Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy - Kodeks karny i niektórych innych ustaw

sporządzenia pisemnego uzasadnienia swego orzeczenia dopiero na wniosek strony, chyba że
zostało złożone zdanie odrębne.
Kolejna grupa zmian w przepisach Działu IX kodeksu pozostaje w związku z przyznaniem
referendarzom sądowym uprawnień do dokonywania określonych czynności procesowych.
W
tych wypadkach, gdy mogą oni wydawać w toku postępowania odwoławczego
postanowienia albo zarządzenia, należało przewidzieć możliwość wniesienia od takiego
rozstrzygnięcia sprzeciwu, określić skutki prawne wniesienia sprzeciwu oraz ustalić
kompetencje do podejmowania rozstrzygnięć w wypadku wniesienia sprzeciwu po terminie
lub przez osobę nieuprawnioną (art. 93a k.p.k.). Niezbędne było także określenie terminu do
wniesienia sprzeciwu i sposobu liczenia tego terminu (uzupełnienia w treści art. 460 k.p.k.
oraz art. 466 § 1 k.p.k.), a także ustanowienie obowiązku powiadamiania osób, których
dotyczy postanowienie kończące postępowanie w sprawie, o złożeniu od niego sprzeciwu
(art. 461 § 2 k.p.k.) przez tzw. podmiot niefachowy, który nie ma obowiązku dołączania do
sprzeciwu stosownej ilości jego odpisów (w tej kwestii szerzej w pkt 6 uzasadnienia).
Na koniec, krótkiego odnotowania wymagają dwie zmiany będące konsekwencją zmian
poczynionych w przepisach o charakterze ogólnym lub przepisach dotyczących
wcześniejszych etapów postępowania. I tak, zmiana w treści art. 437 § 2 in fine k.p.k.
związana jest z usunięciem z systemu polskiego prawa procesowego instytucji wezwania
oskarżyciela do przedstawienia dowodów, nazywanej nieprawidłowo quasi-zwrotem sprawy
prokuratorowi w toku rozprawy (proponowane skreślenie art. 397 k.p.k., powodujące
konieczność likwidacji stosownego odesłania także i w treści art. 437 § 2 k.p.k.). Zmiana
w art. 425 k.p.k., polegająca na skreśleniu wyrazów „podmiotowi określonemu w art. 416”,
stanowi oczywistą konsekwencję zmian wprowadzonych w dodanym Rozdziale 8a (art. 81a
k.p.k. i art. 81b k.p.k.) i związana jest z przesądzeniem tego, iż podmiot odpowiedzialny za
zwrot Skarbowi Państwa korzyści majątkowej uzyskanej z przestępstwa oskarżonego jest
jedną ze stron procesu. Dodać w tym miejscu należy, że ze względu na szczególny charakter
interesów procesowych tej strony, proponuje się też rozwiązanie (art. 444 § 2 k.p.k.), które
wyraźnie stwierdza, z jakich powodów może ona wnieść skargę etapową. Rozwiązanie to
jedynie precyzuje, w jakich sytuacjach strona zobowiązana do zwrotu Skarbowi Państwa
korzyści majątkowej uzyskanej z przestępstwa przypisanego oskarżonemu ma tzw. gravamen
we wniesieniu apelacji (ograniczenia wynikające z przepisu art. 425 § 3 zd. 1. k.p.k.).
Z uwagi na całkowicie odmienną rację ustawową tak wprowadzonego ograniczenia od tych
103

racji, które legły u podstaw ograniczeń w zakresie podnoszenia zarzutów apelacyjnych
o określonej treści, nałożonych na wszystkie strony w § 4 – 7 w art. 447 k.p.k., zostało ono
zamieszczone w innej jednostce redakcyjnej nowelizowanej ustawy.

13. Nadzwyczajne środki zaskarżania
Stosunkowo niewielkie zmiany wprowadza projektowana ustawa w zakresie przepisów
Działu XI kodeksu, poświęconego nadzwyczajnym środkom zaskarżenia. Niektóre z tych
zmian są konsekwencją zmian modelowych, dotyczących wcześniejszych faz postępowania
(art. 523 § 1 k.p.k., art. 540 § 1 pkt 2 k.p.k.), część wynika z potrzeby zapewnienia większej
funkcjonalności (art. 540 § 3 k.p.k., uzupełnienie katalogu w treści art. 545 § 1 k.p.k.), ale
także i gwarancyjności (art. 519 k.p.k.) postępowania na etapie procedowania po
uprawomocnieniu się wyroku. Pozostałe postulowane zmiany mają charakter porządkujący
(art. 545 § 2 k.p.k.) lub doprecyzowujący (art. 538 § 1 i 2 k.p.k.).
Zmiana w treści art. 519 k.p.k. ma charakter gwarancyjny. Od wejścia w życie nowego
kodeksu kasacja przysługiwała stronom wyłącznie od prawomocnego wyroku sądu
odwoławczego, kończącego postępowanie. Tymczasem bardzo istotne, z punktu widzenia
wolności obywatelskich, rozstrzygnięcie o umorzeniu postępowania i zastosowaniu środka
zabezpieczającego – którym może być również środek określony w art. 93 i 94 k.k.
polegający na bezterminowym pozbawieniu wolności w zakładzie zamkniętym – jeśli
okoliczności wyłączające ściganie stwierdzone zostaną przed rozpoczęciem przewodu
sądowego, zapada w formie postanowienia. Zgodnie bowiem z art. 324 § 1 k.p.k., jeżeli
zostanie ustalone, że podejrzany dopuścił się czynu w stanie niepoczytalności, a istnieją
podstawy do zastosowania środków zabezpieczających, prokurator po zamknięciu śledztwa
kieruje sprawę do sądu z wnioskiem o umorzenie postępowania i zastosowanie środków
zabezpieczających. Na postanowienie sądu, wydane w uwzględnieniu wniosku prokuratora,
przysługuje zażalenie na podstawie art. 459 § 1 i 2 k.p.k. Orzeczenie sądu ad quem,
wydawane po rozpoznaniu zażalenia, zapada także w formie postanowienia. Stan
normatywny, w którym oskarżonemu, mającemu być pozbawionym wolności w warunkach
zakładu zamkniętego, nie przysługiwała „własna” skarga kasacyjna od takiego orzeczenia
i który mógł jedynie ubiegać się o wniesienie od tego orzeczenia tzw. kasacji specjalnej przez
jeden z podmiotów kwalifikowanych (na podstawie art. 521 k.p.k.), był krytykowany
104

w piśmiennictwie, jako nieodpowiadający należytemu standardowi ochrony wolności
obywatelskich. Uznając tę krytykę za zasadną, w projekcie przewiduje się przyznanie stronie,
na zasadzie wyjątku, uprawnienie do wniesienia skargi kasacyjnej od postanowienia, nie zaś
wyłącznie od wyroku. Zwrócić jednak należy uwagę na to, że kasacja może być wniesiona
jedynie od postanowienia utrzymującego w mocy postanowienie o uwzględnieniu wniosku
oskarżyciela o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających,
określonych w art. 93 k.k. lub w art. 94 k.k., a nie od każdego prawomocnego postanowienia
sądu odwoławczego wydanego w tym przedmiocie. Warunki określone w art. 519 in fine
k.p.k. muszą być spełnione kumulatywnie. Zatem, nie przysługuje stronie ani kasacja od
postanowienia negatywnego, to jest nieuwzględniającego wniosku prokuratora ani od
postanowienia co prawda uwzględniającego ten wniosek w części i umarzającego
postępowanie, ale niezawierającego orzeczenia o zastosowaniu środka zabezpieczającego
określonego w art. 93 k.k. lub w art. 94 k.k.
Zmiana w określeniu (od strony negatywnej) podstaw kasacji, proponowana w treści art. 523
§ 1 in fine k.p.k., polegająca na dodaniu słów „ani na podstawie zarzutu naruszenia art. 440”
jest
ściśle związana ze zmianami modelowymi dotyczącymi postępowania
pierwszoinstancyjnego w zakresie zwiększenia kontradyktoryjności postępowania
jurysdykcyjnego i ograniczenia działania sądu z urzędu (art. 167 § 1 k.p.k.) oraz korelującymi
z nimi zmianami modelowymi dotyczącymi postępowania odwoławczego (dodane art. 427
§ 4 k.p.k. oraz art. 447 § 5 k.p.k.). Jak to już wskazano w tej części uzasadnienia projektu,
która poświęcona jest zmianom przepisów w Dziale IX kodeksu, skoro w treści art. 167 § 1
k.p.k. ograniczono, w postępowaniach wszczętych z inicjatywy strony, powinność
dopuszczania przez sąd dowodów z urzędu jedynie do wyjątkowych, szczególnie
uzasadnionych wypadków, uznając – zgodnie z zasadą kontradyktoryjności – za formę
zasadniczą, inicjatywę dowodową stron, zatem w konsekwencji należało wprowadzić dla
strony, która wykazywała na etapie postępowania pierwszoinstancyjnego bierność w zakresie
inicjatywy dowodowej, barierę stawiania zarzutu sądowi zarówno co do tego, że nie dopuścił
on określonych dowodów z urzędu, jak i co do tego, że w trybie wyjątkowym z prerogatywy
takiej skorzystał pomimo bierności strony (art. 427 § 4 k.p.k. i art. 447 § 5 k.p.k.). Jeśli jednak
ograniczenie podstaw zarzutów apelacyjnych, o którym mowa w art. 447 § 5 k.p.k., ma mieć
jakikolwiek sens, należało na etapie, z kolei, wnoszenia nadzwyczajnego środka zaskarżenia
wprowadzić dodatkowe ograniczenie podstaw kasacyjnych, którego wyrazem jest zmiana
105

w art. 523 § 1 in fine k.p.k. W przeciwnym wypadku strona nieprzejawiająca jakiejkolwiek
inicjatywy dowodowej w trakcie postępowania przed sądem I instancji, mogłaby łatwo
„ominąć” zakaz podnoszenia w toku postępowania apelacyjnego zarzutów, o których mowa
w art. 447 § 5 k.p.k. i przenieść ciężar oceny tego, czy zachodził „wyjątkowy, szczególnie
uzasadniony wypadek” w rozumieniu art. 167 § 1 zdanie ostatnie k.p.k., na sąd kasacyjny.
Wystarczyłoby, aby wysunęła ona supozycję, że brak przez sąd odwoławczy, niezależnie od
granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów, kontroli zasadności (niezasadności)
niedopuszczenia (dopuszczenia) przez sąd a quo dowodów z urzędu, spowodował rażącą
niesprawiedliwość orzeczenia sądu odwoławczego. Aby zatem cel, któremu służyć mają
zmiany w art. 167 § 1 k.p.k. mógł być osiągnięty, muszą mu towarzyszyć stosowne
ograniczenia w zakresie podnoszenia zarzutów zarówno na etapie postępowania apelacyjnego
(art. 447 § 5 k.p.k.), jak i na etapie wnoszenia nadzwyczajnego środka zaskarżenia (art. 523 §
1 in fine k.p.k.). Prezentowana tu zmiana w treści art. 523 § 1 in fine k.p.k., niezależnie od jej
ścisłego powiązania ze zmianami w treści przepisów art. 167 i 447 § 5 k.p.k., znajduje jednak
także i
swe głębsze uzasadnienie w generalnej tendencji do pogłębienia zasady
kontradyktoryjności na wcześniejszych etapach postępowania karnego oraz w istocie
nadzwyczajnego środka zaskarżenia, jaki stanowi kasacja „własna” strony. Założeniem
podstawowym jest, że strona ma prawo wnieść ten nadzwyczajny środek zaskarżenia
wyłącznie od kończącego postępowanie prawomocnego wyroku sądu odwoławczego, a
zatem, że w kasacji podnoszone będą jedynie rażące naruszenia prawa, których dopuścił się
bezpośrednio sąd odwoławczy albo równie rażące uchybienia co prawda znajdujące swe
źródło już w wyroku sądu I instancji, ale zaaprobowane przez sąd odwoławczy, pomimo ich
wytknięcia przez stronę w zwykłym środku odwoławczym (tzw. zaabsorbowanie rażącego
błędu). Jeśli, wbrew zasadzie kontradyktoryjności, strona nie podnosi w zwykłym środku
odwoławczym określonego uchybienia sądu a quo, zgłaszanie przez nią następnie tego
uchybienia dopiero w treści nadzwyczajnego środka zaskarżenia z twierdzeniem, że rażący
błąd sądu ad quem miał polegać na braku uwzględnienia tego uchybienia „z urzędu”
(niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów) i doprowadzenia w rezultacie
do aprobaty rażąco niesprawiedliwego rozstrzygnięcia, stanowi najczęściej zwykłą grę
procesową, zmierzającą do ignorowania reguły określonej w art. 519 in principio k.p.k.,
nierzadko zaś zwykłe procesowe nadużycie. Rugowaniu także i tego typu nieprawidłowej
praktyki, forsowanej przez strony, służyć będzie zmiana wprowadzona w treści art. 523 § 1 in
fine k.p.k. Dodać wypada, że w tych nielicznych sprawach, w których, w istocie,
106

nieskorzystanie przez sąd odwoławczy z prerogatywy określonej w art. 440 k.p.k. i
utrzymanie w mocy orzeczenia sądu a quo było rażąco niesprawiedliwe, korekta
prawomocnego orzeczenia nastąpić może w wyniku wniesienia kasacji specjalnej przez
podmiot kwalifikowany. Zdanie ostatnie art. 523 § 1 k.p.k. odczytywane z uwzględnieniem
reguły wnioskowania z przeciwieństwa (argumentum a contrario) prowadzi bowiem do
konkluzji, że wyłączenie, o którym mowa w tym przepisie, nie dotyczy kasacji wnoszonych
przez jeden z tzw. podmiotów specjalnych na podstawie art. 521 k.p.k.
Przepis art. 538 § 1 k.p.k. w dotychczasowym brzmieniu powtarzał rozwiązanie przyjęte
w art. 469a dawnego k.p.k., a więc odpowiadające stanowi prawnemu, w którym w
przepisach prawa karnego materialnego kary dzieliły się na kary zasadnicze i kary dodatkowe.
W nowych kodyfikacjach wyeliminowano pojęcie kar dodatkowych, zastępując je pojęciem
środków karnych, bez wysnucia stosownych wniosków co do potrzeby zmian także i w
zakresie przepisów o charakterze procesowym, odwołujących się do ustania wykonania kary i
do zaliczania kar już wykonanych na poczet kar nowo orzeczonych. Literalna wykładnia
przepisu art. 538 § 1 k.p.k. w jego dotychczasowym brzmieniu nie pozwalała zatem na
przyjęcie zarówno tego, że z chwilą uchylenia wyroku w trybie kasacji (a w związku z treścią
art. 545 § 1 k.p.k. także i w trybie wznowienia postępowania) ustaje wykonanie także
środków karnych, jak i tego, że środki karne już wykonane podlegają zaliczeniu na poczet
nowo orzeczonych środków karnych. Do zadowalającego rezultatu dojść można było jedynie
w wyniku poddania przepisu art. 538 § 1 k.p.k. wykładni a maiore ad minus. Bardziej
prawidłowe będzie rozwiązanie, w którym powyższe skutki uchylenia wyroku w trybie
nadzwyczajnego środka zaskarżenia, dotyczące środków karnych, przewidziane będą wprost
w ustawie. Proponowana zmiana w art. 538 § 1 k.p.k. pozostaje w ścisłym związku ze
stosowną zmianą dokonaną w przepisie art. 438 pkt 4 k.p.k.
Zmiana zaproponowana w art. 538 § 2 k.p.k. ma natomiast charakter doprecyzowujący.
Wprawdzie i na gruncie dotychczasowej treści przepisów, w drodze przeprowadzanej
wykładni systemowej, w orzecznictwie przeważało stanowisko (zob. np. postanowienie
składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 20 października 2009 r., I KZP 1/09, OSNKW
2009, z. 12, poz. 100), że dopuszczalne jest zażalenie na postanowienie Sądu Najwyższego,
wydane na podstawie art. 538 § 2 k.p.k., a rozpoznaje je równorzędny skład Sądu
Najwyższego. Niemniej jednak zapadały także orzeczenia diametralnie odmienne, zgodnie
z
którymi uznawano za niedopuszczalny środek odwoławczy od postanowienia Sądu
107