Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych

6

przechowywanymi i przekazywanymi do dyspozycji sądu wraz z informacją o czynie
popełnionym przez nieletniego sprawcę. Przepisy karnoprocesowe szczegółowo regulują
kwestie związane z postępowaniem z dowodami rzeczowymi z zachowaniem gwarancji
osób, których prawa mogły być naruszone w związku z przeszukaniem, zatrzymaniem
rzeczy lub innych czynności bezpośrednio ich dotyczących. Nie ma zatem potrzeby
dodatkowego regulowania tych kwestii, zbędne jest także powtarzanie funkcjonujących
rozwiązań prawnych.
Należy w tym miejscu wyraźnie zauważyć, iż przepisy procedury cywilnej i karnej
w określonym wyżej zakresie są stosowane odpowiednio, z uwagi na specyfikę materii, jaka
ujawnia się w postępowaniu w sprawach nieletnich. W odniesieniu do postępowania karnego
można tytułem przykładu wskazać, że o ile postępowanie karne składa się z fazy
postępowania przygotowawczego, prowadzonego przez prokuratora lub Policję, oraz z fazy
postępowania sądowego, o tyle postępowanie w sprawach nieletnich co do zasady jest
prowadzone przez sąd rodzinny i, zgodnie z projektem, jest postępowaniem jednolitym.
Z kolei w postępowaniu nieprocesowym przed sądem występują uczestnicy postępowania,
określeni przez ustawę jako zainteresowani w sprawie, podczas gdy w postępowaniu
w sprawach nieletnich przed sądem występują precyzyjnie określone przez ustawę strony
(art. 30 § 1 upn).
Odnośnie do pokrzywdzonego w art. 21 § 3 upn wprowadzono regulację, iż do
pokrzywdzonego odpowiednio stosuje się przepisy Kodeksu postępowania karnego. Należy
pamiętać, że określając w upn poszczególne uprawnienia procesowe pokrzywdzonego (prawo
do udziału w rozprawie, prawo do zaskarżania postanowienia o umorzeniu postępowania,
obowiązek zawiadamiania go o wszczęciu i zakończeniu postępowania), w dotychczasowym
stanie prawnym brak było wyraźnego wskazania, jak definiować pokrzywdzonego. Nie
modyfikując zatem specyficznej roli procesowej pokrzywdzonego, jaką do tej pory
pokrzywdzony odgrywał w postępowaniu w sprawach nieletnich, odpowiednie stosowanie
przepisów Kodeksu postępowania karnego polegać będzie na posiłkowaniu się definicją
i wskazówkami z art. 49 k.p.k., co powinno ułatwić prawidłowe określenie pokrzywdzonego
przez sąd rodzinny, a w konsekwencji – umożliwi mu udział w postępowaniu i korzystanie
z praw wynikających tak z upn, jak i z innych ustaw, np. Kodeksu cywilnego.
Co do zasady w projekcie przewiduje się wprowadzenie rozwiązania, które utrzymuje
utrwaloną w polskim systemie prawnym zasadę, iż gospodarzem postępowania w sprawach
nieletnich niezależnie od jego fazy jest sąd rodzinny, nie wykluczając tożsamości personalnej
7

sędziego, oraz zasadę wyłączenia jawności postępowania w tej kategorii spraw. Zasady te
znalazły wyraz w nowym brzmieniu art. 15 upn.
Ponieważ dotychczasowy dwuetapowy model procedowania w sprawie nieletniego
przed wydaniem orzeczenia merytorycznego dawał podstawy formułowania wątpliwości co
do bezstronności sędziego, proponuje się wprowadzenie zunifikowanego postępowania
w sprawach nieletnich, polegającego na rezygnacji z podziału tego postępowania na etap
postępowania wyjaśniającego i postępowania rozpoznawczego: opiekuńczo-wychowawczego
albo poprawczego.
Projektowane rozwiązanie, znosząc m.in. obowiązek wydawania orzeczenia
o
rozpoznaniu sprawy w określonym trybie, uniemożliwi powielanie złych praktyk,
polegających na wydawaniu przez sędziego rodzinnego orzeczenia, w którym wyraża on
swoje przekonanie o sprawstwie nieletniego przed rozpoznaniem sprawy na rozprawie lub
posiedzeniu.
Dla realizacji tego celu proponuje się zastąpienie dotychczasowych przepisów

art. 33–55 upn, regulujących odrębne dotąd postępowanie wyjaśniające i postępowanie
rozpoznawcze, nowym rozdziałem 1a, normującym w całości przebieg zunifikowanego
postępowania, prowadzonego przez sąd rodzinny, oraz uzupełnieniem i modyfikacją
w niezbędnym zakresie przepisów rozdziału 1 tego samego działu.
Zgodnie z projektowanymi przepisami, sąd rodzinny, wszczynając postępowanie,
określa osobę, której postępowanie dotyczy, oraz przedmiot tego postępowania.
Postanowienie doręcza się stronom oraz ujawnionemu pokrzywdzonemu, wraz z pouczeniem
o przysługujących im prawach i ciążących obowiązkach.
Nowym rozwiązaniem, usuwającym wątpliwości praktyki, jest nałożenie na sąd
obowiązku wydania postanowienia o zmianie postanowienia o wszczęciu postępowania
w razie ujawnienia nowych okoliczności świadczących o demoralizacji nieletniego lub
nowych czynów karalnych.
W nowym przepisie art. 32b określono cele postępowania. W jego ramach zbiera się
dane o nieletnim, jego warunkach wychowawczych, zdrowotnych i bytowych oraz
przeprowadza się inne dowody, w szczególności sąd rodzinny wysłuchuje nieletniego, jego
rodziców lub opiekuna, zarządza w razie potrzeby przeprowadzenie przeszukania i oględzin
oraz dokonuje innych czynności procesowych w celu wszechstronnego wyjaśnienia sprawy.
8

Istotnym uzupełnieniem tej regulacji jest wprowadzenie, jako zasady ogólnej wyrażonej
w art. 18a pkt 2 upn, prawa nieletniego do odmowy składania wyjaśnień lub odpowiedzi na
poszczególne pytania. Do tej pory żaden z przepisów upn takiego uprawnienia nie określał, co
było źródłem wielu wątpliwości w praktyce i przede wszystkim w sposób nieuprawniony
mogło prowadzić do pogorszenia sytuacji procesowej nieletniego w porównaniu z dorosłym
oskarżonym w procesie karnym.
Stosownie do przepisu art. 32b § 3, strony, obrońcy i pełnomocnicy mogą zgłaszać
wnioski dowodowe. Uprawnienie to przyznano również pokrzywdzonemu, który może
składać wnioski dowodowe aż do rozpoczęcia rozprawy.
Określone do tej pory w art. 36 § 1 upn prawo nieletniego do posiadania obrońcy
w postępowaniu wyjaśniającym zastąpiono regulacją bardziej uniwersalną, precyzyjną
i korespondującą z rozwiązaniami przyjętymi i proponowanymi w postępowaniu karnym.
Prawo nieletniego do obrony należy do jego podstawowych, niezależnych od etapu
postępowania uprawnień. Z tych przyczyn w art. 18a pkt 1 upn wyraźnie wskazano, że
nieletniemu przysługuje prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z obrońcy. Regulacja
ta określa prawo do obrony nieletniego w sposób tożsamy z redakcją art. 6 k.p.k.
Dotychczasową wąską regulację prawa do obrony nieletniego uzupełniano w praktyce
przepisami Kodeksu postępowania karnego, stosowanymi w tym zakresie odpowiednio na
podstawie art. 20 upn, jednak doniosłość jednego z podstawowych praw nieletniego, jakim
jest prawo do obrony nieletniego w toku postępowania, wymaga wyraźnego określenia
bezpośrednio w ustawie.
Uzupełnieniem nowego przepisu art. 18a pkt 1 jest regulacja zawarta w przepisie
art. 32c.
W przepisie tym dotychczasowe przesłanki obrony obligatoryjnej uzupełniono
o oczywiste przypadki: gdy nieletni jest głuchy, niemy lub niewidomy, a także gdy zachodzi
uzasadniona wątpliwość, czy jego stan zdrowia psychicznego pozwala na udział
w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny. Przesłanka ta
jest zbliżona do przesłanki zaproponowanej w projekcie nowelizacji Kodeksu postępowania
karnego, przyjętym przez Radę Ministrów.
W ustawie wyraźnie wskazuje się również, iż możliwe jest ustanowienie obrońcy
z urzędu na wniosek nieletniego, jeżeli prezes sądu uzna udział obrońcy za potrzebny,
9

a nieletni lub jego rodzice nie są w stanie ponieść kosztów wynagrodzenia obrońcy z wyboru
bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny.
W projektowanych przepisach wyraźnie wskazano również, że obrońca nieletniego
może przedsiębrać czynności procesowe jedynie na korzyść nieletniego, uwzględniając jego
słuszny interes.
W toku postępowania w sprawach nieletnich rola Policji – działającej w ramach tego
postępowania pod nadzorem sądu rodzinnego – pozostaje w zasadzie niezmieniona
w porównaniu z obecnym stanem prawnym.
W dalszym ciągu zatem Policja na ściśle określonych zasadach, o których mowa
w art. 32f ustawy, może przesłuchać nieletniego. Niezależnie od wskazania obligatoryjnej
obecności przy przesłuchaniu osób wymienionych w tym przepisie, przepis odsyła do
odpowiedniego stosowania przepisu art. 19 upn, który określa warunki, w jakich odbywa się
wysłuchanie przez sąd. Odpowiednie stosowanie tego przepisu polega na nałożeniu na Policję
obowiązku zapewnienia nieletniemu pełnej swobody wypowiadania się, zapewnienia
warunków zbliżonych do naturalnych, w miarę potrzeby w miejscu zamieszkania nieletniego,
oraz unikania zbędnego wielokrotnego przesłuchiwania nieletniego.
Poza przesłuchaniem w warunkach określonych w art. 32f, Policja w postępowaniu
w sprawach nieletnich zbiera i utrwala dowody przejawów demoralizacji lub czynów
karalnych w wypadkach niecierpiących zwłoki, a w razie potrzeby dokonuje zatrzymania
nieletniego, zaś sąd rodzinny może zlecić dokonanie określonych czynności Policji (lub
kuratorowi), a w wyjątkowych wypadkach może zlecić Policji dokonanie czynności
w określonym zakresie. Po dokonaniu czynności sprawę przekazuje się niezwłocznie sądowi
rodzinnemu.
Dotychczasową regulację roli Policji w postępowaniu w sprawach nieletnich
uzupełniono o przypadek, gdy z okoliczności sprawy wynika, że sprawcą czynu karalnego
jest nieletni, lecz czynności w niezbędnym zakresie nie doprowadziły do ustalenia jego
tożsamości. W takim wypadku Policja niezwłocznie przekazuje sprawę sądowi rodzinnemu,
który odmawia wszczęcia postępowania albo wszczyna postępowanie w sprawie i zleca
Policji dokonanie określonych czynności w wyznaczonym terminie, nie dłuższym niż
2 miesiące.
Przesłanki zatrzymania i umieszczenia nieletniego w policyjnej izbie dziecka co do
zasady pozostawiono bez zmian, przy czym w celu rozwiania sygnalizowanych przez
10

praktyków wątpliwości wyraźnie określono, że uprawnienia Policji do zatrzymania
nieletniego przysługują także Straży Granicznej, w zakresie jej właściwości.
W ustawie – w porównaniu z obecnym stanem prawnym – zmodyfikowano regulację,
na mocy której zatrzymanego nieletniego należy natychmiast zwolnić i przekazać rodzicom
albo opiekunowi, jeżeli w ciągu 48 godzin od zawiadomienia sądu nie ogłoszono nieletniemu
postanowienia o umieszczeniu w schronisku dla nieletnich lub tymczasowym umieszczeniu
w młodzieżowym ośrodku wychowawczym, rodzinie zastępczej zawodowej albo w zakładzie
lub placówce, o których mowa w art. 12 upn. Okres 48 godzin, pozostawiony sądowi do
analizy zebranego materiału dowodowego, przeprowadzenia niezbędnych czynności
osobopoznawczych i wydania na podstawie tych ustaleń decyzji odnośnie do celowości
umieszczenia nieletniego w schronisku dla nieletnich lub zastosowania środka tymczasowego,
o jakim mowa w art. 26 upn, jest – jak uczy dotychczasowe doświadczenie – okresem
wystarczającym, jednocześnie niezbędnym.
Istotną nowością jest rozwiązanie, zaproponowane w art. 32g § 8, na mocy którego
nieletni w razie ogłoszenia mu postanowienia, o którym mowa wyżej, może przebywać
w policyjnej izbie dziecka przez czas niezbędny do przekazania go do właściwej rodziny
zastępczej zawodowej, placówki, ośrodka lub schroniska, nie dłużej jednak niż przez okres
dalszych 5 dni.
Brak mechanizmu zapobiegającego wydłużonym pobytom nieletnich zatrzymanych
w policyjnych izbach dziecka był istotnym mankamentem dotychczasowych unormowań,
sygnalizowanym wielokrotnie przez Rzecznika Praw Obywatelskich w ramach Krajowego
Mechanizmu Prewencji. Zaproponowana regulacja czyni zadość oczekiwaniu właściwego
rozwiązania tego problemu.
Do tej pory sądy rzadko korzystały z możliwości przekazania sprawy nieletniego
szkole, do której nieletni uczęszcza, albo organizacji młodzieżowej, sportowej, kulturalno-
-oświatowej lub innej organizacji społecznej, do której nieletni należy – zamiast stosowania
środków przewidzianych w ustawie. Wydaje się, że mankamentem obecnej regulacji jest
trudność w weryfikowaniu skuteczności takiego przekazania. Przekazanie takie może być
skuteczne, jeżeli odbywa się za zgodą nieletniego, zatem jego przyzwolenie jest warunkiem
koniecznym dla skorzystania z tej możliwości. Sąd musi mieć przekonanie, że środki
oddziaływania szkoły czy organizacji są wystarczające, musi jednak mieć przy tym wpływ na
te oddziaływania, powinien zatem uzyskać uprawnienie do wskazania w miarę potrzeby