Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy - Kodeks karny i niektórych innych ustaw

w przeciwnym bowiem wypadku przepis ten odsyłałby do nieistniejącej (skreślonej) jednostki
redakcyjnej.
W treści przepisu określającego tzw. względne przyczyny odwoławcze proponuje się jedną
tylko zmianę. Proponuje się nadanie nowego brzmienia art. 438 pkt 4 k.p.k., bowiem przepisy
Kodeksu postępowania karnego zawierały od daty jego uchwalenia lukę, która nie została
usunięta przy okazji dotychczasowych nowelizacji. W Kodeksie karnym z 1997 r., obok
pojęcia kar wprowadzono także, w miejsce dotychczasowego pojęcia kar dodatkowych,
pojęcie środków karnych, ale bez równoległej korekty art. 438 pkt 4 w Kodeksie
postępowania karnego. W konsekwencji, wykładnia językowa przemawiała za tezą o braku
możliwości zaskarżenia orzeczenia, w wypadku gdy samoistnie orzeczony środek karny
charakteryzowałaby nawet najbardziej oczywista rażąca niewspółmierność (czym innym jest
bowiem niesłuszność zastosowania takiego środka a czym innym jego niewspółmierność).
Jedynie w wyniku bardzo kreatywnej wykładni przepisu, dokonanej przez Sąd Najwyższy,
przyjmowano taką możliwość. Zdecydowanie bardziej prawidłowym będzie rozwiązanie,
w którym możliwość ta przewidziana będzie w ustawie, nie zaś wywodzona w drodze
instrumentalnej wykładni.
Jak już zasygnalizowano, nowela zmierza do zwiększenia kontradyktoryjności nie tylko
postępowania pierwszoinstancyjnego, ale także i postępowania odwoławczego. Celowi temu
służy, w pierwszej kolejności, nowelizacja art. 427 § 1 k.p.k. i art. 433 § 1 k.p.k., a także
art. 434 § 2 k.p.k. (ten ostatni aspekt został już omówiony wyżej). W ścisłym związku
z powyższymi zmianami pozostaje regulacja dotycząca nowego systemu pomocy prawnej
udzielanej z urzędu w toku postępowania międzyinstancyjnego (art. 444 § 3 i 4 k.p.k.).
Nowela wychodzi z założenia, że każdy podmiot (a nie, tak jak dotąd, jedynie tzw. podmiot
fachowy) skarżący orzeczenie wydane przez sąd pierwszej instancji powinien nie tylko
wskazać zaskarżone rozstrzygnięcie lub ustalenie oraz podać, czego się domaga, ale także
„sformułować zarzuty stawiane rozstrzygnięciu” (art. 427 § 1 k.p.k. w nowym brzmieniu).
Nie idzie przy tym o to, aby strona była zobowiązana do przedstawienia tych zarzutów
w precyzyjnej formie prawnej, odwołując się do enumeratywnie wymienionych przepisów
ustawy (to jest określonych podstaw wymienionych w art. 439 k.p.k. lub w art. 438 k.p.k.,
w połączeniu z przepisami szczegółowo regulującymi tryb postępowania albo z przepisami
części ogólnej lub szczególnej kodeksu karnego, czy innej ustawy karnej dodatkowej),
a jedynie o to, aby wyartykułowała (choćby „własnymi słowami”) to, jakie, jej zdaniem,
98

uchybienia obciążają zaskarżone orzeczenie. Pismo procesowe odpowiadające takim
wymogom zdolny jest sporządzić praktycznie każdy obywatel. Jeśli jednak strona, działająca
dotąd bez obrońcy, uzna, że z tych czy innych przyczyn nawet tak niewygórowanym
wymogom nie będzie w stanie sprostać, będzie ona miała prawo złożyć wniosek
o wyznaczenie obrońcy z urzędu w celu dokonania określonej czynności procesowej (art. 80a
§ 2 k.p.k. w tym wypadku – do sporządzenia środka odwoławczego). O regułach rządzących
pokrywaniem kosztów oraz obowiązkowym pouczaniem strony o przysługujących jej w tym
zakresie uprawnieniach mowa była przy uzasadnianiu zmian, których dokonano w treści
rozdziałów 8 i 9 kodeksu. W tym miejscu wypada jedynie wskazać, że – na zasadzie
zamierzonego superfluum ustawowego – w art. 444 § 3 k.p.k. przewidziano obowiązek
ponownego pouczenia oskarżonego, nieposiadającego obrońcy z wyboru o uprawnieniu do
złożenia wniosku o wyznaczenie obrońcy z urzędu w celu sporządzenia apelacji, a także
o możliwości obciążenia wnioskującego kosztami wyznaczenia takiego obrońcy. To ostatnie
rozwiązanie stosuje się, co oczywiste, odpowiednio do pokrzywdzonego w wypadku wydania
na posiedzeniu wyroku warunkowo umarzającego postępowanie (art. 444 § 4 k.p.k.). Dla
porządku zauważyć w tym miejscu należy, że z uwagi na propozycję dodania do art. 444
k.p.k. nowych jednostek redakcyjnych, przepisowi temu proponuje się nadać w całości nowe
brzmienie.
W sytuacji, gdy po wejściu w życie noweli każdy środek odwoławczy będzie musiał zawierać
zarzuty stawiane zaskarżonemu rozstrzygnięciu, można było istotnie ograniczyć obowiązek
przeprowadzania kontroli odwoławczej poza granicami zaskarżenia i podniesionych
zarzutów. Zgodnie z zasadą dyspozytywności (jako refleksem zasady kontradyktoryjności) to
strona powinna decydować o tym, w jakim zakresie i w aspekcie jakich uchybień, których
dopuścił się według niej sąd a quo, powinna przebiegać kontrola odwoławcza. Działanie sądu
ad quem „z urzędu” powinno mieć miejsce jedynie wówczas, gdy zakres i wzorzec kontroli
zadysponowany przez stronę jest nie do pogodzenia z elementarnymi względami
sprawiedliwości, albowiem nakazywałby zignorowanie błędów o wręcz fundamentalnym
charakterze (stąd zobligowanie sądu odwoławczego do rozpoznania środka odwoławczego
poza granicami zaskarżenia i podniesionych zarzutów w wypadkach wskazanych w art. 439
§
1 k.p.k. oraz w art. 455 k.p.k.) albo prowadził do wydania orzeczenia rażąco
niesprawiedliwego (takie samo zobowiązanie nałożone w wypadku wskazanym w art. 440
k.p.k.), w tym także pod względem tzw. wewnętrznej sprawiedliwości orzeczenia
99

(zobowiązanie związane z treścią art. 435 k.p.k.). W wypadku niestwierdzenia warunków
z art. 435, art. 439 § 1, art. 440 i art. 455 k.p.k. sąd ad quem winien rozpoznać wniesiony
środek odwoławczy ściśle w granicach zaskarżenia i podniesionych zarzutów. Tak więc raz
jeszcze wypada wskazać, że na gruncie nowego stanu prawnego dezaktualizacji uległyby
poglądy o istnieniu po stronie sądu ad quem w każdej sprawie obowiązku dokonania
tzw. totalnej kontroli odwoławczej (argumentum ex art. 433 § 1 k.p.k.).
W związku z proponowanym brzmieniem § 1 w art. 433 k.p.k. zwrócić należy uwagę jeszcze
i na to, że w znowelizowanym tekście ustawy karnej procesowej zrezygnowano z nie
znajdującego należytego uzasadnienia teoretycznego, a wzbudzającego liczne wątpliwości
w praktyce, rozróżnienia „granic zaskarżenia” i „granic środka odwoławczego”. Ustawa także
i w art. 433 § 1 k.p.k. odwołuje się obecnie do pojęcia „granic zaskarżenia”, co musiało się
jednak wiązać z nakazem uwzględniania przy określaniu in concreto granic zaskarżenia także
i ustawowych domniemań sformułowanych w art. 447 § 1, 2 i 3 k.p.k. W nawiązaniu do
problematyki tych domniemań wskazać należy na kolejną istotną zmianę proponowaną
w treści art. 447 k.p.k. Sugeruje się w nim istotne uzupełnienie w systemie domniemań
modyfikujących ex lege zakres zaskarżenia w wypadku wniesienia apelacji. Zmiana polega na
tym (zdanie pierwsze § 3 w art. 447 k.p.k.), że nawet wówczas, gdy odwołujący się zaskarży
wyrok wyłącznie w części dotyczącej jednego ze środków karnych, to uważa się jednak, iż
zaskarżona została całość rozstrzygnięcia w przedmiocie środków karnych. Przewidziano
także możliwość zaskarżenia braku rozstrzygnięcia w przedmiocie środka karnego (zdanie
drugie § 3 w art. 447 k.p.k.). Przepis w proponowanym brzmieniu będzie miał zastosowanie
także w postępowaniu kasacyjnym, z uwagi na treść art. 518 k.p.k. Typowym układem
procesowym jest ten, w którym w środku odwoławczym kwestionowana jest współmierność
kary. Tę należy oceniać niewątpliwie we wzajemnym powiązaniu wszystkich elementów
składających się na dolegliwość kary, przy przyjęciu założenia, iż orzeczenie o karach
i środkach karnych stanowi racjonalną i logiczną całość. Zatem zbyt wąski zakres zaskarżenia
nie powinien wiązać rąk sądowi odwoławczemu; dlatego też już w dotychczasowym
brzmieniu przepisu obowiązywało domniemanie określone w jego paragrafie 2. W ostatnim
okresie znacznemu rozszerzeniu uległ jednak katalog środków karnych, określonych w art. 39
Kodeksu karnego. Wzbogacony został zatem katalog środków, które sąd może orzekać nie
tylko obok wymierzanej kary, ale także samoistnie, w związku z treścią art. 59 § 1 k.k.
i art. 60 § 7 k.k. Niejednokrotnie racjonalne ukształtowanie oddziaływania represyjnego
100

wymagać będzie więc jedynie modyfikacji w zakresie orzeczonych środków karnych,
uwzględniając ich różnorodny charakter i oddziaływanie we wzajemnym powiązaniu.
Możliwości takiej sprzyjać ma właśnie rozwiązanie przewidziane w zdaniu pierwszym
nowego §. 3 w art. 447 k.p.k. Poszerzono także, w istotny sposób, zakres sytuacji, w których
orzeczenie określonego środka karnego jest obligatoryjne. W tych układach procesowych
naprawienie błędu polegającego na nieorzeczeniu takiego środka niejednokrotnie wymagać
będzie interwencji sądu odwoławczego jedynie co do tej tylko wadliwości wyroku. W tych
wypadkach racjonalne jest zatem dopuszczenie możliwości nie tylko wydania orzeczenia
reformatoryjnego, w wyniku którego taka „luka” zostanie wypełniona, ale także i orzeczenia
kasatoryjnego, w wypadku gdy przed usunięciem takiej luki konieczne jest przeprowadzenie,
ale tylko w tak wąsko zakreślonym zakresie, postępowania dowodowego służącego
racjonalnemu ukształtowaniu rozmiaru środka, który należy orzec. Możliwość zaskarżenia,
a w rezultacie także i uchylenia wyroku w części „nieistniejącej” służyć może także
zachowaniu pełnego toku instancji w zakresie kształtowania nieorzeczonego środka karnego.
Ponieważ dopuszczalność takiego określenia zakresu zaskarżenia, a także wydania takiego
orzeczenia kasatoryjnego, budziła dotąd spory w orzecznictwie i piśmiennictwie, co stanowiło
– ze względu na bardzo wąskie zakreślenie możliwości orzekania reformatoryjnego –
szczególne utrudnienie na etapie postępowania po wniesieniu nadzwyczajnego środka
zaskarżenia, to jest w toku postępowania kasacyjnego i wznowieniowego, proponuje się
wprowadzenie wyraźnej regulacji w tym przedmiocie (zd. 2. w § 3 w art. 447 k.p.k.).
Podsumowując, nowe rozwiązanie zapewni funkcjonalność postępowania w tych wszystkich
sytuacjach, w których racjonalne będzie dokonanie zmiany lub uchylenia orzeczenia tylko
w zakresie jednego z elementów odnoszących się do kary lub środka karnego, w tym także
w zakresie elementu, o którym sąd pierwszej instancji w wyniku zapomnienia lub błędnej
oceny w ogóle nie orzekł. Dla porządku, także i w tym miejscu zauważyć należy, że ze
względu na głębokość przebudowy art. 447 k.p.k. i dodania doń szeregu nowych, wyżej
omówionych, jednostek redakcyjnych, również temu przepisowi nadano w całości nowe
brzmienie.
Niewielkie, ale istotne zmiany postuluje się w treści przepisów określających zasady udziału
stron w rozprawie odwoławczej. Jeśli idzie o prokuratora, to po wejściu noweli w życie
zobowiązany on będzie uczestniczyć w rozprawie odwoławczej w każdej sprawie, za czym
przemawiają te same racje, co przytoczone na uzasadnienie ukonstytuowanego w projekcie
101

obowiązkowego uczestnictwa prokuratora w rozprawie przed sądem pierwszej instancji
(zasada z art. 46 oraz superfluum zawarte w treści art. 450 § 1 k.p.k.). Udział obrońcy
w rozprawie odwoławczej jest, co do zasady, jego prawem, ale w wypadkach tzw. obrony
obligatoryjnej, określonych w art. 79, art. 80 oraz art. 80a k.p.k. (szczególną uwagę zwrócić
należy na ten ostatni wypadek, został on bowiem wprowadzony właśnie dopiero w niniejszej
noweli) udział ten będzie obowiązkowy (art. 450 § 1 k.p.k. w nowym brzmieniu).
Doprecyzowano też tryb składania przez oskarżonego pozbawionego wolności wniosku o
doprowadzenie go na rozprawę odwoławczą. Aby zapobiec instrumentalnym niejednokrotnie
próbom utrudniania postępowania odwoławczego i konieczności odraczania rozpraw,
zakreślono oskarżonemu na złożenie takiego wniosku 7-dniowy termin, liczony od daty
doręczenia mu zawiadomienia o przyjęciu apelacji. Wniosek złożony po tym terminie
podlegał jednak będzie rozpoznaniu, jeżeli nie spowoduje to konieczności odroczenia
rozprawy (art. 451 in principio k.p.k.). Jeśli jednak sąd wniosku oskarżonego nie uwzględni,
uznając za wystarczającą obecność obrońcy, i nie zarządzi zatem sprowadzenia oskarżonego
na rozprawę, nadal, tak jak i przed zmianą stanu normatywnego, konieczne jest wyznaczenie
obrońcy z urzędu takiemu oskarżonemu, który nie ma obrońcy. Od strony technicznej,
wyznaczenia obrońcy z urzędu dokonać może obecnie nie tylko sąd, ale także prezes sądu lub
referendarz sądowy (art. 451 in fine k.p.k.). Udział obrońcy w rozprawie odwoławczej jest
w tym ostatnim wypadku, tak jak i dotąd, obligatoryjny.
Wprowadzona w noweli styczniowej regulacja, zgodnie z którą sąd odwoławczy w wypadku
utrzymania zaskarżonego wyroku w mocy i uznania apelacji za oczywiście bezzasadną,
sporządzał uzasadnienie jedynie na wniosek strony, poddawana była powszechnej i zasadnej
krytyce. Skłaniała ona bowiem sądy odwoławcze do niejednokrotnie wysoce
instrumentalnego odwoływania się do formuły oczywistej bezzasadności apelacji, a następnie
oczekiwania na to, czy wniosek o sporządzenie uzasadnienia zostanie przez którąś ze stron
złożony, czy też nie. Dla uzdrowienia sytuacji, zapobiegnięcia pokusie nadawania wyrokom
utrzymującym zaskarżone orzeczenie w mocy takiej właśnie redakcji niezależnie od stopnia
skomplikowania sprawy i jakości wniesionego środka odwoławczego, Komisja proponuje
rezygnację w treści art. 457 § 2 k.p.k. z owego dodatkowego warunku, nawiązującego do
oceny stopnia zasadności apelacji. Po uchwaleniu projektowanej zmiany, w każdym wypadku
utrzymania zaskarżonego wyroku w mocy sąd odwoławczy upoważniony będzie do
102