecka” należy rozumieć osobę poniżej 18
roku życia.
38

W art. 15 ust. 4 i 5 dyrektywy dodatkowo przewiduje się wprowadzenie obowiązku
audiowizualnego utrwalania „wszystkich przesłuchań dziecka będącego ofiarą handlu ludźmi,
lub w odpowiednich przypadkach, dziecka występującego jako świadek” oraz możliwości
wykorzystania jako dowodu w postępowaniu przed sądem utrwalonego audiowizualnie
przesłuchania dziecka. Ponadto w art. 15 ust. 5 lit. b) dyrektywy zobowiązano państwa
członkowskie do wprowadzenia regulacji umożliwiającej przesłuchanie w sądzie dziecka
będącego ofiarą handlu ludźmi „bez jego obecności, w szczególności dzięki wykorzystaniu
odpowiednich technologii komunikacyjnych”.
Podobne środki ochrony małoletniego pokrzywdzonego przestępstwami przeciwko wolności
seksualnej wprowadza Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/93/UE z dnia
13 grudnia 2011 r. w sprawie zwalczania niegodziwego traktowania w celach seksualnych
i wykorzystywania seksualnego dzieci oraz pornografii dziecięcej, zastępująca decyzję
ramową Rady 2004/68/WSiSW (Dz. Urz. UE L 335 z 17.12.2011 r.). W szczególności art. 20
ust.
3 lit. f dyrektywy przewiduje aby w postępowaniu karnym pokrzywdzonemu
małoletniemu mogła towarzyszyć wybrana przez niego osoba dorosła natomiast ust. 4
dyrektywy przewiduje audiowizualną rejestrację przesłuchań małoletniego pokrzywdzonego
bądź świadka. Projekt w zakresie wymienionych przepisów stanowi zatem transpozycję
dyrektywy 2011/93/UE.
W celu wdrożenia wspomnianych standardów przesłuchania dzieci ofiar handlu ludźmi oraz
przestępstw przeciwko wolności seksualnej, za zasadne uznano rozszerzenie stosowania
istniejącego trybu przesłuchania małoletnich, przewidzianego w art. 185a k.p.k. oraz
dokonanie korekty treści art. 147 k.p.k.
Projektowane brzmienie art. 147 § 2a k.p.k. wprowadza obligatoryjność rejestrowania
przebiegu przesłuchania świadka na podstawie art. 185a i 185b k.p.k. za pomocą urządzenia
rejestrującego obraz i dźwięk. Obecnie obowiązująca regulacja pozwala na odstąpienie od
rejestrowania przebiegu tej czynności, jeżeli względy techniczne stoją temu na przeszkodzie.
Z badań wynika, że około 60 % przesłuchań przeprowadzanych na podstawie art. 185a i 185b
k.p.k. nie jest utrwalanych za pomocą urządzeń rejestrujących. Brak zapisu obrazu i dźwięku
przesłuchania małoletniego może w praktyce podważać jednorazowy charakter tej czynności,
generując wnioski oskarżonych o ponowne przesłuchanie świadka. Rejestracja przesłuchania
i możliwość odtworzenia jego przebiegu na rozprawie lepiej zabezpiecza też realizację zasady
39

bezpośredniości i prawo do obrony, umożliwiając oskarżonemu, który nie ma prawa
uczestniczyć osobiście w czynności przesłuchania, na śledzenie zachowania świadka
i dokonanie oceny jego wiarygodności.
Jak już wspomniano, wymóg rejestrowania przesłuchania małoletniego pokrzywdzonego
został też wyrażony w art. 15 ust. 4 dyrektywy w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi. Po
zaproponowanych zmianach rejestrowane będzie każde przesłuchanie pokrzywdzonego-
-dziecka przeprowadzone w trybie art. 185a k.p.k., czyli także przesłuchanie małoletnich,
którzy w chwili przeprowadzania tej czynności ukończyli już 15 lat, jednak na podstawie
art. 185a § 4 k.p.k. uznano za konieczne zastosowanie wobec nich specjalnego trybu
odebrania zeznań.
Dodatkowo dokonano korekty brzmienia art. 147 § 2 k.p.k., wprowadzając względny
obowiązek rejestrowania również obrazu, a nie tylko – jak dotychczas – dźwięku
wymienionych tam czynności.
Zmiany projektowane w treści art. 185a i 185b k.p.k. bazują na założeniu, że w wobec
małoletniego pokrzywdzonego składającego zeznania w charakterze świadka oraz
małoletniego świadka niebędącego pokrzywdzonym należy stosować inny zakres i poziom
ochrony w procesie karnym. Małoletni pokrzywdzony powinien być chroniony przed wtórną
wiktymizacją, utrwaleniem się w jego psychice traumatycznych przeżyć wywołanych
popełnionym czynem zabronionym. W przypadku świadka, który nie jest pokrzywdzonym,
celem prowadzenia przesłuchania w szczególnym trybie jest przede wszystkim ograniczenie
negatywnych przeżyć psychicznych związanych z samą czynnością przesłuchania. Za
objęciem wyższym standardem ochrony właśnie świadków będących pokrzywdzonymi optują
również obie ww. dyrektywy unijne.
Ustalenie poziomu ochrony małoletnich świadków w procesie karnym musi uwzględniać
prawo oskarżonego do zadawania pytań „świadkom oskarżenia”, które gwarantuje mu art. 6
ust. 3 lit. d Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Europejski
Trybunał Praw Człowieka uznaje za dopuszczalne ograniczenie tego prawa w celu ochrony
życia prywatnego pokrzywdzonych składających zeznania w charakterze świadków,
w szczególności w sprawach o przestępstwa przeciwko wolności seksualnej (por. wyrok
z dnia 19 czerwca 2007 r. w sprawie W.S. przeciwko Polsce, § 57; wyrok z dnia 4 listopada
2008 r. w sprawie Demski przeciwko Polsce, § 38). Jednocześnie jednak podkreśla, że
40

dopuszczalne są tylko takie środki, które są niezbędne dla realizacji tego celu, a ich realizacja
nie powinna pozbawiać oskarżonego możliwości efektywnego realizowania prawa do obrony.
Zarówno zasada jednorazowego przesłuchania świadka małoletniego, jak i sam sposób
przeprowadzenia tej czynności wykluczający bezpośredni udział w niej oskarżonego,
ograniczają jego prawo do obrony. Dlatego rozszerzenie szczególnego trybu przesłuchania
w projektowanych zmianach proponuje się tylko w takim zakresie, jaki jest konieczny dla
należytej ochrony małoletnich świadków, a jednocześnie nie ogranicza w sposób nadmierny
i nieusprawiedliwiony praw oskarżonego.
Wdrożenie art. 15 ust. 3 – 5 dyrektywy w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi wymagało
poszerzenia katalogu spraw, w których dopuszczalne jest przesłuchanie małoletniego
pokrzywdzonego w trybie art. 185a k.p.k. o przestępstwo handlu ludźmi, stypizowane obecnie
w art. 189a Kodeksu karnego. Z tego powodu, utrzymując przyjętą konwencję,
w projektowanym art. 185a k.p.k., proponuje się rozszerzenie katalogu czynów, do których
będzie miał zastosowanie ten tryb przesłuchania o przestępstwa z rozdziału XXIII k.k. Jako że
celem dyrektywy jest ochrona ofiar handlu ludźmi, podobne rozszerzenie katalogu
przestępstw nie jest konieczne w art. 185b k.p.k., odnoszącym się do małoletnich świadków
niebędących pokrzywdzonymi.
Wymienione powyżej dyrektywy unijne wymagają rozszerzenia zastosowania szczególnego
trybu przesłuchania pokrzywdzonych również na małoletnich powyżej 15 roku życia w chwili
przesłuchania (projektowany art. 185a § 4 k.p.k.).
Uznano ponadto za konieczne wprowadzenie obowiązku – a wobec małoletnich
pokrzywdzonych powyżej 15 roku życia – możliwości stosowania szczególnego trybu
przesłuchania w sprawach o przestępstwa popełnione z użyciem przemocy lub groźby
bezprawnej. Wielokrotne przesłuchiwanie ofiar czynów zabronionych popełnionych w taki
sposób może prowadzić do wtórnej wiktymizacji i stanowić dla nich szczególnie trudne
przeżycie psychiczne. W rezultacie, wobec świadków czynów popełnionych z użyciem
przemocy lub groźby bezprawnej, którzy nie są pokrzywdzonymi, szczególny tryb
przesłuchania z art. 185a k.p.k. byłby stosowany tylko w przypadku przeprowadzenia
przesłuchania wobec małoletniego, który w chwili tej czynności nie ukończył 15 lat.
Natomiast w przypadku małoletnich świadków – pokrzywdzonych przestępstwem
41

popełnionym przy użyciu przemocy lub groźby bezprawnej, dopuszczalne będzie
przesłuchanie w tym trybie również po ukończeniu 15 roku życia.
Wdrożenie ww. dyrektyw unijnych wymagało również wprowadzenia możliwości
uczestniczenia w przesłuchaniu prowadzonym na podstawie art. 185a k.p.k. „osoby
pełnoletniej wskazanej przez pokrzywdzonego”, o ile nie ograniczy to swobody wypowiedzi
przesłuchiwanego.
Realizując postulaty zgłaszane w piśmiennictwie, w tym przez praktyków uczestniczących
w czynnościach przesłuchania małoletnich pokrzywdzonych, proponuje się następujące
zmiany w treści art. 185a k.p.k.:
− podkreślenie, że do przesłuchania małoletniego pokrzywdzonego powinno
dochodzić tylko wówczas, gdy jego zeznania mogą mieć istotne znaczenie dla
rozstrzygnięcia sprawy (art. 185a § 1 k.p.k.),
− w zdaniu trzecim projektowanego brzmienia art. 185a § 2 k.p.k. proponuje się, że
podejrzany musi być reprezentowany przez obrońcę w czasie przesłuchania
przeprowadzanego w tym trybie. Dlatego też, jeżeli nie posiada on obrońcy, sąd
wyznaczać mu będzie obrońcę z urzędu. Cel proponowanej regulacji jest dwojaki:
z jednej strony zmierza do zmniejszenia liczby ponawianych przesłuchań dzieci
z
uwagi na nieposiadanie obrońcy przez oskarżonego w czasie pierwszego
przesłuchania. Z drugiej strony gwarantuje oskarżonemu prawo do rzetelnego
procesu, zgodnie z wymogami art. 6 ust. 3 lit. d Konwencji. Jak już wspomniano,
z orzecznictwa Trybunału wynika, że w przypadku pokrzywdzonych dzieci
dopuszczalne są pewne odstępstwa od zapewnienia oskarżonym prawa do
zadawania im pytań bezpośrednio na rozprawie. Za akceptowalny standard uznaje
się umożliwienie zadawania pytań pokrzywdzonemu na którymkolwiek etapie
postępowania i za pośrednictwem obrońcy. Do naruszenia art. 6 Konwencji nie
dochodzi nawet wówczas, gdy obrońca oskarżonego, prawidłowo zawiadomiony
o tej czynności, zrezygnował z udziału w przesłuchaniu dziecka, a następnie
nagranie tej czynności odtworzono na rozprawie (wyrok z dnia 2 lipca 2002 r.
w sprawie S.N. przeciwko Szwecji). Zmiany proponowane w art. 185a § 2 k.p.k.
nie wyeliminują możliwości wnioskowania o kolejne przesłuchanie małoletniego
wówczas, gdy pierwsze odbyło się przed przeprowadzeniem czynności
42