Rządowy projekt ustawy o zdrowiu publicznym

– 10 –

są zakażenia szpitalne. Szacuje się, że w przypadku 10–20% hospitalizacji dochodzi
do jakiejś formy zakażenia, co istotnie pogarsza jakość opieki dla pacjentów i wpływa
na wydłużenie hospitalizacji i ich koszty. Innym zagrożeniem jest zjawisko
powstawania antybiotykoodporności i lekooporności drobnoustrojów, wynikające z
nieracjonalnego stosowania antybiotyków, skutkujące często brakiem możliwości
podjęcia skutecznego leczenia i wysoką śmiertelnością.

Od wdrożenia badań w 1985 r. do 31 grudnia 2014 r. zarejestrowano w Polsce
18 646 przypadków zakażenia HIV, 3 200 przypadków zachorowania na AIDS,
1 288 chorych zmarło. Szacuje się, że zakażonych HIV w Polsce jest ok. 30–35 tys.
osób. W 2014 r., podobnie jak w latach poprzednich, nowowykryte zakażenia
zdecydowanie dominują u mężczyzn (nieco powyżej 82%, kobiety – 16%). Osoby,
wśród których rozpoznano zakażenie HIV w 2014 r., to przede wszystkim osoby
bardzo młode i młode (w przedziale wieku 20–39). Niestety nadal w większości
zarejestrowanych zakażeń HIV nie jest znana prawdopodobna droga zakażenia.
Sytuacja epidemiologiczna w Polsce jest w dalszym ciągu określana jako stabilna,
nie sposób jednak nie zauważyć, że z roku na rok wykrywa się coraz więcej nowych
zakażeń. Istnieje konieczność podjęcia bardziej intensywnych działań na rzecz
poprawy wykrywalności i profilaktyki zakażeń przenoszonych drogą płciową.

Kolejnym problemem zdrowotnym, o bardzo dużym rozpowszechnieniu jest
próchnica zębów, wywołana głównie bakteriami należącymi do gatunku
Streptococcus mutans. W ostatnich latach notuje się wysoką częstość i nasilenie
próchnicy wczesnej (choroby atakującej uzębienie dzieci do 3 roku życia). W
Rzeczypospolitej Polskiej ponad 50% dzieci w wieku lat 3 ma zęby z ubytkami
próchnicowymi. rednio o dzieci w tym wieku objęte próchnicą są około 3 zęby.
Problem narasta z wiekiem – odsetek młodzieży z usuniętym co najmniej jednym
zębem stałym usuniętym z powodu próchnicy sięga 8,8%. U osób dorosłych tylko u
5% badanych nie stwierdza się nieprawidłowości ze strony przyzębia. Jednoznacznie
wskazuje się na potrzebę wdrożenia ogólnopolskiego programu edukacyjnego na
poziomie klas 0–3 szkół podstawowych.

W ciągu ostatnich 30 lat obserwuje się w Rzeczypospolitej Polskiej stopniowe
ograniczenie spożycia tytoniu. Mimo to palenie tytoniu niezmiennie pozostaje jedną z
głównych przyczyn zgonów wśród dorosłej populacji Polaków. Odnosząc się do
liczby osób cierpiących na choroby odtytoniowe istotnym jest, że liczba zgonów w
kraju bezpośrednio wynikających z palenia tytoniu wynosi, zależnie od szacunków od
67 do 90 tys. przypadków rocznie. Szacuje się, że 38% wszystkich zgonów
mężczyzn w wieku 38–69 lat pozostaje w związku z paleniem tytoniu z czego 55%
zgonów bezpośrednio wynika z powodu nowotworu powstałego na skutek palenia
tytoniu. Rak płuca jest najczęstszą przyczyną zgonów pośród nowotworów
złośliwych zarówno wśród mężczyzn jak i wśród kobiet w Rzeczypospolitej Polskiej.
94% przypadków raka płuca wśród mężczyzn i 68% wśród kobiet jest wynikiem
palenia tytoniu. Oznacza to, że w kraju średnio co roku na nowotwór płuca zapada
15.713 mężczyzn oraz 4.200 kobiet. Bierne narażenie na dym tytoniowy osób
niepalących powoduje dodatkowe straty. Z tego powodu rocznie umiera blisko 2.000
niepalących, głównie z powodu choroby niedokrwiennej serca, udaru mózgu, raka
płuca i przewlekłych chorób układu oddechowego. żlobalny Sondaż Dotyczący
Używania Tytoniu Przez Osoby Dorosłe (żATS) zrealizowany przy współpracy
Ministerstwa Zdrowia w latach 2009–2010 wykazał, że w grupie osób w wieku


– 11 –

15–19 lat eksperymentowanie z paleniem tytoniu zadeklarowało 32,7% mężczyzn i
26,9% kobiet. Dodatkowo w wieku 11–17 lat regularnie palić tytoń rozpoczęło
obecnie palących 39,6% mężczyzn i 28,6% kobiet. Należy również zwrócić uwagę na
łatwiejszy dostęp do wyrobów tytoniowych u osób niepełnoletnich mieszkających w
miastach, prawie dwie piąte osób (37,7%), które w wieku 14 lat rozpoczęły palenie,
było mieszkańcami dużych aglomeracji. Ponadto osoby młode bardzo często nie są
skłonne do definitywnego rzucenia palenia, przekonane, że ewentualne negatywne
skutki palenia pojawią się dopiero w odległej przyszłości. Dzieci, które zaczynają
palić we wczesnym dzieciństwie zazwyczaj palą w dorosłym życiu. Palenie tytoniu
jest główną przyczyną przewlekłej obturacyjnej choroby płuc (POChP), 4-tej
przyczyny przedwczesnych zgonów i jednego z głównych powodów skrócenia
oczekiwanej długości życia w zdrowiu. 2,5 mln osób w Polsce jest dotkniętych tym
schorzeniem, odpowiadającym za głęboką niepełnosprawność, fatalną jakość życia,
znacznie większe ryzyko rozwoju chorób układu krążenia, a szczególnie jego
niewydolności i znacznych kosztów bezpośrednich i pośrednich.

Kolejnym czynnikiem ryzyka zdrowotnego jest nadmierne spożycie alkoholu.
Wska nikiem pokazującym zmiany w konsumpcji alkoholu na przestrzeni lat jest
wielkość spożycia 100% alkoholu w przeliczeniu na jednego mieszkańca. W 2013 r.
spożycie czystego alkoholu per capita wyniosło 9,67l, co oznacza wzrost wobec
2012 r. o 0,51 l. Najbardziej wzrosło spożycie wyrobów spirytusowych – było wyższe
o 15% w stosunku do 2012 r. i wyniosło 3,6l. Spożycie wina wyniosło 5,8l, natomiast
spożycie piwa – 97,7l. Szacuje się, że w Rzeczypospolitej Polskiej uzależnionych od
alkoholu jest 600–740 tys. osób12), a nadużywa alkoholu, tj. pije w sposób szkodliwy,
ok. 3 mln osób13). Według WHO alkohol znajduje się na drugim (po tytoniu) miejscu
wśród czynników ryzyka dla zdrowia populacji, a ponad 200 rodzajów chorób i
urazów wiąże się z jego spożywaniem, w tym: uzależnienia, depresje i samobójstwa,
wypadki oraz utonięcia, a także choroba wieńcowa, nadciśnienie tętnicze,
kardiomiopatia, zaburzenia rytmu serca, udary mózgu oraz zwiększone ryzyko
powstawania nowotworów jamy ustnej, gardła, przełyku, wątroby, jelita grubego,
piersi, a także wad wrodzonych płodu.

Wśród środowiskowych czynników ryzyka jednym z najbardziej istotnych z punktu
widzenia zdrowia społeczeństwa jest czystość powietrza. Bardzo wiele chorób
(np. choroby układu oddechowego, nowotwory i inne choroby płuc, choroby układu
krążenia, alergie) są istotnie związane z oddziaływaniem zanieczyszczeń powietrza
atmosferycznego w miejscu zamieszkania. Szacuje się, że ponad 80% ludności
Europy zamieszkującej obszary zurbanizowane żyje na terenach, na których
zanieczyszczenie powietrza wymienioną substancją przekracza zalecany przez
WHO poziom, a z tego powodu przeciętna długość życia mieszkańca Europy ulega
skróceniu o prawie 9 miesięcy. W ostatnich kilkudziesięciu latach udało się w Europie
znacząco obniżyć emisję i poziom narażenia na działanie takich zanieczyszczeń
powietrza, jak: dwutlenek siarki, tlenek węgla, benzen i ołów. Pomimo to cząstki pyłu
zawieszonego, ozon, reaktywne substancje azotowe i niektóre związki organiczne
wciąż stanowią poważne zagrożenie. W Polsce w warunkach przekraczających
normatywy dla zapylenia pracuje około 70 tys. pracowników. Jest to drugi po hałasie
najczęstszy czynnik szkodliwy w środowisku pracy.

12) Wyniki badania źZOP, Moskalewicz J., Kiejna A., Wojtyniak B., „Kondycja psychiczna mieszkańców
Polski”, Instytut Psychiatrii i Neurologii, 2012
13) „żlobal status report on alcohol and health 2014”, WHO, 2014


– 12 –


Z kolei hałas jest jednym z najbardziej odczuwalnych zagrożeń środowiska. WHO
zaleca aby hałas w środowisku nie przekraczał 50–55 dB w dzień i 40–45 dB w nocy.
Przyjmuje się, że w przypadku hałasu komunikacyjnego jego uciążliwość średnia
kształtuje się w przedziale 52–62 dB, duża w przedziale 63–70 dB i bardzo duża
powyżej 70 dB. Niekorzystne objawy zdrowotne są obserwowane przy długotrwałej
ekspozycji na hałas już od poziomu 55 dB. Pojawiają się wtedy zmęczenie i ogólne
rozdrażnienie, a także bóle głowy, brzucha i mięśni. Prowadzi to do zaburzeń snu i
życia codziennego. Zakres od 60 do 75 dB wywołuje już zmiany w akcji serca, co
prowadzi do skoków ciśnienia i zaburzeń oddychania. ekspozycja na taki poziom
hałasu podwyższa znacznie ryzyko wystąpienia zawału serca. W 2012 r.
mapowaniem hałasu objęto ok. 9,7 mln osób ludności miejskiej, co stanowi ok.
25,2% całkowitej liczby ludności kraju i zarazem ok. 41,4% populacji miejskiej. Z map
akustycznych wykonanych dla dużych miast wynika, że w Rzeczypospolitej Polskiej
żyje ponad 3 mln ludzi narażonych na ponadnormatywny hałas w porze dziennej i
ponad 2 mln ludzi narażonych na ponadnormatywny hałas w porze nocnej. W
dalszym ciągu problemem jest zagrożenie hałasem w środowisku pracy. Blisko
200 tys. pracowników, w tym ponad 170 tys. pracowników przemysłu zatrudnionych
jest w warunkach ponadnormatywnej ekspozycji na hałas.

Starzenie się społeczeństw stanowi powszechny problem współczesnego świata.
Procesy starzenia związane są z wieloma konsekwencjami społecznymi,
psychologicznymi, ekonomicznym i politycznymi. Istotne jest także zidentyfikowanie
specyfiki problemów społecznych i zdrowotnych tej populacji, w porównaniu z innymi.
Seniorzy znajdują się w grupie znaczących konsumentów świadczeń opieki
zdrowotnej i społecznej w społeczeństwie. Według statystyk wiatowej Organizacji
Zdrowia wska niki niesprawności na globie ziemskim wykazują korelację z wiekiem.
Problemy z samodzielną, codzienną egzystencją potwierdzono w grupie osób w
wieku 75 lat i więcej u ponad 30% badanych, natomiast wieku 85 lat i powyżej aż u
70% badanych seniorów.
Procesom starzenia towarzyszy postępujące zwyrodnienie wszystkich układów
czynnościowych i anatomicznych. Procesy inwolucyjne są następstwem
miejscowego i ogólnego starzenia się tkanek oraz spowolnienia procesów
biologicznych, przemiany materii, procesów reparacyjnych i regeneracyjnych14). W
miarę upływu lat życia obserwuje się obniżenie aktywności ruchowej, przedkładanie
form wypoczynku biernego nad czynny. Także utrwalane stereotypy związane z
przekonaniem, że okres emerytalny to czas zasłużonego wypoczynku, sprzyjają
ograniczaniu wysiłku fizycznego w życiu codziennym. Brak regularnej aktywności
ruchowej prowadzi do ograniczania wydolności fizycznej i sprawności funkcjonalnej
osób w starszym wieku. Dużą rolę w ograniczaniu tej wydolności odgrywają zmiany
w układzie ruchu, a zwłaszcza spadek siły mięśniowej, sarkopenia oraz zmiany w
strukturach kostno-stawowych. W przebiegu zespołu unieruchomienia obserwuje się
obniżenie zdolności adaptacyjnych układu sercowo-naczyniowego wynikające z
zaburzeń funkcji baroreceptorów, wzmożonej stymulacji układu współczulnego,
zmniejszenie powrotu żylnego oraz maksymalnego zużycia tlenu. W zakresie układu
oddechowego dochodzi do ograniczenia ruchomości klatki piersiowej, spadku
elastyczności dróg oddechowych, zmniejszenia wentylacji i wzrostu przestrzeni
martwej, redukcji aktywności rzęskowej i odruchu kaszlowego. Znany jest

14) „Stabilność posturalna w procesie starzenia”, żerontologia Polska, 2005 r., tom 13, nr 1, str. 25–36ś


– 13 –

niekorzystny wpływ braku wysiłku fizycznego na rozwój zaburzeń metabolicznych,
hiperlipidemi oraz wrażliwość tkanek na insulinę15).
Wiek geriatryczny stanowi naturalny etap ontogenezy człowieka, który zazwyczaj
charakteryzuje się zmniejszaniem ogólnej wydolności, postępującą degradacją
fizycznych i psychicznych funkcji. W konsekwencji tych zmian występują różnorodne
ograniczenia zdolności jednostki w zakresie jej możliwości samoobsługowych,
adaptacyjnych, lokomocyjnych oraz efektywnego wypełniania różnych ról
społecznych. Istotną cechą populacji wieku podeszłego jest statystycznie częstsze
występowanie niesprawności i niepełnosprawności, która wykazuje tendencje
wzrostowe wraz z wiekiem seniora. Tempo procesów starzenia się charakteryzuje
wieloczynnikowe zróżnicowanie. Im osoby są starsze, tym bardziej różnią się od
siebie cechami morfofunkcjonalnymi.
W ciągu kilku ostatnich lat subiektywna ocena stanu zdrowia poprawiła się.
Największą poprawę odnotowano wśród osób w wieku średnim – odsetek osób
niezadowolonych ze stanu zdrowia zmniejszył się aż o ok 10%. Ale już w grupie
70-latków i starszych poprawa jest minimalna – tylko 2%. Samopoczucie Polaków
owszem poprawiło się, ale to nie znaczy, że społeczeństwo przestało chorować.
Dystans dzielący nas nie tylko od krajów starej Uni Europejskiej, lecz nawet
europejskiej średniej ciągle jest ogromny. Warto wskazać chociażby na umieralność z
powodu raka płuca u mężczyzn – wyższą o 1/3 od wartości średniej dla Uni
Europejskiej, czy umieralność z powodu chorób układu sercowo-naczyniowego na
poziomie niemal dwukrotnie wyższym niż w Uni Europejskiej. Potrzeba wielu lat, by
ten dystans uległ zmniejszeniu.

2.3. Koszty zdrowotne chorób
Szacunki skutków zdrowotnych, ekonomicznych i społecznych chorób
cywilizacyjnych, zależnych w największym stopniu właśnie od stylu życia, oraz
prognozy ich wzrostu na najbliższe dwie dekady są zatrważające i
kilkudziesięciokrotnie przekraczają wydatki przeznaczane na ich zapobieganie.
Całkowite koszty chorób sercowo-naczyniowych (hospitalizacje, leki, produktywność
utracona z powodu wcześniejszych rent i emerytur, przedwczesna umieralność,
zwolnienia chorobowe itd.) wyniosły w 2011 r. 41,9 mld zł16). Sama cukrzyca skutkuje
wydatkami bezpośrednimi i pośrednimi przekraczającymi 4,5 mld zł rocznie. Koszty
zdrowotne i społeczne (wydatki Narodowego Żunduszu Zdrowia i Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych) spowodowane otyłością (nie nadwagą) szacowane są na
podstawie danych płatników na kwotę przekraczającą 3,5 mld zł rocznie17).
Liczba zgonów z powodu chorób uznanych jako zależnych od palenia tytoniu w
Rzeczypospolitej Polskiej jest szacowana na 67 – 90 tys. rocznie (a zatem co
czwarty zgon w kraju ma związek z paleniem). Straty spowodowane wyłącznie
biernym paleniem tytoniu sięgają 5,5 mld zł18).
WHO szacuje, że co roku ok. 3,3 milionów (5,9%) zgonów na świecie było
związanych z konsumpcją alkoholu. Alkohol jest często przyczyną śmierci lub

15) „Wpływ rehabilitacji ruchowej na sprawność psychofizyczną osób w podeszłym wieku”, żerontologia
Polska, 2009 r., tom 17, nr 2, str. 79–84.
16) „Analiza zmian społeczno-demograficznych oraz wpływu złego odżywiania, niedostatecznej aktywności
fizycznej, nałogów i innych czynników ryzyka na rozpowszechnienie oraz koszty cukrzycy i chorób
sercowo-naczyniowych w Polsce, Stan obecny i prognoza do 2030 roku”, KPMż Polska 2012 r.
17) „Społeczne koszty otyłości i jej powikłań w Polsce”, Żundacja MY Pacjenci, 2014 r.
18) żlobalny sondaż dotyczący używania tytoniu przez osoby dorosłe (żATS) Polska 2009-2010, Ministerstwo
Zdrowia, wiatowa Organizacja Zdrowia 2010 r.


– 14 –

kalectwa na stosunkowo wczesnym etapie życia – w grupie wiekowej 20–39 lat
ok. 25% wszystkich zgonów jest przypisywane alkoholowi.
Jak pokazują badania naukowe, znacznej części przewlekłych chorób
cywilizacyjnych można zapobiegać. Wg szacunków WHO nawet 80% chorób
sercowo-naczyniowych i 40% nowotworów można skutecznie zapobiec redukując
narażenie na czynniki ryzyka. Najnowsze analizy międzynarodowego konsorcjum
badawczego EuroHeart II wykazały, że pozornie niewielkie zmiany w zachowaniach
zdrowotnych mogą mieć olbrzymi efekt zdrowotny i ekonomiczny. Przykładowo
stosunkowo prosta do osiągnięcia redukcja palenia o 5%, połączona z 1% spadkiem
spożycia nasyconych kwasów tłuszczowych, 10% spadkiem konsumpcji soli i
zmniejszeniem braku aktywności fizycznej o 5%, przyczyni się do spadku
umieralności z powodu choroby wieńcowej o 11%, nie wspominając o pozostałych
korzyściach zdrowotnych odnoszących się do nowotworów, przewlekłej obturacyjnej
choroby płuc (POCHP) czy cukrzycy. Możemy tu mówić o oszczędnościach
wielokrotnie przekraczających poniesione nakłady. Aby doprowadzić do takich zmian
w czynnikach determinujących zdrowie (w niektórych państwach Uni Europejskiej
uzyskano 3-krotnie większe efekty od wyżej wymienionych) konieczne jest
prowadzenie świadomej, skoordynowanej i precyzyjnie monitorowanej polityki
zdrowia publicznego.

Jak wynika z badań przeprowadzonych w ramach programu „Zachowaj
Równowagę”, realizowanego przez Instytut ywności i ywienia w Warszawie,
leczenie otyłości i jej powikłań pochłania w kraju około 21% budżetu przeznaczonego
na ochronę zdrowia – odpowiada to kwocie ponad 11 mld zł rocznie.

Koszty opieki zdrowotnej w przypadku osób z nadwagą i otyłością są o 44% wyższe
w porównaniu z osobami z prawidłową masą ciała. Choroby przyczynowo związane z
nadwagą i otyłością są powodem 25% hospitalizacji (w skali kraju odpowiada to
ok. 1,5 mln przyjęć do szpitala). Bezpośrednie koszty leczenia 1 mln pacjentów
wynoszą 250 mln zł – według tych obliczeń ogólne koszty bezpośrednie związane z
otyłością w Polsce sięgałyby blisko 3 mld zł.

Niekorzystna z ekonomicznego punktu widzenia jest również rosnąca liczba otyłych
pracowników. Osoby otyłe nie są w stanie wykonać niektórych prac, np.
wymagających większego wysiłku bąd sprawności. Otyłość wiąże się również ze
zwiększoną niezdolnością do pracy i absencją.
Czynniki te wpływają na obniżenie produktywności i zysku przedsiębiorstwa,
stwarzają też konieczność wypłaty zasiłków chorobowych.
Według danych Instytutu ywności i ywienia w Rzeczypospolitej Polskiej otyłość
jest co roku przyczyną ok. 1,5 mln, możliwych do uniknięcia, hospitalizacji.

Czynniki środowiskowe również istotnie wpływają na konieczność korzystania ze
świadczeń opieki zdrowotnej. Przykładowo nieodpowiednia jakość powietrza
przekłada się bezpośrednio na gorszą kondycję zdrowotną społeczeństwa. Z danych
Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu Higieny wynika,
że w 2012 roku hospitalizacji, ze względu na przewlekłą obturacyjną chorobę płuc,
związaną z działaniem czynników środowiskowych poddanych było 48 431
pacjentów, a w 2013 roku 48 736.