Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych

16

w sposób uniemożliwiający dokonanie przez nieletniego samookaleczenia oraz wyposażonym
w niezbędne sprzęty.
Założenie pasa obezwładniającego lub kaftana bezpieczeństwa polega na ograniczeniu
swobody ruchów nieletniego przez jego częściowe albo całkowite unieruchomienie, przy
czym nieletniego należy umieścić w osobnym pomieszczeniu, mając na uwadze, że jest to
działanie zindywidualizowane, którego celem jest jedynie powstrzymanie określonego
nagannego lub niedopuszczalnego (autodestrukcyjnego) zachowania nieletniego, nie zaś
wywieranie nacisku na innych nieletnich.
W przepisie art. 95a § 12 doprecyzowano, że do określenia przypadków oraz warunków
i sposobu użycia środków przymusu bezpośredniego wobec nieletnich umieszczonych
w podmiotach leczniczych niebędących przedsiębiorcą i domach pomocy społecznej stosuje
się przepisy o ochronie zdrowia psychicznego.
Dotychczasową regulację uzupełniono również o nowe unormowania o charakterze
gwarancyjnym. Nieletniego, wobec którego zastosowano środek przymusu bezpośredniego,
nie tylko poddaje się niezwłocznie badaniu lekarskiemu, ale również obejmuje wzmożonym
oddziaływaniem psychologiczno-pedagogicznym, które służy rozładowaniu napięcia
i wyeliminowaniu agresji. Z zastosowania środka przymusu bezpośredniego sporządza się
protokół.
Obowiązki dyrektora rozszerzono również o
obowiązek prowadzenia rejestru
zastosowanych środków przymusu bezpośredniego, w którym odnotowuje się niezbędne dane
osobowe nieletnich (imię, nazwisko, imię ojca, datę urodzenia) oraz informacje związane
z zastosowaniem tych środków. Prowadzenie tego rodzaju urządzenia ewidencyjnego
umożliwia właściwy nadzór nad stosowaniem środków przymusu bezpośredniego.
Niezależnie od narzędzi nadzorczych, wynikających z odrębnych przepisów, w przepisie
wyraźnie wskazano prawo nieletniego do złożenia skargi do sędziego rodzinnego,
sprawującego nadzór nad ośrodkiem, zakładem lub schroniskiem, na zastosowanie wobec
niego środka przymusu bezpośredniego, w terminie 14 dni od chwili zakończenia stosowania
środka. O prawie tym nieletniego należy pouczyć bezpośrednio po zakończeniu stosowania
środka przymusu bezpośredniego. Skargę może złożyć również obrońca nieletniego.
W konsekwencji projektowanych zmian zbędna staje się dotychczasowa regulacja
z art. 95c § 1 upn. W znacznej części materia przekazana do określenia w drodze
rozporządzenia Rady Ministrów została uregulowana w ustawie, w części zaś dotyczącej
17

rodzajów młodzieżowych ośrodków wychowawczych, w których dopuszczalne jest
stosowanie środków przymusu bezpośredniego, regulacja taka jest zbędna, bowiem obecne
rozwiązania systemowe nie przewidują prowadzenia młodzieżowych ośrodków
wychowawczych różnych rodzajów; por. art. 2 pkt 5 ustawy z dnia 7 września 1991 r.
o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572, z późn. zm.) oraz rozporządzenie
Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 maja 2011 r. w sprawie rodzajów i szczegółowych
zasad działania placówek publicznych, warunków pobytu dzieci i młodzieży w tych
placówkach oraz wysokości i zasad odpłatności wnoszonej przez rodziców za pobyt ich dzieci
w tych placówkach (Dz. U. Nr 109, poz. 631).
Jednocześnie przewiduje się nałożenie na Ministra Sprawiedliwości obowiązku
wydania rozporządzenia, określającego szczegółowe warunki postępowania w przypadku
stosowania środków przymusu bezpośredniego wobec nieletniego, jak również sprawowania
opieki nad stanem zdrowia nieletniego, wobec którego zastosowano tego rodzaju środki,
szczegółowe warunki, jakim powinny odpowiadać izby izolacyjne, i sposób sprawdzania
warunków pobytu nieletniego w tych izbach, warunki organizacyjno-techniczne prowadzenia
rejestru zastosowanych wobec nieletniego środków przymusu bezpośredniego oraz
szczegółowy zakres danych i informacji zawartych w rejestrze, a także sposób postępowania
w przypadku złożenia przez nieletniego lub jego obrońcę skargi na zastosowanie środków
przymusu bezpośredniego – z wyraźnymi i precyzyjnymi wytycznymi dla ministra w tym
zakresie.
W przypadku uchwalenia ustawy o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej
(na podstawie przyjętych już założeń), której regulacje odnosić się będą także do nieletnich,
wcześniej niż ustawy niniejszej – unormowania zaproponowane w tej ustawie zostaną z niej
wyłączone (jako bezprzedmiotowe).
4. Zmiana treści upoważnienia ustawowego z art. 70e upn
W toku prac legislacyjnych nad projektem rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości
w sprawie zasad i trybu wykonywania nadzoru nad nieletnim przez kuratorów sądowych,
sposobu wykonywania obowiązków przez organizacje młodzieżowe lub inne organizacje
społeczne, zakłady pracy i osoby godne zaufania oraz sposobu kontrolowania obowiązków
nałożonych na rodziców lub opiekuna nieletniego, zgłoszono uzasadnione zastrzeżenia do
treści przepisu upoważniającego ministra do wydania tego aktu. Upoważnienie zawiera zwrot
„rozporządzenie określi zasady i tryb wykonywania nadzoru”, który nie spełnia wymogu
18

szczegółowego określenia spraw przekazanych do uregulowania i może powodować
problemy w ocenie kontroli zgodności przepisów aktu wykonawczego z przepisem
upoważniającym (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 12 lipca 2007 r., U 7/06).
W celu usunięcia ujawnionych wątpliwości proponuje się dostosowanie treści tego
upoważnienia do wymogów art. 92 ust. 1 Konstytucji.
5. Uchylenie art. 83 § 3 upn
W związku z wejściem w życie art. 15 ust. 10 ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji
(Dz. U. z 2011 r. Nr 287, poz. 1687, z późn. zm.) w brzmieniu nadanym przepisami ustawy
z dnia 31 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o bezpieczeństwie imprez masowych oraz
niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 217, poz. 1280), a ponadto wejściem w życie
rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 4 czerwca 2012 r. w sprawie
pomieszczeń przeznaczonych dla osób zatrzymanych lub doprowadzonych w celu
wytrzeźwienia, pokoi przejściowych, tymczasowych pomieszczeń przejściowych
i policyjnych izb dziecka, regulaminu pobytu w tych pomieszczeniach, pokojach i izbach oraz
sposobu postępowania z zapisami obrazu z tych pomieszczeń, pokoi i izb (Dz. U. poz. 638),
przewiduje się uchylenie przepisu art. 83 § 3 upn, który w związku z opisanymi wyżej
zmianami stał się zbędny.
Powołany wyżej przepis ustawy o Policji upoważnił ministra właściwego do spraw
wewnętrznych do określenia, w drodze rozporządzenia, warunków, jakim powinny
odpowiadać pomieszczenia w jednostkach organizacyjnych Policji dla osób zatrzymanych lub
doprowadzonych w celu wytrzeźwienia, zakres prowadzonej dokumentacji oraz wzory
dokumentów wchodzących w jej skład, a także warunki, jakim powinny odpowiadać pokoje
przejściowe w jednostkach organizacyjnych Policji, w których można umieścić osoby
zatrzymane lub doprowadzone na czas wykonania czynności służbowych, oczekiwania na
przewóz do pomieszczenia dla osób zatrzymanych lub doprowadzonych w celu
wytrzeźwienia albo do policyjnej izby dziecka lub doprowadzenie do jednostki
penitencjarnej, warunki, jakim powinny odpowiadać tymczasowe pomieszczenia przejściowe,
które mogą być tworzone poza jednostkami organizacyjnymi Policji, w których można
umieścić osoby zatrzymane lub doprowadzone w związku z naruszeniem porządku prawnego,
na czas niezbędny do podjęcia decyzji co do dalszego zakresu i charakteru realizowanych
wobec tych osób czynności służbowych, warunki, jakim powinny odpowiadać policyjne izby
dziecka, regulamin pobytu osób w pomieszczeniach, pokojach i izbach, uwzględniając ich
19

lokalizację, wyposażenie, warunki techniczne pomieszczeń i niezbędne części składowe,
sposób przechowywania i niszczenia zapisów obrazu z pomieszczeń, pokoi i izb oraz
udostępniania ich uprawnionym podmiotom oraz warunki właściwego zabezpieczenia
utrwalonego obrazu przed utratą, zniekształceniem lub nieuprawnionym ujawnieniem.
Zgodnie z art. 83 § 3 upn na ministrze właściwym do spraw wewnętrznych spoczywa
obowiązek wydania rozporządzenia (w porozumieniu z Ministrem Sprawiedliwości), które
określa szczegółowe zasady pobytu nieletnich w policyjnych izbach dziecka, mając na
uwadze stworzenie właściwych warunków pobytu nieletnich i przestrzeganie ich praw,
względy bezpieczeństwa, a także sprawność postępowania oraz odpowiednie rozdzielenie
nieletnich ze względu na charakter czynów, których się dopuścili, i stopień ich demoralizacji.
Mimo odmiennej redakcji upoważnień, analiza aktów prawnych wydanych na ich
podstawie pozwala na stwierdzenie, że obejmują one tę samą materię. W szczególności
istotne znaczenie odgrywa załącznik nr 12 do rozporządzenia z dnia 4 czerwca 2012 r.,
zawierający regulamin pobytu w policyjnej izbie dziecka, który uzupełnia regulację ustawową
i określa czynności związane z przyjmowaniem nieletniego do izby i zwalnianiem go z niej,
z prowadzeniem depozytu, sposoby zapewnienia bezpieczeństwa w izbie, zaspokojenia
potrzeb edukacyjnych, bytowych i żywnościowych nieletniego oraz zasady kontaktu
z bliskimi i obrońcą.
6. Uregulowanie w ustawie zasad udzielania nagród i stosowania środków dyscyplinarnych
wobec nieletnich umieszczonych w schroniskach dla nieletnich i zakładach poprawczych
W wyroku z dnia 2 października 2012 r., sygn. akt U 1/11 (Dz. U. poz. 1114), Trybunał
Konstytucyjny stwierdził niekonstytucyjność przepisów § 65, § 66, § 70, § 71, § 72, § 73,
§ 74, § 90, § 91, § 93, § 94 i § 95 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia
17 października 2001 r. w sprawie zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich (Dz. U.
Nr 124, poz. 1359, z późn. zm.), które kompleksowo regulują system środków
dyscyplinarnych i nagród dla nieletnich umieszczonych w schroniskach dla nieletnich lub
zakładach poprawczych. Trybunał stwierdził, że system ten został określony na poziomie
rozporządzenia wydanego w tym zakresie bez wyraźnego umocowania ustawowego,
a ponadto kwestie objęte zakwestionowanymi przepisami stanowią materię ustawową.
Wykonując wyrok Trybunału Konstytucyjnego, proponuje się dodanie w dziale IV upn,
normującym postępowanie wykonawcze, nowego rozdziału, zawierającego kompleksową
regulację powyższej materii.
20

Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu powołanego wyżej wyroku zwrócił uwagę na
walor wychowawczy możliwości stosowania przez dyrektorów zakładów i schronisk tego
rodzaju bodźców – pozytywnych (nagrody) i negatywnych (środków dyscyplinarnych).
Mając powyższe na uwadze, w projektowanych przepisach pozostawiono uprawnienie
dyrektora schroniska lub zakładu do udzielania nagród i stosowania środków
dyscyplinarnych, przy czym wyraźnie wskazano, że zarówno udzielenie nagrody, jak
i stosowanie środka dyscyplinarnego nie może prowadzić do upokarzającego i poniżającego
traktowania nieletniego. Zastrzeżenie to jest w pełni zrozumiałe w odniesieniu do środków
dyscyplinarnych i z jednej strony stanowi wytyczną dla dyrektora, z drugiej – kryterium
oceny działań dyrektora przez sędziego sprawującego nadzór nad zakładem lub schroniskiem
i sąd wykonujący orzeczenie. Podkreślenia wymaga, iż również udzielenie nagrody – ze
względu na swój cel – nie może upokarzać i poniżać nieletniego, stąd niezbędne było
rozszerzenie dyrektywy również w odniesieniu do udzielania nagród.
Przesłanką udzielenia nagrody jest właściwe zachowanie nieletniego, wyróżniające
wykonywanie obowiązków, wzorowe przestrzeganie regulaminu schroniska albo zakładu lub
osiąganie bardzo dobrych wyników w nauce.
Szerokie określenie przesłanek udzielania nagród umożliwia dyrektorowi ich jak
najczęstsze stosowanie, nie tylko w sytuacjach wyjątkowych, nie ulega bowiem wątpliwości,
iż w warunkach schroniska (zakładu) tego rodzaju pozytywne bodźce pozwalają na osiąganie
pożądanych skutków wychowawczych. Wskazane jest nagradzanie nie tylko za
ponadprzeciętne wykonywanie obowiązków, także wynikających z regulaminu, ale również
postępy w nauce.
W projektowanej ustawie zaproponowano bardzo szeroki katalog możliwych nagród, co
pozwala na elastyczne i dostosowane do konkretnego nieletniego, ale również społeczności
zakładu i schroniska, a także środowiska rodzinnego, gratyfikowanie oraz motywowanie
nieletniego i
innych osób. Katalog ten przygotowano na podstawie sprawdzonych,
uregulowanych dotąd w rozporządzeniu wykonawczym i niekwestionowanych rozwiązań.
Należy zaznaczyć, że w związku ze specyfiką zakładów dla nieletnich, w odniesieniu do
nagród (ale również środków dyscyplinarnych), projektowane rozwiązania utrzymują
istniejącą w ustawie swobodę dyrektora zakładu (schroniska) w
doborze metod
wychowawczych (por. np. art. 90 i nast. upn). Swoboda ta może być ograniczona w kilku
przypadkach: