Rządowy projekt ustawy o zdrowiu publicznym

– 5 –

2014–2020”. Krajowe ramy strategiczne polityki w obszarze ochrony zdrowia
określają kierunek działań oraz priorytety w zakresie świadczeń opieki zdrowotnej
oraz profilaktyki. W dokumencie określono cele operacyjne, których realizacja przez
system ochrony zdrowia ma przyczynić się do wypełnienia celu europejskiego.
Znalazł się wśród nich rozwój profilaktyki i diagnostyki ukierunkowany na główne
problemy epidemiologiczne w Rzeczypospolitej Polskiej, przeciwdziałanie
negatywnym trendom demograficznym oraz inne działania o charakterze
systemowym, konieczne w procesie dostosowania zasobów do zmieniających się
potrzeb społecznych.

Program na lata 2016–2020 jest także komplementarny względem rozporządzenia
Ministra Zdrowia z dnia 21 sierpnia 2009 r. w sprawie priorytetów zdrowotnych6).
Konieczne jest jednak podkreślenie, że istniejące rozwiązania w postaci
finansowania świadczeń opieki zdrowotnej ze środków publicznych, ukierunkowane
przede wszystkim na leczenie konsekwencji zdrowotnych niewłaściwego stylu życia
oraz działania czynników środowiskowych, w tym również społecznych, nie
pozwalają na uzyskanie znaczącej poprawy zdrowia publicznego.

Niniejszy Program stanowi kontynuację Narodowego Programu Zdrowia na lata
2007–2015, przyjętego uchwałą Rady Ministrów nr 90/2007 z dnia 15 maja 2007 r.
Wnioskami z koordynacji Programu przez Zespół Koordynacyjny, ustanowiony w
drodze zarządzenia Prezesa Rady Ministrów Nr 108 z dnia 2 grudnia 2004 r. w
sprawie powołania Międzyresortowego Zespołu Koordynacyjnego Narodowego
Programu Zdrowia oraz regulaminu pracy niniejszego Zespołu było m.in.
ograniczenie liczby celów, zapewnienie stałego finansowania Programu i poprawa
sprawozdawczości dotyczącej realizacji zadań przez jednostki samorządu
terytorialnego.

Efektywność działań podejmowanych w obszarach nakreślonych w Programie zależy
od wielu czynników. Specyfika interwencji w zdrowiu publicznym powoduje, że
oczekiwane rezultaty przyniesie jedynie wspólny, ciągły i skoordynowany wysiłek
administracji rządowej i samorządowej, specjalistów z różnych dziedzin, nie tylko
zdrowia rozumianego przez pryzmat medycyny naprawczej ale również organizacji
społeczeństwa obywatelskiego czy sektora prywatnego.

2. CHARAKTERYSTYKA żŁÓWNYCH ZAżRO E ZDROWIA

2.1. Sytuacja demograficzna

Najnowsze prognozy wskazują na ciągły spadek liczby ludności Rzeczypospolitej
Polskiej oraz istotne zmiany w strukturze wieku populacji. W najbliższym czasie
liczba osób w wieku produkcyjnym oraz przedprodukcyjnym będzie się sukcesywnie
zmniejszać przy jednoczesnym wzroście liczby osób w wieku poprodukcyjnym.
Szacuje się, że odsetek osób starszych będzie wyższy od przeciętnego dla krajów
Uni Europejskiej.
Zgodnie z prognozami żłównego Urzędu Statystycznego liczba ludności
Rzeczypospolitej Polskiej w 2050 r. wyniesie 34 miliony. Niekorzystne prognozy
demograficzne to istotny czynnik determinujący przyszły rozwój gospodarczy. Polska

6) Źz. U. Nr 137, poz. 1126.


– 6 –

gospodarka będzie musiała się zmierzyć nie tylko ze stopniowym ubytkiem liczby
ludności, lecz także z procesem starzenia się społeczeństwa. Czynniki te powodują,
że na rynek pracy wchodzą coraz mniej liczne roczniki oraz zwiększa się udział osób
starszych w grupie aktywnych zawodowo. Procesy te z pewnością narzucą nowe
wymagania związane z zarządzaniem zasobami ludzkimi, kształceniem pracowników
czy wyposażeniem stanowisk, a nawet całych zakładów pracy. Zmiany te w
konsekwencji zwiększą obciążenia systemu emerytalnego. Także system opieki
zdrowotnej czekają coraz poważniejsze wyzwania. Zatem już dziś powinniśmy
przygotowywać się na długoterminowe efekty trwających procesów demograficznych.
Zdecydowanie niepokoi fakt, że największe ubytki następują w grupie osób w wieku
produkcyjnym. O ile w 2013 r. liczba Polaków w tej grupie przekraczała 24 miliony, o
tyle w 2050 r. będzie to już tylko 19 milionów. Z kolei liczba Polaków w wieku
poprodukcyjnym wzrośnie w tym okresie z 6,5 miliona do 10 milionów – co oznacza,
że populacja ta będzie stanowiła prawie 1/3 ludności kraju. Wpłynie to m.in. na
znaczące podniesienie współczynnika obciążenia demograficznego7). Efektem tych
zmian będzie również wzrost liczby zgonów na przestrzeni kolejnych lat, która – jak
pokazują dostępne dane – będzie rosła stopniowo do 2043 r.8)

Długość życia mieszkańców Rzeczypospolitej Polskiej jest wyra nie krótsza niż
przeciętna w krajach Uni Europejskiej – mężczyzn o 4,8 lat, a kobiet o 2,1 lat. O ile
nie zostaną podjęte bardziej intensywne działania na rzecz poprawy stanu zdrowia
społeczeństwa, a tempo wzrostu długości trwania życia będzie takie samo jak na
przestrzeni ostatnich lat, to obecną średnią długość życia dla mieszkańców krajów
Uni Europejskiej osiągniemy w latach 2031–2032 – w przypadku mężczyzn i w
latach 2021–2022 w przypadku kobiet9). Wska nik długości życia jest bowiem
warunkowany czynnikami społecznymi. Należy do nich stopień wykształcenia,
miejsce zamieszkania i zamożność. Oszacowano, że w 2010 r. w Rzeczypospolitej
Polskiej osoby w wieku 30 lat o wykształceniu wyższym mogły oczekiwać, że będą
żyły znacznie dłużej niż osoby o wykształceniu zasadniczo-zawodowym lub niższym.
Nie bez znaczenia pozostaje także miejsce zamieszkania – jak wspomniano powyżej
najmniej korzystnym środowiskiem zamieszkania w Rzeczypospolitej Polskiej są
małe miasta (poniżej 5 tysięcy mieszkańców) – ich mieszkańcy żyją najkrócej.

2.2. Sytuacja zdrowotna i jej uwarunkowania
Obciążenie populacji problemami zdrowotnymi i struktura umieralności w ciągu
ostatnich lat nie uległy istotnym zmianom. Prawie połowa zgonów w naszym kraju
jest następstwem chorób układu sercowo-naczyniowego. Choroby te stanowią
jednocześnie jedną z najważniejszych przyczyn absencji chorobowej, hospitalizacji
oraz niepełnosprawności. Wpływają w znaczący sposób na jakość życia obywateli
naszego państwa, szczególnie osób w wieku średnim i podeszłym.

Drugą grupą chorób istotnie obciążających społeczeństwo są nowotwory złośliwe.
Najczęściej występującymi nowotworami u mężczyzn są nowotwory płuca
stanowiące około 1/5 zachorowań na nowotwory. W dalszej kolejności znajduje się
rak gruczołu krokowego (13%), rak jelita grubego (12%) i rak pęcherza moczowego

7) http://biznes.interia.pl/makroekonomia/news/niekorzystne-prognozy-demograficzne-dla-polski-to-
istotny,2050413,2156?utm_source=paste&utm_medium=paste&utm_campaign=other
8) Raport żłównego Urzędu Statystycznego „Prognoza ludności na lata 2014-2050”, Warszawa 2014
9) „Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej uwarunkowania”, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego
– Państwowy Zakład Higieny, red. B. Wojtyniak, P. żoryński, B. Moskalewicz, Warszawa 2012 r.


– 7 –

(7%). Wśród dziesięciu najczęstszych nowotworów u mężczyzn znajdują się również
nowotwory żołądka, nerki, krtani, białaczki i chłoniaki. Wśród kobiet nowotworem jest
rak piersi stanowiący ponad 1/5 zachorowań na nowotwory. Nowotwory jelita
grubego są drugim co do częstości nowotworem u kobiet (10%). Trzecie miejsce
zajmuje rak płuca (9%). W dalszej kolejności występują nowotwory trzonu macicy
(7%), jajnika (5%), szyjki macicy, nerki, żołądka i tarczycy10).

Jeżeli spośród chorób nowotworowych wydzielić te występujące w układzie
oddechowym i połączyć je z POChP, to wówczas schorzenia układu oddechowego
wysuną się na drugie lub co najwyżej trzecie miejsce przyczyn przedwczesnych
zgonów. Jednocześnie są to choroby cywilizacyjne, którym da się w największym
stopniu zapobiec w wyniku działań profilaktycznych. Wg danych zawartych w
Konkluzjach Rady Uni Europejskiej z dnia 2 grudnia 2011 r. pn. „Profilaktyka,
wczesne wykrywanie i leczenie przewlekłych chorób układu oddechowego u dzieci”
(2011/C 361/05) przyjętej przez 27 krajów unijnych podczas polskiej Prezydencji w
Radzie Uni Europejskiej, alergia górnych dróg oddechowych, dotycząca około
1/4 populacji Rzeczpospolitej Polskiej, powoduje ryzyko nawet 9-cio krotnie
wyższego zachorowania na astmę. Astma (12% do 16% populacji), obok palenia
tytoniu jest największym czynnikiem ryzyka rozwoju POChP, zwiększając szansę na
zachorowania aż 12-krotnie. Dodatkowo schorzenia te mają całożyciowy charakter i
zmniejszają istotnie sprawność populacji nimi dotkniętą. Tak więc właściwa promocja
zdrowia w tym zakresie, szczególnie oparta na kontrolowaniu środowiskowych
czynników ryzyka (zanieczyszczenie środowiska w miejscu zamieszkania i pracy,
palenie tytoniu) może istotnie zmniejszyć w perspektywie krótko- i długoterminowej
niepełnosprawność, liczbę przedwczesnych zgonów i ograniczyć koszty leczenia
chorób układu oddechowego.

W Rzeczypospolitej Polskiej, tak jak w innych krajach, również w szybkim tempie
zwiększa się występowanie nadwagi i otyłości w społeczeństwie. W ciągu niespełna
15 lat (od 1991 r. do 2005 r.) nastąpił 2-krotny (blisko 22%) wzrost otyłości wśród
mieszkańców. Jak pokazują wyniki badań przeprowadzonych przez WHO w ramach
żlobal Database on Body Mass Index na tle innych wybranych krajów wska nik BMI
dla Rzeczypospolitej Polskiej klasyfikuje się w środkowej wartości europejskich
wyników. Otyłość stanowi obecnie najczęściej występującą chorobę metaboliczną,
osiągającą wg WHO rozmiary epidemi , zagrażającej rozwojowi cywilizacyjnemu i
będącą w krajach rozwiniętych oraz rozwijających się jednym z największych
problemów zdrowotnych. Z najnowszych badań Instytutu ywności i ywienia
wynika, że prawie 30% dzieci ze szkół podstawowych jada słodycze co najmniej raz
dziennie. Wśród uczniów szkół gimnazjalnych aż 38,1% dziewcząt i 28,5% chłopców
spożywa słodycze przynajmniej raz dziennie, natomiast zakupy w sklepiku szkolnym
robi 70% uczniów. Trend ten wykazuje znamiona globalnej pandemi . W naszym
kraju występuje szybki wzrost otyłości i nadwagi wśród dzieci i młodzieży, a
dodatkowo istnieje duże zróżnicowanie międzyregionalne. Cele wytyczone przez
WHO w 2013 r. w postaci zatrzymania trendu wzrostowego otyłości do 2025 r., będą
osiągnięte pod warunkiem prowadzenia efektywnych, skoordynowanych programów
interwencyjnych na wielu obszarach zwalczania czynników sprzyjających rozwojowi
nadmiernej masy ciała. Prognoza rozpowszechnienia otyłości wśród osób dorosłych

10) Krajowy Rejestr Nowotworów.


– 8 –

(2010–2030) przewiduje, że w 2020 r. otyłych będzie 23% mężczyzn i 17% kobiet, a
do 2030 r. odsetek otyłych mężczyzn wzrośnie do 28%, a kobiet do 18%11).

Epidemia otyłości stanowi obecnie jedno z najpoważniejszych wyzwań dla zdrowia
publicznego. W ciągu ostatnich 20 lat częstość występowania otyłości wśród
mieszkańców Europy wzrosła 3-krotnie. Obecnie według danych WHO nadwagę ma
połowa osób dorosłych i jedna piąta dzieci z państw europejskich. Ponad 1 mln
zgonów rocznie w tym regionie spowodowanych jest chorobami związanymi z
nadmierną masą ciała. Występowanie nadwagi i otyłości wpływa także w istotny
sposób na rozwój gospodarczy – aktualnie szacuje się, iż około 6% całości wydatków
na ochronę zdrowia w Europie związanych jest z leczeniem schorzeń powiązanych z
występowaniem nadwagi i otyłości u osób dorosłych. Jednocześnie należy wskazać,
iż koszty pośrednie nadwagi i otyłości, takie jak: wydatki związane z przedwczesnymi
zgonami, utratą zdolności do pracy, świadczeniami socjalnymi, stanowią ponad 12%
całości wydatków państw europejskich przeznaczanych na ochronę zdrowia.
Szczególnie alarmujące jest zjawisko występowania nadwagi i otyłości wśród dzieci i
młodzieży. Roczne tempo wzrostu występowania tego rodzaju zjawiska w wieku
dziecięcym stale wzrasta i obecnie jest dziesięciokrotnie wyższe w porównaniu z
1970 r. Niepokojące wyniki badań przedstawione zostały w 2010 r. przez Zakład
Zdrowia Publicznego Centrum Zdrowia Dziecka (projekt pn.: „Olaf”), według których
otyłość wśród dzieci w wieku szkolnym w Rzeczypospolitej Polskiej wynosi obecnie
od 12,6% do 18,9% populacji.
Niewątpliwie na wzrost występowania nadwagi i otyłości wśród dzieci i młodzieży, ma
rozwój cywilizacyjny, czego przykładem jest wzrost współczynnika BMI u dzieci, w
pokoju których znajduje się sprzęt elektroniczny (telewizor, komputer). Według
danych opublikowanych w ramach badania sondażowego pn.: „Diagnoza społeczna
2011 – warunki i jakość życia Polaków” więcej kobiet ma niedowagę i II stopień
otyłości, a więcej mężczyzn z kolei nadwagę i I stopień otyłości. Mężczy ni w Polsce,
podobnie jak w innych krajach częściej niż kobiety mają nadwagę lub są otyli.
Występowanie chorób cywilizacyjnych, w tym w szczególności nadwagi i otyłości
wynika ze zmian o charakterze środowiskowym, społecznym oraz gospodarczym.
Brak równowagi w bilansie energetycznym, przyczyniający się do występowania
chorób dietozależnych, spowodowany jest radykalnym spadkiem aktywności
fizycznej i zmianą żywienia, w tym zwiększeniem spożycia żywności i napojów o
wysokiej wartości energetycznej, a jednocześnie ubogich w składniki odżywcze, w
połączeniu z niewystarczającym spożyciem warzyw i owoców. Z danych
opublikowanych przez WHO wynika, iż dwie trzecie populacji osób dorosłych w
większości krajów europejskich nie jest aktywnych fizycznie w stopniu
zapewniającym osiągnięcie i utrzymanie korzyści zdrowotnych.
Stwierdzono również, że poziom aktywności fizycznej osób dorosłych w
Rzeczypospolitej Polskiej jest jednym z najniższych w Europie, na co wskazują m.in.
badania przeprowadzone w sześciu krajach europejskich w ramach programu CINDI
WHO. Wśród zbadanych w naszym kraju osób 72,9% zakwalifikowano do
prowadzących siedzący tryb życia, podczas gdy np. w Żinlandi do tej grupy
zaliczono jedynie co dziesiątą osobę. Według badań Komisji Europejskiej
(Eurobarometr, 2009), aż 49% Polaków odpowiedziało, że nigdy nie ćwiczy lub nie
uprawia sportu, przy średniej dla ogółu krajów członkowskich wynoszącej 39%. Z

11) Raport o modelowaniu otyłości osób dorosłych w Europejskim Regionie – Europejskie Biuro
Regionalne WHO, 2013 r.


– 9 –

pewną regularnością (od 1 do 4 razy w tygodniu) aktywność fizyczną uprawiało
19% Polaków, podczas gdy średnia dla całej Uni Europejskiej wynosiła 31%.

Kolejny istotny aspekt zdrowia to stan zdrowia psychicznego W pa dzierniku 2012 r.
opublikowano wyniki pierwszego w Rzeczypospolitej Polskiej badania EZOP, tzn.
badania stanu zdrowia psychicznego, na grupie 10 tysięcy osób. Badania objęły
Polaków w wieku od 18 do 65 lat. Znaczna część ankietowanych (niemal co czwarty
ankietowany) przyznała, że przynajmniej raz w życiu doświadczyła jednego z
objawów zaburzeń zdrowia psychicznego: obniżenia nastroju i aktywności fobi ,
lęków, rozdrażnienia i napastliwości. U około 10% badanej populacji stwierdzono
zaburzenia nerwicowe, wśród których do najczęstszych należały fobie specyficzne
(4,3%) i fobie społeczne (1,8%). Natomiast zaburzenia nastroju wśród zgłaszanych
dolegliwości stanowią łącznie 3,5% w tym 3% stanowi depresja. Impulsywne
zaburzenia zachowania: opozycyjno-buntownicze, zachowania eksplozywne, zespół
nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi rozpoznawano u 3,5%
respondentów. Zdrowie psychiczne obywateli jest jednym z najważniejszych
komponentów i zasobów współczesnego społeczeństwa. Choroby psychiczne mają
negatywne skutki nie tylko dla osób chorych oraz ich rodziny lecz również dla całego
społeczeństwa. Osoby dotknięte zaburzeniami psychicznymi prawie zawsze są
stygmatyzowane i wyobcowane. Niezwykle często wymagają długotrwałego leczenia,
które wiąże się ze stałą kontrolą. Niestety w wielu przypadkach rodziny nie są w
stanie poradzić siebie z tak dużym obciążeniem.
Rozwój społeczno-gospodarczy oraz zmiana stylu życia i funkcjonowanie
społeczeństwa jako całości powodują, iż zdrowie psychiczne obywateli narażone jest
na wiele niekorzystnych czynników. Spośród przeanalizowanych dotychczas
czynników społeczno-demograficznych największą rolę przypisać można tym, które
dotyczą obszaru wsparcia społecznego. Wśród istotnych czynników ryzyka wymienia
się brak zatrudnienia, który obejmuje nie tylko bezrobotnych, ale także rencistów,
emerytów oraz gospodynie domowe. Jednocześnie osoby, które straciły partnera w
wyniku rozwodu lub śmierci, są narażone na wyższe ryzyko doświadczania zaburzeń
psychicznych, zwłaszcza zaburzeń depresyjnych, lękowych, a także wykazują
większą tendencję do zaburzeń zachowania. Mieszkańcy dużych miast, szczególnie
kobiety, narażone są na częstsze występowanie zaburzeń psychicznych. Do
czynników ryzyka zalicza się ponadto przemoc i rozlu nienie więzi społecznych.

Transformacja epidemiologiczna, która dokonała się w ostatnich dekadach w
państwach rozwiniętych, nie pozwala na bagatelizowanie zagrożeń związanych z
chorobami zaka nymi – zarówno znanymi, lecz powracającymi często z nowym,
gro nym obliczem (odporność na dotychczasowe leczenie), jak i nowo pojawiającymi
się chorobami zaka nymi, wobec których działania profilaktyczne i lecznicze są
bardzo ograniczone.
Sytuację epidemiologiczną chorób zaka nych w Rzeczypospolitej Polskiej należy
uznać za ogólnie dobrą. Nie obserwowano epidemicznego występowania chorób
zaka nych, zaś wzrost liczby zachorowań na niektóre choroby zaka ne miał,
podobnie jak w latach ubiegłych, charakter sezonowy lub był kontynuacją
obserwowanych wcześniej trendów wieloletnich. Jednakże istnieje duże zagrożenie
ze strony chorób zaka nych, w tym grypy, wirusowego zapalenia wątroby, chorób
przenoszonych drogą płciową, chorób uznawanych dotychczas za niemalże
niewystępujące w Polsce lub nowych zagrożeń związanych z ryzykiem zawleczenia
chorób tropikalnych. Istotnym problemem istniejącym w systemach opieki zdrowotnej