Senacki projekt ustawy o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich

- -
2
zlecenia opinii innemu podmiotowi opiniującemu, to jest takiej jednostce, która w zakresie
swojego działania (co np. wynika ze statutu) może postawić diagnozę co do osoby poddanej
badaniom psychologicznym, pedagogicznym czy innym, wystarczającą do sprawnego
zakończenia postępowania i objęcia takiej osoby właściwym oddziaływaniem wychowawczym.
W ślad za powyższą zmianą konieczne będzie takie dostosowanie przepisów wykonawczych,
to jest § 3 ust. 2 pkt 3 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lipca
2004 r. w sprawie szczegółowych zasad kierowania, przyjmowania, przenoszenia, zwalniania i
pobytu nieletnich w młodzieżowym ośrodku wychowawczym oraz młodzieżowym ośrodku
socjoterapii (Dz. U. Nr 178, poz. 1833), aby opinie niepochodzące z rodzinnych ośrodków
diagnostyczno-konsultacyjnych miały równe im znaczenie w postępowaniu wykonawczym (np.
przy kierowaniu do młodzieżowych ośrodków wychowawczych czy młodzieżowych ośrodków
socjoterapii).
Zmiana proponowana w art. 25 § 2 upn pozwoli na zwiększenie sprawności
postępowania. Obligatoryjne uzyskanie opinii w sprawie nieletnich kierowanych do
młodzieżowego ośrodka wychowawczego, młodzieżowego ośrodka socjoterapii, publicznego
zakładu opieki zdrowotnej, domu pomocy społecznej albo zakładu poprawczego jest często
zbędne w przypadku nieletnich, który takiej diagnozie zostali poddani przed wszczęciem
postępowania wyjaśniającego. Wnioski biegłych pozostają aktualne, ale bezwzględny wymóg
przeprowadzenia ponownego badania zbędnie przedłuża postępowanie i generuje nowe koszty.
Z tych przyczyn proponuje się zmianę art. 25 § 2 upn.
Zmiana przepisu art. 40 § 7 upn wynika z potrzeby uwzględnienia doświadczeń
praktycznych sędziów rodzinnych w tych przypadkach, w których nieletni samowolnie oddalili
się z młodzieżowego ośrodka wychowawczego lub młodzieżowego ośrodka socjoterapii.
Dotychczasowy niedostatek uregulowań tego praktycznego problemu wynika w dużej mierze z
braku placówki typu interwencyjnego, która przejmowałaby opiekę nad nieletnim po jego
zatrzymaniu w trakcie ucieczki i przed jego przekazaniem dyrektorowi ośrodka. Zmiana
przepisu usuwa tę lukę.
Wynikiem uwzględnienia postulatów środowiska sędziów rodzinnych jest treść
nowego przepisu art. 40a. Dotychczasowe przepisy dotyczące umieszczania nieletnich w
policyjnej izbie dziecka były niewystarczające w stosunku do potrzeb praktyki związanej z
koniecznością sprawnego prowadzenia postępowania względem nieletnich. Proponowane
zmiany pozwalałyby umieszczać nieletnich w policyjnej izbie dziecka w innych sytuacjach niż
wynikające z art. 40. Zdarza się bowiem, że przepis ten w praktyce jest obchodzony ze
względu na istniejące trudności wynikające z braku w systemie ośrodków resocjalizacyjnych,
- -
3
w których możliwe byłoby tymczasowe umieszczanie nieletnich, z jednej strony w celu
sprawnego prowadzenia postępowania wobec nieletniego, a z drugiej strony – w celu
powstrzymania procesu pogłębiania się demoralizacji u nieletniego. W paragrafie 1 art. 40a
przewidziano najbardziej typowe sytuacje wpływające na tok postępowania w sprawie
nieletniego, których wyeliminowanie, ze względu na możliwość ograniczonego w czasie
zatrzymania w policyjnej izbie dziecka, jest pożądane z punktu widzenia sprawności
postępowania. Jednocześnie gwarancją nienadużywania tego rodzaju możliwości byłoby
poddanie faktu umieszczenia nieletniego w policyjnej izbie dziecka kontroli sądu
i obowiązek zwolnienia nieletniego z policyjnej izby dziecka na zarządzenie sądu.
Dodanie art. 70a–70e podyktowane jest, z jednej strony, wynikiem uznania wagi
działania kuratorów sądowych w procesie wychowawczym względem nieletniego na etapie
postępowania wykonawczego, a z drugiej – zamiarem bardziej aktywnego włączenia
w proces wychowawczy nieletniego, innych niż państwowe podmiotów, to jest organizacji
społecznych (organizacji młodzieżowych, zakładów pracy) oraz osób godnych zaufania, które
udzieliły poręczenia za nieletniego, i którym powierzono, tytułem środka wychowawczego,
nadzór nad nieletnim.
Kuratorzy sądowi postulowali precyzyjne określenie ich praw i obowiązków
w związku z wykonywaniem środka wychowawczego w postaci nadzoru kuratora sądowego.
Proponowane rozwiązanie jest katalogiem otwartym czynności, do których jest uprawniony i
zobowiązany kurator wykonujący nadzór nad nieletnim. Wyliczenie czynności kuratorów
sądowych w toku postępowania wykonawczego zostało dokonane na wzór art. 173 kkw. Celem
proponowanych rozwiązań legislacyjnych jest potrzeba podziału odpowiedzialności za wynik
postępowania wykonawczego względem nieletniego między sąd oraz kuratora sądowego,
sprawującego nadzór nad nieletnim. Dotychczas bowiem kurator nie mógł zainicjować
samodzielnej części postępowania wykonawczego, a ewentualne nieformalne wnioski kuratora
traktowane były co najwyżej jako sygnał do wszczęcia stosownego etapu postępowania
wykonawczego przez sąd z urzędu. Tymczasem w toku wykonywania środka wychowawczego
polegającego na nadzorze kuratora sądowego, kurator nie tylko dysponuje aktualną i najlepszą
wiedzą o nieletnim, ale z racji przygotowania zawodowego jest zdolny do oceny wyników
wykonywania środka wychowawczego. Z podobnych powodów kurator sądowy, na
zarządzenie sędziego rodzinnego, będzie zobowiązany do kontroli wykonania orzeczeń o
zastosowaniu innych środków wychowawczych, nabywając prawo do oceny jego trafności i
skuteczności względem konkretnego nieletniego. Proponowany przepis art. 70a ma uaktywnić
- -
4
kuratorów sądowych, czyniąc z nich osoby współodpowiedzialne za prawidłowy tok
postępowania wykonawczego względem nieletniego.
Jednocześnie kuratorzy zostaną wyposażeni w możliwość zobowiązania nieletniego
do przebadania na okoliczność obecności w organizmie alkoholu lub innego środka użytego w
celu wprowadzenia się w stan odurzenia, a stwierdzając ten przejaw demoralizacji nieletniego,
nawet w okolicznościach uzasadniających przyjęcie domniemania z art. 70b § 2 ustawy,
kurator będzie uprawniony do złożenia wniosku do sądu rodzinnego o zmianę środka
wychowawczego. Coraz powszechniejsze spożywanie alkoholu lub używanie środków w celu
wprowadzenia się w stan odurzenia przez młodzież zawsze powinno spotkać się
z natychmiastową, stanowczą reakcją odpowiednich organów, co tym bardziej dotyczy osób
objętych postępowaniem regulowanym niniejszą ustawą.
W przypadku powierzenia nadzoru nad nieletnim organizacjom młodzieżowym lub
innym organizacjom społecznym, zakładowi pracy lub osobie godnej zaufania, podmioty te
powinny być wyposażone w uprawnienia przyznane kuratorom sądowym w związku z
wykonywanym nadzorem. Nie ulega wątpliwości, że organizacje społeczne, zakłady pracy lub
osoby godne zaufania powinny podejmować podobne działania w celu spowodowania zmiany
nagannych zachowań nieletniego w kierunku zachowań społecznie akceptowanych. Katalog
tych działań będzie zależeć od okoliczności konkretnego przypadku, jednak do podstawowych
należy kontrolowanie nieletniego w okresie wykonywania nadzoru, odwiedzanie go w miejscu
zamieszkania lub pobytu, w szkole i zakładzie pracy, żądanie informacji od nieletniego i/lub
innych osób objętych kontrolą, zwłaszcza w zakresie wykonania zobowiązań, o których mowa
w art. 7 § 1 upn, występowanie ze stosownymi wnioskami do sądu w toku postępowania
wykonawczego.
Funkcję motywującą organizacje społeczne, zakłady pracy i osoby godne zaufania do
szerszego udzielania poręczeń za nieletnich i sprawowania nadzoru w postępowaniu
wykonawczym, spełniać ma ryczałt za wykonywanie nadzoru, wynikający z ponoszenia przez
te podmioty kosztów wykonywania środka wychowawczego (np. dojazdy do miejsca
zamieszkania lub pobytu nieletniego, koszty poczty, artykułów biurowych, dojazdy na
posiedzenia sądowe, itp.). Przyjęcie zasady wynagradzania podmiotów społecznych za
czynności, które leżą w interesie społecznym, wynika z uznania, że wykonywanie nadzoru nad
nieletnim nie jest wyłącznie powinnością obywatelską, ale przede wszystkim zadaniem, które
niejednokrotnie wymaga specjalistycznych kwalifikacji (np. socjologicznych, terapeutycznych,
resocjalizacyjnych), a jednoczenie wiąże się z poświęceniem czasu kosztem innych
obowiązków lub własnego odpoczynku.
- -
5
Wysokość miesięcznego ryczałtu każdorazowo będzie zależała od uznania sędziego
rodzinnego, który w tym przedmiocie będzie orzekał na wniosek zainteresowanego podmiotu.
Jego wysokość mieścić się będzie w granicach 2%-4% kwoty bazowej ustalonej dla kuratorów
zawodowych na podstawie przepisów o kształtowaniu wynagrodzeń w państwowej sferze
budżetowej, a zatem będzie tożsama z wysokością ryczałtu przyznawanego kuratorom
społecznym.
Dotychczasowy brak przepisów wykonawczych związanych z powierzeniem nadzoru
nad nieletnim innym niż kurator sądowy podmiotom mógł przyczynić się do stosunkowo
rzadkiego sięgania przez sądy rodzinne po ten środek wychowawczy. Z danych Ministerstwa
Sprawiedliwości za 2006 rok wynika, że ilość orzeczeń o zastosowaniu środka
wychowawczego określonego w art. 6 pkt 4 wyniosła około 0,2%, w 2007 roku około 0,12%,
w 2008 roku już tylko 0,07%, podobnie jak w 2009 roku (0,06%). Precyzyjne określenie praw i
obowiązków innych niż kuratorzy sądowi podmiotów, które udzielają poręczenia za
nieletniego, możliwość przyznawania ryczałtów w związku z kosztami wynikającymi ze
sprawowania nadzoru nad nieletnim przyczyni się do zwiększenia zaangażowania tych
podmiotów w związku z podjęciem się wykonywania nadzoru nad nieletnim. Ministerstwo
Sprawiedliwości zakłada, że w kolejnych latach obowiązywania regulacji ilość orzeczeń
wydanych na podstawie art. 6 pkt 4 ustawy będzie się stopniowo zwiększać, aż do
przewidywanych około 2% ogólnej liczby orzeczeń o zastosowaniu środka wychowawczego.
Jednocześnie w art. 70d przewidziano dla Ministra Sprawiedliwości delegację do
wydania rozporządzenia szczegółowo określającego zasady i tryb wykonywania nadzoru, w
tym szczegółowy sposób wykonywania uprawnień i obowiązków przez kuratorów sądowych w
związku z wykonywanym nadzorem, powierzając im również możliwość kontrolowania
wykonywania przez nieletniego zobowiązań do określonego postępowania, jak również
zobowiązań nałożonych w trybie art. 7 § 1 ustawy na rodziców lub opiekuna nieletniego.
Dodatkowo w rozporządzeniu wykonawczym zostanie określony szczegółowy tryb
wykonywania obowiązków i uprawnień przez organizacje młodzieżowe lub inne organizacje
społeczne, zakład pracy lub osobę godną zaufania, którym powierzono wykonywanie nadzoru
nad nieletnim. Dotychczasowa luka prawna w tym zakresie mogła przyczynić się do zbyt
rzadkiego sięgania przez sądy rodzinne po środek wychowawczy określony w art. 6 pkt 4
ustawy.
Z dotychczasowych doświadczeń wynika, że instytucja hostelu staje się formą
probacji i ważnym ogniwem w procesie usamodzielnienia się nieletnich. Dotyczy to
przypadków nieletnich nie posiadających możliwości powrotu do środowiska rodzinnego ze
- -
6
względu na generowanie przez to środowisko czynników patologicznych. Jednocześnie
możliwość pobytu w hostelu dotyczy tych nieletnich, którzy swoim zachowaniem dają
rękojmię, że poza zakładem poprawczym, w warunkach zbliżonych do życia na wolności, będą
zachowywać się odpowiedzialnie, a w szczególności nie będą naruszać porządku prawnego.
Możliwość wykonywania środka poprawczego w dłuższym wymiarze, niż to wynika z zasad
ogólnych, ma na celu spowodowanie łagodniejszego przejścia nieletnich z warunków
instytucjonalnych do samodzielnego życia.
Nowy przepis art. 90a, dający ustawową podstawę prawną do umieszczania nieletnich
w hostelach, z jednej strony wypełnia istniejącą lukę prawną w tym zakresie, zaś z drugiej
strony określa niezbędne wymogi do objęcia nieletniego grupą hostelową. Nowatorskim
rozwiązaniem jest nadto możliwość tworzenia tzw. hosteli społecznych przez stowarzyszenia,
fundacje lub inne organizacje społeczne, których celem działania jest pomoc w readaptacji
społecznej nieletnich (co powinno wynikać ze statutu organizacji). Umożliwienie tworzenia
hosteli przez organizacje społeczne jest praktycznym wyrazem świadczenia pomocy dla
nieletnich wynikającej z normy art. 76 § 3 ustawy. Dodatkowo za tworzeniem hosteli
społecznych przemawia okoliczność, że dotychczasowe rozwiązanie w postaci umieszczania
nieletnich w hostelach stanowiących część zakładu poprawczego (nawet jeśli fizycznie hostel
znajdował się poza terenem zakładu) nie dość wyraźnie wyodrębniało grupę hostelową ze
struktur zakładu poprawczego. Nadto prowadzenie hostelu przez zakład poprawczy, zwłaszcza
położonego w innej miejscowości niż zakład, powodowało wiele trudności organizacyjnych
przy zachowaniu pełnej odpowiedzialności dyrektora zakładu za nieletniego umieszczonego w
hostelu. Możliwość powstawania i prowadzenia hosteli przez organizacje społeczne, które
specjalizują się w udzielaniu pomocy w readaptacji społecznej usuwa wskazane wyżej
problemy. Jednocześnie zgodne jest to z aktualnym trendem w zakresie integracji zawodowej i
społecznej wobec osób zagrożonych wykluczeniem społecznym zaobserwowanych w innych
państwach europejskich (Hiszpania, Włochy, Francja) czy pozaeuropejskich (USA).
W nowym przepisie art. 90a przewidziano podstawowe zasady dotyczące
umieszczenia nieletniego w tzw. hostelu społecznym. Uzasadnione ma to być w szczególności
prowadzonym procesem usamodzielnienia nieletniego lub przygotowywaniem nieletniego do
zwolnienia z zakładu, zwłaszcza jeżeli podejmie pracę bądź naukę. O umieszczeniu nieletniego
w takim hostelu dyrektor zakładu poprawczego ma obowiązek zawiadomić sąd rodzinny
wykonujący orzeczenie podobnie jak w przypadku umieszczenia nieletniego poza zakładem
poprawczym (art. 90 upn). Jednocześnie dyrektor zakładu informuje sąd rodzinny
o uzgodnionych z nieletnim zasadach pobytu w hostelu. W praktyce będzie to sprowadzało się