Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych

11

kierunków oddziaływania wychowawczego. Co szczególnie istotne, na podmiot, któremu
przekazano sprawę nieletniego, nałożono obowiązek informowania sądu o podjętych
działaniach wychowawczych i osiągniętych efektach, nie rzadziej niż co 6 miesięcy,
niezwłocznie zaś o ich nieskuteczności. Jednocześnie sąd powinien mieć możliwość
odpowiedniego reagowania na uzyskiwane informacje, co umożliwia odesłanie do przepisu
art. 79 § 1 upn. Unormowanie zawarte w art. 79 § 1 upn stanowi istotne narzędzie dla sądu,
umożliwia mu bowiem zmianę lub uchylenie środka wychowawczego, jeżeli względy
wychowawcze za tym przemawiają. Instytucja ta dotyczy wykonywania środków
wychowawczych, którym przekazanie sprawy szkole lub organizacji nie jest, zatem niezbędne
jest odesłanie do odpowiedniego stosowania tego przepisu.
W przepisie art. 32k powtórzono zasadę, że jeżeli w toku postępowania ujawnione
zostaną okoliczności uzasadniające pociągnięcie nieletniego do odpowiedzialności na
zasadach określonych w art. 10 § 2 Kodeksu karnego, sąd rodzinny orzeka o przekazaniu
sprawy prokuratorowi. Na postanowienie sądu przysługuje zażalenie. W razie ujawnienia
nowych okoliczności wskazujących, iż nie zachodzi potrzeba pociągnięcia nieletniego do
odpowiedzialności karnej, prokurator nie sporządza aktu oskarżenia lub wniosku o ukaranie
i przekazuje sprawę sądowi rodzinnemu. Ponowne przekazanie sprawy nieletniego
prokuratorowi jest wiążące.
Jeżeli nie zachodzą okoliczności wskazujące na brak możliwości lub potrzeby
stosowania środków wobec nieletniego (nie ma przesłanek do przekazania sprawy szkole lub
organizacji, nie ma podstaw do przekazania sprawy prokuratorowi, nie zachodzą
okoliczności, o jakich mowa w art. 21 § 2 upn), sąd rodzinny po zgromadzeniu materiału
dowodowego wyznacza rozprawę lub posiedzenie.
W przypadku gdy okoliczności i charakter sprawy, a także celowość zastosowania
i dobór środków wychowawczych nie budzą wątpliwości, sąd rodzinny może wydać
postanowienie o zastosowaniu środków wychowawczych, o których mowa w art. 6 pkt 1–8
upn, na posiedzeniu, także niejawnym, przy czym odpis postanowienia wydanego na
posiedzeniu niejawnym wraz z uzasadnieniem doręcza się stronom, którym przysługuje
apelacja od tego orzeczenia. Do uzasadnienia postanowień wydawanych na posiedzeniu
jawnym będzie miała zastosowanie reguła określona w art. 357 § 1 k.p.c. (uzasadnienie
postanowień tylko wtedy, gdy podlegają zaskarżeniu i tylko na żądanie strony).
W pozostałych przypadkach obowiązkowe jest wyznaczenie rozprawy.
12

Zaproponowany model pozwala na odformalizowanie postępowania w sprawach
nieletnich w tych przypadkach, które nie budzą wątpliwości. W każdym jednak wypadku sąd
będzie mógł zdecydować o wyznaczeniu rozprawy. Jest przy tym oczywiste, że w przypadku
gdy możliwe jest orzeczenie środków, o których mowa w art. 25 § 2 upn – a zatem środków,
które prowadzą do zmiany środowiska życiowego nieletniego bądź środków o charakterze
leczniczym, rozpoznanie sprawy na rozprawie będzie konieczne.
Jednocześnie w ustawie wprowadza się szczegółową regulację dotyczącą rozprawy.
Specyfika postępowania w sprawach nieletnich sprawia bowiem, że procedura cywilna
(por. art. 20 upn) nie dysponuje w pełni adekwatnymi do przedmiotu postępowania
narzędziami, zaś odesłanie do procedury karnej w przypadku rozprawy wydaje się
rozwiązaniem zbędnie komplikującym postępowanie, a zatem nieefektywnym.
Rozprawa odbywa się przy drzwiach zamkniętych, chyba że jawność rozprawy jest
uzasadniona ze względów wychowawczych. Na rozprawie sąd rodzinny wysłuchuje
nieletniego, który może czynić uwagi i składać oświadczenia co do każdego
przeprowadzonego dowodu. Rozprawy nie można przeprowadzić w czasie nieobecności
nieletniego, jeżeli usprawiedliwił swoje niestawiennictwo i wnosił o jej odroczenie, sąd zaś
uznał nieobecność nieletniego za usprawiedliwioną. Sąd rodzinny, na wniosek nieletniego
przebywającego w schronisku dla nieletnich albo w młodzieżowym ośrodku wychowawczym,
zarządza sprowadzenie go na rozprawę, chyba że uzna za wystarczającą obecność jego
obrońcy. Jeżeli strony, które wezwano na rozprawę, nie stawią się bez usprawiedliwienia, sąd
rodzinny może prowadzić postępowanie bez ich udziału, chyba że postanowi inaczej.
Odnośnie do rodziców albo opiekuna nieletniego, jeżeli sąd wezwie ich na rozprawę, w razie
ich nieusprawiedliwionego niestawiennictwa sąd może skazać ich na grzywnę, wezwać
powtórnie, a w razie ponownego niestawiennictwa skazać na ponowną grzywnę i zarządzić
ich przymusowe sprowadzenie. Możliwość taka wynika z odesłania do przepisu art. 274
§ 1 k.p.c., który literalnie dotyczy świadka, stąd niezbędne jest zastrzeżenie o odpowiednim
stosowaniu tego przepisu.
Utrzymano zasadę, że wywiady środowiskowe oraz opinie o nieletnim powinny być
odczytywane podczas jego nieobecności, chyba że szczególne względy wychowawcze
przemawiają za celowością zapoznania nieletniego z ich treścią.
W postępowaniu utrzymano również zasadę bezpośredniości, jednak jeżeli
bezpośrednie przeprowadzenie dowodu nie jest w ocenie sądu konieczne, na rozprawie
13

dopuszcza się odczytywanie protokołów lub odtwarzanie zapisów przesłuchania świadków,
a także protokołów oględzin, przeszukania, zatrzymania rzeczy, opinii biegłych, instytutów,
zakładów lub instytucji, danych o nieletnim, danych z wywiadu środowiskowego oraz
wszelkich dokumentów urzędowych złożonych w postępowaniu albo w innym postępowaniu
przewidzianym w ustawie. Protokoły i dokumenty podlegające odczytaniu lub odtworzeniu
na rozprawie można uznać za ujawnione w całości lub w części bez ich odczytywania lub
odtwarzania. Należy jednak je odczytać lub odtworzyć, jeżeli którakolwiek ze stron lub
pokrzywdzony o to wnosi.
Na rozprawę lub posiedzenie sąd rodzinny może wezwać także kuratora,
przedstawiciela schroniska dla nieletnich, zakładu poprawczego, młodzieżowego ośrodka
wychowawczego, placówki opiekuńczo-wychowawczej, regionalnej placówki opiekuńczo-
-terapeutycznej lub podmiotu leczniczego niebędącego przedsiębiorcą albo domu pomocy
społecznej, w którym nieletni przebywa, a ponadto również inne osoby, w szczególności
asystenta rodziny, koordynatora rodzinnej pieczy zastępczej, przedstawiciela szkoły, do której
nieletni uczęszcza, zakładu pracy, w którym jest zatrudniony, lub organizacji społecznej, do
której należy; w sprawach o czyn karalny jako przestępstwo skarbowe można wezwać także
przedstawiciela właściwego finansowego organu dochodzenia, określonego w Kodeksie
karnym skarbowym.
W postanowieniu kończącym postępowanie w sprawie nieletniego sąd rodzinny
stwierdza, czy nieletni popełnił czyn karalny lub wykazuje przejawy demoralizacji, oraz
orzeka w przedmiocie zastosowania środków określonych w art. 6, art. 7 § 1 lub art. 12 upn.
Należy zwrócić uwagę, iż do tej pory postępowanie wyjaśniające prowadził sędzia
rodzinny, zaś postępowanie rozpoznawcze (opiekuńczo-wychowawcze lub poprawcze) – sąd
rodzinny. W związku z proponowanymi zmianami, w szczególności z uwagi na zniesienie
podziału postępowania poprzedzającego wydanie orzeczenia w sprawie na fazy i powierzenie
prowadzenia postępowania sądowi rodzinnemu, niezbędne są również zmiany
zaproponowane w art. 21, art. 22 § 1, art. 24 § 1 i art. 29 ustawy. Następstwem zmian
w systematyce ustawy, w tym uchylenia rozdziałów 3–5, jest również zmiana w art. 18,
a także uchylenie przepisów art. 30 § 3 i 5, materia ta powinna być bowiem uregulowana
w rozdziale 1a, a ponadto przeniesienie do rozdziału 1 materii dotychczas uregulowanej
w art. 38 upn. Wynikiem tej zmiany jest z kolei korekta dokonana w art. 66 upn.
14

Należy w tym miejscu wskazać, że w przepisie art. 18 § 2 pkt 1 lit. d odsyła się do
stosowania przepisów, art. 23–25a, art. 27, art. 32, art. 32f, art. 32g, art. 32h, art. 32n § 1
i art. 32o § 4, które literalnie dotyczą sądu rodzinnego, zatem sąd właściwy według Kodeksu
postępowania karnego przepisy te może stosować jedynie odpowiednio.
Uznanie, że postępowanie rozpoznawcze jest prowadzone przez sąd, a nie przez sąd
i sędziego, uzasadnia zmianę w art. 85 upn. Określenie rodzaju zakładu powinno należeć do
sądu wykonującego orzeczenie, który monitoruje skuteczność zastosowanych przez siebie
środków, nie może zostać zatem pozbawiony wpływu na istotny element treści
rozstrzygnięcia.
Konsekwencją zmian modelu postępowania prowadzonego przed sądem pierwszej
instancji są zmiany w rozdziale 7 działu III upn. Ujednolicenie toku postępowania, a przede
wszystkim przyjęcie jednej procedury, pozwoliło na wprowadzenie jednolitej formy
postępowania odwoławczego, w miejsce wcześniej krytykowanego odmiennego trybu –
cywilnego rozpoznawania środków odwoławczych w sprawach, w których orzeczono środki
wychowawcze, oraz trybu karnego, w wypadku orzeczenia umieszczenia nieletniego
w zakładzie poprawczym bądź wnoszenia w apelacji o jego orzeczenie.
W nowej regulacji zapewniono realizację prawa nieletniego do udziału w postępowaniu
przed sądem odwoławczym. Zasady, sposób wnoszenia środków zaskarżenia, kierunek
i zakres oraz ograniczenia w rozstrzyganiu przez sąd odwoławczy odbiegające od regulacji
przewidzianych w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego określono w art. 59–61.
Odnośnie do sprowadzenia nieletniego na rozprawę na wniosek nieletniego, sąd odwoławczy
powinien dysponować możliwością analogiczną do możliwości, jaką dysponuje sąd rodzinny
(sąd pierwszej instancji), stąd odesłanie w przepisie art. 62 § 1 do odpowiedniego stosowania
przepisu określającego to uprawnienie w odniesieniu do sądu rodzinnego.
3. Uzupełnienie ustawowej regulacji w zakresie stosowania środków przymusu
bezpośredniego wobec nieletnich
Wnioskiem z dnia 28 stycznia 2012 r., sygn. akt K 3/12, Prokurator Generalny wystąpił
do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie, że przepis art. 95c § 1 upn w brzmieniu
nadanym przez art. 205 pkt 20 ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny
i systemie pieczy zastępczej (Dz. U. Nr 149, poz. 887) jest niezgodny z art. 92 ust. 1 oraz
z art. 41 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
15

W ocenie Prokuratora Generalnego ustawodawca poza regulacją ustawową pozostawił
istotne kwestie dotyczące stosowania wobec nieletnich środków przymusu bezpośredniego,
pozostawiając wbrew unormowaniom Konstytucji uregulowanie tej problematyki organowi
władzy wykonawczej.
Mając powyższe wątpliwości na uwadze, a także uwzględniając dotychczasowe
orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego w tej materii oraz rozwiązania zaproponowane
w przyjętych przez Radę Ministrów w dniu 20 listopada 2012 r. założeniach projektu
ustawy o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej, rozszerzono regulację
zamieszczoną w rozdziale 4 działu IV ustawy.
Regulacja w obecnym kształcie określa przesłanki stosowania środków przymusu
bezpośredniego i wskazuje ich rodzaje, jednak jest to regulacja niezupełna.
Dotychczasowe przepisy uzupełniono o wyraźne wskazanie, że stosowanie środków
przymusu bezpośredniego nie może zmierzać do upokorzenia lub poniżenia nieletniego, zaś
środki przymusu bezpośredniego nie mogą nosić znamion okrucieństwa. Zastrzeżenie to,
uzupełniając przesłanki stosowania i katalog środków, stanowi skonkretyzowaną dyrektywę,
skierowaną do podmiotu stosującego środek, gwarantującą nieletniemu poszanowanie jego
godności.
Do tej pory ustawodawca przewidywał dopuszczalność stosowania środków przymusu
bezpośredniego w postaci siły fizycznej, umieszczenia w izbie izolacyjnej i założenia pasa
obezwładniającego lub kaftana bezpieczeństwa. Pozostawiając co do zasady dotychczasowe
warunki stosowania tych środków, regulację uzupełniono o wskazanie, na czym polega
użycie poszczególnych środków.
Według projektowanego przepisu, użycie siły fizycznej polega na doraźnym
i krótkotrwałym ręcznym obezwładnieniu nieletniego, zmierzającym wyłącznie do odparcia
bezpośredniego zamachu na życie lub zdrowie własne lub innych osób, wolność lub mienie.
Pojęcie to jest szerokie i może oznaczać np. przytrzymywanie nieletniego, ale również może
polegać na bardziej zintensyfikowanych działaniach. Stosowanie najbardziej zaawansowanej
formy siły fizycznej – uderzeń – projektowany przepis ustawy dopuszcza wyłącznie w celu
odparcia bezpośredniego zamachu na życie lub zdrowie własne lub innych osób albo mienie
lub przeciwdziałania ucieczce.
Umieszczenie w izbie izolacyjnej polega na odosobnieniu nieletniego w pomieszczeniu
pojedynczym, dźwiękochłonnym, ogrzanym, oświetlonym i monitorowanym, urządzonym