Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw

nie są wystarczające; sąd uchyla środek zabezpieczający, gdy dalsze jego stosowanie
nie jest już konieczne. Dookreślenie zasady konieczności następuje przez dodatkową
gwarancję, że elektroniczna kontrola miejsca pobytu oraz pobyt w zakładzie
psychiatrycznym może nastąpić tylko przy szczególnym uzasadnieniu prewencyjnym.
Do istoty zasady konieczności należy również obowiązek odstąpienia od stosowania
środka zabezpieczającego, gdy upada przesłanka jego stosowania. Zasadę tę wyraźnie
wypowiada § 2 omawianego przepisu.
Art. 93b § 3 k.k. statuuje zaś zasadę proporcjonalności i stanowi, że środek
zabezpieczający i sposób jego wykonania powinien być odpowiedni do stopnia
społecznej szkodliwości czynu zabronionego, który sprawca może popełnić, oraz
ryzyka jego popełnienia, a także uwzględniać potrzeby i postępy w terapii lub terapii
uzależnień. Sąd może zmienić orzeczony wobec sprawcy środek zabezpieczający lub
sposób jego wykonywania, jeżeli poprzednio orzeczony środek stał się nieodpowiedni.
Art. 93b § 4 k.k. wyjaśnia ewentualne wątpliwości związane z praktycznym
stosowaniem zasad zawartych w § 1 i 3, stanowiąc, że wobec tego samego sprawcy
można orzec więcej niż jeden środek zabezpieczający, zaś przepisy § 1 i 2 stosuje się,
biorąc pod uwagę wszystkie orzekane środki zabezpieczające. Natomiast § 5 zawiera
zasadę gwarancyjną dotyczącą najsurowszego ze środków zabezpieczających, czyli
umieszczenia w zakładzie zamkniętym. Z uwagi na wskazane wyżej systemowe ujęcie
środków zabezpieczających w projektowanych przepisach rozdziału X, przepis ten
wprowadza ustawowy wyjątek od reguły pozwalającej stosować każdy środek
zabezpieczający określony w art. 93a k.k. wobec każdego sprawcy określonego
w art. 93c k.k.
Środek izolacyjno-leczniczy, jako najsurowszy i najbardziej
ograniczający prawa obywatelskie, będzie można stosować jedynie w wypadkach
określonych w ustawie. Wypadki te wskazano w art. 93g k.k., zaś szczegółowa zasada
dotyczącą uchylania środka zabezpieczającego w postaci pobytu w zakładzie
psychiatrycznym została wypowiedziana w projektowanym art. 93d § 2 k.k.
Środki zabezpieczające można więc będzie orzec wobec sprawcy:
1) co do którego umorzono postępowanie o czyn zabroniony popełniony w stanie
niepoczytalności,
2) w razie skazania za przestępstwo popełnione w stanie ograniczonej poczytalności,
33
3) w razie skazania za przestępstwo określone w art. 148, art. 156, art. 197, art. 198,
art. 199 § 2, lub art. 200 § 1 k.k., popełnione w związku z zaburzeniem preferencji
seksualnych,
4) w razie skazania na karę pozbawienia wolności bez warunkowego jej zawieszenia
za przestępstwo określone w rozdziale XIX, XXIII, XXV lub XXVI popełnione w
związku z zaburzeniem osobowości o takim charakterze lub nasileniu, że sprzyja
ono popełnianiu czynów łączących się z przemocą lub groźbą jej użycia,
5) w razie skazania za przestępstwo popełnione w związku z uzależnieniem od
alkoholu, środka odurzającego lub innego podobnego środka.
Grupa sprawców, do których odnosi się pkt 1, obejmuje wszystkich sprawców,
u których tempore criminis stwierdzono niepoczytalność, przy czym niepoczytalność ta
mogła wystąpić z każdego z powodów wskazanych w art. 31 § 1 k.k. Wobec takich
sprawców sąd, umarzając postępowanie, będzie mógł zastosować wolnościowe środki
zabezpieczające, zaś w wypadkach wskazanych w art. 93g § 1 – również izolacyjny
środek zabezpieczający.
Grupa sprawców, do których odnoszą się punkty 2, 3 i 5, do pewnego stopnia pokrywa
się z grupą wskazaną w aktualnie obowiązujących przepisach (odpowiednio w art. 95
§ 1, art. 95a § 1 k.k. oraz art. 96 § 1 k.k.). Należy jednak zauważyć, że w myśl
projektowanych regulacji jest to grupa o tyle szersza, że obejmie sprawców niezależnie
od tego, na jaką karę zostali skazani, a zatem również wtedy, gdy nie skazano ich na
karę pozbawienia wolności. Wynika to z faktu, że projekt, w odróżnieniu od obecnego
stanu prawnego, przewiduje katalog wolnościowych środków zabezpieczających.
Natomiast grupa, o której mowa w pkt 4, zostaje po raz pierwszy określona
w przepisach karnych w taki sposób, jak czyni to projektodawca. Są to sprawcy
wykazujący zaburzenia osobowości. Niektóre zaburzenia osobowości, wiążące się
z brakiem empatii i wyrzutów sumienia czy też skłonnością do niekontrolowanych
wybuchów agresji, stanowią czynnik kryminogenny i od lat są wiązane ze
skłonnościami do zachowań przestępczych, powodują bowiem reakcje drastycznie
odbiegające od norm przyjętych w danej kulturze, zwłaszcza w zakresie relacji
międzyludzkich. Należy tu wskazać zwłaszcza zaburzenia osobowości typu
antysocjalnego, sadystycznego czy borderline. Z uwagi na potencjalnie szeroką grupę
sprawców, u których mogą zostać rozpoznane takie zaburzenia osobowości, przyjęto
w tym wypadku dodatkowe kryteria, czyli skazanie na karę pozbawienia wolności bez
34
warunkowego zawieszenia jej wykonania za jedno z przestępstw określonych
w rozdziale XIX, XXIII, XXV lub XXVI, a zatem przestępstw przeciwko życiu
i zdrowiu, przeciwko wolności, wolności seksualnej i obyczajności oraz przeciwko
rodzinie i opiece. Przyjęto również kwantyfikator dotyczący samego zaburzenia, które
musi posiadać bądź taki charakter, bądź takie nasilenie, że sprzyja popełnianiu czynów
łączących się z przemocą lub groźbą jej użycia.
W obecnym stanie prawnym część tych sprawców odbywa karę w systemie
terapeutycznym. W czasie obowiązywania art. 100 Kodeksu karnego z 1969 r. sprawcy,
u których zaburzenie osobowości było tak nasilone, że ograniczało ich poczytalność,
mogli być umieszczani w szpitalu psychiatrycznym albo innym odpowiednim zakładzie
(w praktyce były to wyłącznie zakłady psychiatryczne).
Z omawianą przesłanką postępowania ze sprawcami z zaburzeniami osobowości wiąże
się również art. 10 projektu, który w odniesieniu do czynów popełnionych po wejściu
w życie noweli dezaktualizuje ustawę z dnia 22 listopada 2013 r. o postępowaniu wobec
osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzającymi zagrożenie życia, zdrowia lub
wolności seksualnej innych osób poprzez wskazanie, że ustawa ta ma zastosowanie do
osób skazanych za czyn popełniony przed wejściem w życie projektowanej ustawy.
Projektowany art. 93d k.k. zawiera regulacje dotyczące orzekania i stosowania środków
zabezpieczających. Zgodnie z § 1, będą to środki orzekane bezterminowo, podobnie jak
ma to miejsce w obecnym stanie prawnym. Art. 93d § 2 k.k. dotyczy sytuacji, kiedy
wobec sprawcy orzeczono środek zabezpieczający w wyroku skazującym. W takim
wypadku sąd, nie wcześniej niż na 6 miesięcy przed przewidywanym warunkowym
zwolnieniem lub odbyciem kary pozbawienia wolności, ustali potrzebę i możliwości
wykonania orzeczonego środka zabezpieczającego, a będzie mógł również zmienić
orzeczony środek na inny, zależnie od aktualnego stanu psychicznego sprawcy,
wyników ewentualnej terapii czy też innych okoliczności, które wyłoniły się po
wydaniu wyroku skazującego.
Istotna nowość w porównaniu z obecnym stanem prawnym wprowadzona jest natomiast
w § 3, zgodnie z którym środki zabezpieczające, o których mowa w art. 93a § 1 pkt 1–5
k.k. (a zatem środki wolnościowe oraz leczenie w zakładzie karnym) można będzie
orzec również do czasu wykonania kary pozbawienia wolności, jednak nie wcześniej
niż na 6 miesięcy przed przewidywanym warunkowym zwolnieniem lub odbyciem kary
pozbawienia wolności. Wynika to z faktu, że Kodeks karny kładzie obecnie nacisk na
35
środki izolacyjne, zaś nawet jedyny obecnie istniejący środek wolnościowy, czyli
leczenie ambulatoryjne, stanowi swoisty zamiennik umieszczenia w zakładzie
zamkniętym, podczas gdy zgodnie z projektowaną regulacją sąd będzie miał do
dyspozycji znacznie więcej środków wolnościowych, które będzie można orzekać
zarówno w wyroku skazującym, jak też – wobec sprawców, w stosunku do których
orzeczono karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania –
do czasu wykonania tej kary, a zatem w postępowaniu wykonawczym.
Projektowana regulacja nie przewiduje orzekania środków zabezpieczających po
prawomocnym zakończeniu postępowania karnego w stosunku do sprawców
niepoczytalnych umieszczonych w szpitalu psychiatrycznym. Izolacyjny środek
zabezpieczający, o którym mowa w art. 93a § 1 pkt 6 k.k., będzie można orzec
wyłącznie w wyroku skazującym, tak jak ma to miejsce w obecnym stanie prawnym.
Natomiast w § 4 przewidziano możliwość orzekania wolnościowych środków
zabezpieczających do zakończenia wykonywania kary pozbawienia wolności, jednak
nie wcześniej niż na 6 miesięcy przed przewidywanym warunkowym zwolnieniem lub
odbyciem kary pozbawienia wolności. Rozwiązanie to jest istotne z perspektywy
sprawcy, zawiera bowiem paternalistyczny element nakierowany na przeciwdziałanie
powrotowi do przestępstwa. Często w przypadku osób z niepsychotycznymi
zaburzeniami psychicznymi, kończących odbywanie kary, w opinii psychologów
konieczne jest wprowadzenie dodatkowego czynnika umacniającego prawidłowe
postępowanie danej osoby. W kontekście tej regulacji znaczenie ma również art. 10
przedmiotowego projektu.
Art. 93d § 5 k.k. ustanawia regułę dotyczącą wykonania orzeczonego środka
w stosunku do sprawców pozbawionych wolności; zgodnie z tym przepisem, jeżeli
sprawca został skazany na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia
jej wykonania, karę 25 lat pozbawienia wolności lub karę dożywotniego pozbawienia
wolności, środek zabezpieczający stosuje się po odbyciu kary lub warunkowym
zwolnieniu, chyba że ustawa stanowi inaczej. Wyjątki, o których mowa in fine, dotyczą
środków wykonywanych przed, po lub podczas wykonywania kary pozbawienia
wolności (art. 93f § 4, art. 93g § 4 k.k.).
Art. 93d § 6 przewiduje możliwość ponownego zastosowania środka zabezpieczającego
wobec sprawcy, wobec którego środek był już stosowany, lecz został uchylony,
jednakże zachowanie sprawcy po uchyleniu środka wskazuje, że zachodzi konieczność
36
stosowania środków zabezpieczających. W takim wypadku sąd będzie mógł ponownie
orzec ten sam lub inny środek zabezpieczający, o którym mowa w art. 39 § 1 pkt 1–5 (a
zatem wyłącznie środek wolnościowy), z tym że orzeczenie takie będzie mogło zostać
wydane nie później niż w ciągu 3 lat od uchylenia pierwotnie zastosowanego środka.
O ile sam przepis podyktowany jest potrzebą zabezpieczenia społeczeństwa, o tyle ten
ostatni warunek ma charakter gwarancyjny dla sprawcy.
Przepisy art. 93a–93d k.k. zawierają normy o charakterze ogólnym. Natomiast kolejne
przepisy, tj. art. 93e, art. 93f i art. 93g k.k., zawierają regulacje dotyczące
poszczególnych środków zabezpieczających. Przepisy te nakładają na sprawcę
określone obowiązki i jednocześnie definiują i różnicują każdy z określonych
w projekcie środków.
Art. 93e k.k. normuje obowiązki sprawcy związane z dozorem kuratora, dozorem
Policji oraz elektroniczną kontrolą miejsca pobytu, czyli środkami, których celem jest
kontrola zachowania sprawcy. Celem tych obowiązków jest zapewnienie sprawnego
wykonywania orzeczonych środków. W zakresie elektronicznej kontroli miejsca pobytu
szczegółowe regulacje dotyczące wykonywania tego środka znajdują się
w projektowanych przepisach rozdziału 7a Kodeksu karnego wykonawczego.
Art. 93f § 1 k.k. reguluje obowiązki związane terapią, zaś § 2 dotyczy obowiązku
stawiennictwa w placówce prowadzącej leczenie odwykowe i poddania się mu.
W pierwszym wypadku projekt rozróżnia farmakoterapię od postępowania
terapeutycznego, które może przybrać postać od psychoedukacji po zaawansowaną
terapię kliniczną. Przepis określa cel terapii, jakim jest osłabienie popędu
psychoseksualnego w przypadku farmakoterapii oraz poprawa funkcjonowania sprawcy
w społeczeństwie w przypadku oddziaływań psychoterapeutycznych. Jakkolwiek sąd
ma swobodę wyboru środka, to nie wiąże lekarza, psychologa lub psychoterapeuty
konkretnymi wskazaniami co do metody postępowania.
Art. 93g k.k. dotyczy izolacyjnego środka zabezpieczającego, czyli pobytu w zakładzie
psychiatrycznym lub innym zakładzie zamkniętym. § 1 stanowi odpowiednik obecnego
art. 94 k.k. i nakłada na sąd obowiązek orzeczenia takiego pobytu wobec sprawcy
niepoczytalnego, jeżeli istnieje wysokie ryzyko, że popełni on czyn zabroniony
o znacznej społecznej szkodliwości. Dotyczy to, co należy podkreślić, jedynie osób,
których sprawstwo zostało wykazane w toku postępowania karnego i które popełniły
czyn zabroniony o znacznej społecznej szkodliwości (projektowany art. 93b § 1 k.k.).
37