Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw

Kategoria sprawców, w stosunku do których będzie można orzec pobyt w szpitalu
psychiatrycznym na podstawie art. 93g § 1 k.k., pokrywa się z kategorią wskazaną
w obowiązującym art. 94 § 1 k.k., a zatem obejmuje wyłącznie osoby, których
niepoczytalność wynika z choroby psychicznej lub upośledzenia umysłowego.
Podobnie jak ma to miejsce w obecnym stanie prawnym, projektodawca nie wprowadził
możliwości orzekania pobytu w zamkniętym szpitalu psychiatrycznym wobec osób,
których niepoczytalność tempore criminis była skutkiem innego zakłócenia czynności
psychicznych.
Należy bowiem zauważyć, że inne zakłócenie czynności psychicznych, o którym mowa
w art. 31 § 1 k.k., ma nieraz charakter fizjologiczny albo jest skutkiem takich zaburzeń
ośrodkowego układu nerwowego, które nie są zaburzeniami psychicznymi. Pod tym
pojęciem rozumie się zatem nie tylko zaburzenia psychiczne sensu stricto, ale też silne
emocje, toksemię, skrajne zmęczenie organizmu, zaburzenia neurohormonalne,
patologiczne upojenie alkoholowe, odurzenie, także środkami psychotropowymi
i narkotycznymi, hipnozę, stany halucynacji, stany pośpiączkowe i po zapaleniu opon
mózgowych, zamroczenie wywołane wysoką gorączką albo na tle padaczki czy
odurzenie senne, a także zakłócenia będące skutkiem chorób organicznych. Nie ma
zatem racjonalnych podstaw, aby stosować najsurowszy środek zabezpieczający wobec
osób, których niepoczytalność wynikała z takich przyczyn, tym bardziej że przyczyny te
nie będą się poddawać leczeniu psychiatrycznemu. Projekt przewiduje natomiast
możliwość stosowania wobec takich osób wolnościowych środków zabezpieczających.
Art. 93g § 2 k.k. stanowi realizację dawno zgłaszanego postulatu wprowadzenia
możliwości orzekania izolacyjnego środka zabezpieczającego wobec sprawcy
działającego z ograniczoną poczytalnością, o której mowa w art. 31 § 2 k.k.
Ograniczona poczytalność pojawiająca się w czasie czynu modyfikuje stopień winy
i stosownie do zasad sądowego wymiaru kary, określonych w art. 53 § 1, zmniejsza
możliwy wymiar kary ze względu na limitującą funkcję winy. Z tego też powodu sąd
uzyskuje w projekcie możliwość orzeczenia kary izolacyjnej i zarazem izolacyjnego
środka zabezpieczającego, który będzie stosowany przed rozpoczęciem wykonywania
kary (zob. art. 202a k.k.w.).
Art. 93g § 3 k.k. stanowi odpowiednik obecnej regulacji zawartej w art. 95a § 1 i 2 k.k.,
zaś art. 93g § 4 – regulacji w art. 96 § 1 k.k., przy czym projekt wprowadza tu pewne
modyfikacje. W wypadku osób wykazujących zaburzenia preferencji seksualnych, które
38
popełniły przestępstwo określone w art. 197 § 3 pkt 2 lub 3 k.k., projektodawca
zrezygnował z obowiązku orzekania albo zakładu zamkniętego, albo leczenia
ambulatoryjnego w wyroku skazującym. Sąd, skazując sprawcę, będzie mógł orzec
pobyt w zakładzie zamkniętym, jeżeli uzna to za konieczne, natomiast leczenie
ambulatoryjne będzie mogło zostać orzeczone w postępowaniu wykonawczym, o ile
będą to uzasadniać wyniki psychoterapii, prowadzonej obligatoryjnie w zakładzie
karnym na podstawie art. 93f § 5. Ponadto w myśl projektowanych przepisów nie
będzie możliwe dokonanie zmiany środka polegającego na leczeniu ambulatoryjnym na
środek w postaci pobytu w zakładzie zamkniętym. Pobyt w zakładzie zamkniętym
będzie można orzec wyłącznie w wyroku.
Odnośnie do osób uzależnionych projekt, w stosunku do obecnego stanu prawnego,
rozszerza możliwość orzekania pobytu w zakładzie leczenia odwykowego. W obecnym
stanie prawnym (art. 96 § 2 k.k.) możliwość taka jest wyłączona w wypadku sprawców
skazanych na karę pozbawienia wolności przekraczającą dwa lata. W ocenie
projektodawcy takie wyłączenie nie znajduje racjonalnego uzasadnienia. Co więcej,
projektowane przepisy wprost przewidują możliwość prowadzenia terapii odwykowej
przed wykonaniem kary, w trakcie jej wykonania lub po jej wykonaniu, rozpraszając
wątpliwość podnoszoną w doktrynie wobec niezbyt jasnego uregulowania obecnych
przepisów.
Skorelowane jest z tym – co należy w tym miejscu podnieść – proponowane brzmienie
art. 77 § 1 k.k., związane ze zmianami w zakresie możliwości orzekania środków
zabezpieczających ograniczających wolność skazanego po odbyciu kary lub po
warunkowym przedterminowym zwolnieniu.
Zmiany wprowadzone w Kodeksie karnym wykonawczym w zakresie środków
zabezpieczających wynikają ze zmian wprowadzonych w rozdziale X Kodeksu karnego.
Zmiana w art. 96 § 2 k.k.w. wynika z faktu, że projektowana ustawa uchyla art. 95
§ 1 k.k., do którego odwołuje się ten przepis. Zamiast odwołania do art. 95 § 1 k.k.
wprowadzono odwołanie do art. 93a § 1 pkt 5 k.k. Zmiany w art. 199a § 1 i 2 k.k.w.
wynikają z wprowadzonej w art. 93d § 2 k.k. możliwości orzekania środków
zabezpieczających nie tylko w wyroku, lecz również w postępowaniu wykonawczym.
Ponadto w § 3 wprowadzono przepis statuujący możliwość zaskarżania każdego
postanowienia co do środka zabezpieczającego. Przepis ten nie wprowadza nowego
stanu prawnego, gdyż możliwość taka w praktyce istnieje również obecnie, ma on
39
jednak charakter porządkujący – zamiast wielu przepisów dotyczących zażaleń na
poszczególne decyzje wprowadza się jeden przepis ogólny.
Dodanie art. 199b k.k.w. jest skutkiem uchylenia art. 93 k.k., który wprowadzał
warunek formalny, aby przed wydaniem orzeczenia w przedmiocie środka
zabezpieczającego wysłuchać biegłych wskazanych w tym przepisie. Warunek ten,
mający charakter procesowy, został umieszczony w art. 324a k.p.k. w odniesieniu do
postępowania karnego oraz w art. 199b k.k.w. w odniesieniu do postępowania
wykonawczego. Na etapie wykonawczym wprowadza się obowiązek wysłuchania
jednego lekarza psychiatry, nie zaś dwóch, jak ma to miejsce przy orzekaniu, co wynika
z faktu, że w większości wypadków będzie to już kolejna opinia psychiatryczna
w sprawie. Ponadto na tym etapie nie jest już możliwe orzeczenie izolacyjnych środków
zabezpieczających, nie jest więc konieczne rozszerzenie gwarancji dla sprawcy.
Art. 199b § 2 k.k.w. ma charakter gwarancyjny. Przepis ten określa, kto może wziąć
udział w posiedzeniu sądu dotyczącym orzeczenia środka zabezpieczającego. Z kolei
zmiany, które dotyczą art. 200 § 3a i 3b i art. 201 § 5 k.k.w. mają w większości
charakter dostosowawczy i wynikają ze zmiany numeracji przepisów w Kodeksie
karnym, do których odwołują się nowelizowane przepisy.
Uchylenie § 2c w art. 201 k.k.w. wynika również ze zmian w Kodeksie karnym.
Art. 201 § 2c k.k.w. dotyczył sytuacji, o których mowa w art. 95a § 2a i 2b k.k. Jak już
wyżej wskazano, w myśl projektowanych przepisów rozdziału X Kodeksu karnego nie
będzie możliwe dokonanie zmiany środka polegającego na leczeniu ambulatoryjnym na
środek w postaci pobytu w zakładzie zamkniętym. Pobyt w zakładzie zamkniętym
będzie można orzec wyłącznie w wyroku. Z uwagi na to, uregulowanie zawarte
w art. 201 § 2c k.k.w. straciło rację bytu, podobnie jak art. 201 § 2d k.k.w., który stał
się bezprzedmiotowy z uwagi na brzmienie projektowanego art. 199a § 3 k.k.w.,
wprowadzającego ogólną zasadę zaskarżalności każdego postanowienia co do środka
zabezpieczającego.
Wprowadzenie w art. 201 k.k.w. nowego przepisu § 3a ma na celu rozstrzygnięcie
mogącego budzić wątpliwości zagadnienia dotyczącego kwestii wynagrodzenia za
sporządzenie opinii określonej w § 2 i 2a.
Nowe brzmienie art. 201 § 2 k.k.w. uwzględnia fakt, że ustawa z dnia 8 września
2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym (Dz. U. z 2013 r. poz. 757, z późn.
zm.) nie przewiduje możliwości bezpośredniego zwracania się przez organ do zespołu
40
ratownictwa medycznego o wzięcie udziału w doprowadzeniu sprawcy do zamkniętego
zakładu psychiatrycznego. Z powyższego względu w proponowanej redakcji tego
przepisu sąd ma przesyłać odpis orzeczenia wraz z poleceniem doprowadzenia sprawcy
właściwemu ze względu na miejsce jego pobytu kierownikowi podmiotu leczniczego
wykonującego działalność leczniczą w rodzaju stacjonarne i całodobowe świadczenia
zdrowotne, właściwej jednostce Policji lub właściwemu organowi wojskowemu, a odpis
orzeczenia i polecenie przyjęcia – kierownikowi właściwego zakładu. Kierownik
podmiotu leczniczego będzie zobowiązany do zapewnienia obecności zespołu
ratownictwa medycznego w trakcie zorganizowania transportu sanitarnego sprawcy do
zamkniętego zakładu psychiatrycznego.
Dodawane w Kodeksie karnym wykonawczym przepisy art. 202a i art. 202b zawierają
rozwiązania przeniesione z dotychczas obowiązujących art. 96 § 3 i 4 k.k., art. 97 k.k.
i art. 98 k.k. Przepisy te mają bowiem charakter typowo wykonawczy. Ich
funkcjonowanie w regulacji materialnoprawnej, jaką jest Kodeks karny, nie znajdowało
uzasadnienia.
Zmiana w art. 204 § 1 k.k.w. ma charakter redakcyjny, dostosowuje też nazwę środka
zabezpieczającego do nazwy używanej w art. 93a § 1 pkt 6 k.k. W art. 204
wprowadzono obowiązek udziału prokuratora, a także, w określonych wypadkach,
obrońcy, w posiedzeniu sądu w przedmiocie dalszego stosowania środka
zabezpieczającego w postaci pobytu sprawcy z zakładzie zamkniętym. Przepis ten ma
charakter gwarancyjny dla osoby, wobec której stosowany jest środek zabezpieczający.
Charakter gwarancyjny ma również art. 204 § 1 k.k.w., zgodnie z którym sąd będzie
miał obowiązek co 6 miesięcy badać potrzebę dalszego stosowania wolnościowych
środków zabezpieczających.
Potrzeba dodania art. 204d k.k.w., dotyczącego przepustek z zakładów zamkniętych,
wynika z faktu, że w chwili obecnej kwestia ta jest regulowana wyłącznie przez
regulaminy organizacyjno-porządkowe poszczególnych zakładów, brak natomiast
stosownego unormowania na poziomie ustawowym. Zagadnienie to stanowi jednak
niewątpliwie materię ustawową, zwłaszcza że dotyczy tak doniosłych z punktu
widzenia Konstytucji RP praw obywatelskich. W świetle ugruntowanych poglądów
judykatury i doktryny nie ulega wątpliwości, że instytucje zezwolenia na opuszczenie
zakładu karnego (art 141a k.k.w.) i przerwy w wykonaniu kary pozbawienia wolności
(art. 153 k.k.w.) nie mają zastosowania do specyficznej formy pozbawienia wolności,
41
jaką jest pobyt w zakładzie zamkniętym orzeczony tytułem środka zabezpieczającego.
Nie jest sprzeczne z celem wykonywania środka zabezpieczającego dopuszczenie
możliwości opuszczenia zakładu psychiatrycznego na kilka godzin lub kilka dni przez
osobę internowaną, jeżeli jest to uzasadnione względami terapeutycznymi lub ważnymi
względami rodzinnymi, zaś niebezpieczeństwo, że sprawca przebywający poza
zakładem dopuści się czynu zabronionego lub zagrozi własnemu życiu lub zdrowiu, jest
nieznaczne.
Zmiana wynika z rozszerzenia katalogu środków zabezpieczających i podobnie jak
istniejący przepis art. 205 k.k.w. ma charakter odesłania do stosownych przepisów. Do
wykonania środka zabezpieczającego polegającego na dozorze kuratora będzie się więc
stosować odpowiednio przepisy rozdziału XI. Natomiast do wykonania orzeczonego
tytułem środka zabezpieczającego zakazu lub nakazu, o którym mowa w art. 39 pkt 2–3
k.k., będzie się odpowiednio stosować art. 180–186 k.k.w.
V. Zmiany w Kodeksie karnym wykonawczym
Zmiany w Kodeksie karnym wykonawczym są podyktowane przede wszystkim
koniecznością dostosowania tych uregulowań do propozycji nowelizacji przepisów
Kodeksu karnego. Niektóre z tych rozwiązań służą również realizacji zgłaszanych przez
Rzecznika Praw Obywatelskich postulatów poprawy warunków osób osadzonych
w zakładach karnych i aresztach śledczych oraz praktycznego stosowania przepisów
Kodeksu karnego wykonawczego.
1. Zmiany mające na celu poprawę warunków osadzonych
a) prowiantowanie osób konwojowanych
Projektowany przepis art. 109 § 1 w powiązaniu z § 2 k.k.w. podyktowany jest
koniecznością odmiennego prowiantowania osadzonych konwojowanych oraz
biorących udział w czynnościach procesowych czy udających się na przepustki.
Ze względów technicznych i organizacyjnych brak jest możliwości wydania tym
osadzonym trzech posiłków, w tym co najmniej jednego gorącego, tym bardziej
że często przyjeżdżają do jednostki penitencjarnej po godzinie wydania
ostatniego posiłku lub w porach nocnych. Zgodnie z zaproponowanymi
przepisami osadzony przed opuszczeniem jednostki penitencjarnej będzie
otrzymywał jednorazowo na cały dzień suchy prowiant o odpowiedniej wartości
odżywczej (kaloryczność, procentowa zawartość składników odżywczych oraz
42