Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych

UZASADNIENIE

Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U.
z 2010 r. Nr 33, poz. 178, z późn. zm.), zwana dalej „upn”, została uchwalona przed 30 laty.
Mimo licznych ingerencji ustawodawcy ustawa zawiera uchybienia, które wymagają korekty.
Celem projektowanych rozwiązań jest dokonanie niezbędnych zmian w ustawie,
polegających na dostosowaniu obowiązującego prawa nieletnich do orzecznictwa Trybunału
Konstytucyjnego i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, a w konsekwencji regulacji
i zaleceń prawnomiędzynarodowych, służących upodmiotowieniu nieletniego i podwyższeniu
gwarancji procesowych zarówno na etapie postępowania rozpoznawczego, jak i postępowania
wykonawczego.
Opracowanie zmian w ustawie w niezbędnym zakresie jest również następstwem
wniosków Rzecznika Praw Obywatelskich, kierowanych do Ministra Sprawiedliwości
w związku z realizacją Krajowego Mechanizmu Prewencji w policyjnych izbach dziecka,
zakładach poprawczych, schroniskach dla nieletnich oraz młodzieżowych ośrodkach
wychowawczych. Rzecznik wskazywał na brak regulacji zapobiegającej przedłużaniu pobytu
nieletnich w policyjnych izbach dziecka po ogłoszeniu im postanowienia o umieszczeniu
w schronisku dla nieletnich lub młodzieżowym ośrodku wychowawczym, jak również na brak
regulacji w przedmiocie środków dyscyplinarnych i nagród dla nieletnich umieszczonych
w schroniskach dla nieletnich i zakładach poprawczych na poziomie ustawowym.
Rozwiązania szczegółowe
1. Modyfikacja regulacji w zakresie obserwacji psychiatrycznej nieletniego
Wyrokiem z dnia 10 lipca 2007 r., sygn. akt SK 50/06, Trybunał Konstytucyjny
stwierdził niezgodność z Konstytucją przepisów art. 203 § 1 i 2 k.p.k. Przepisy te zostały
znowelizowane już w 2008 r., jednak obecny przepis art. 25a upn przewiduje instytucję
zarządzenia obserwacji psychiatrycznej nieletniego, uregulowaną w sposób zbliżony do
zakwestionowanego przez Trybunał Konstytucyjny w przepisach Kodeksu postępowania
karnego.
W proponowanym nowym brzmieniu art. 25a upn określono zasadniczy maksymalny
czas pobytu nieletniego w zakładzie leczniczym na obserwacji na okres 4 tygodni,
2

z możliwością przedłużenia – tylko na wniosek zakładu leczniczego – na czas określony,
niezbędny do zakończenia obserwacji. Łączny czas trwania obserwacji w danej sprawie nie
może przekroczyć 6 tygodni.
Istotną nowością jest wprowadzenie wyraźnego zastrzeżenia, że badanie stanu zdrowia
psychicznego nieletniego może być połączone z obserwacją tylko wtedy, gdy zebrane już
w sprawie dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że nieletni wykazuje wysoki
stopień demoralizacji lub popełnił czyn karalny, wyczerpujący znamiona przestępstwa
(przestępstwa skarbowego).
Rozwiązanie to gwarantuje, że instytucja obserwacji nie będzie nadużywana
w sprawach błahych, gdy np. nieletni dopuści się czynu wyczerpującego znamiona
wykroczenia, a brak będzie dowodów wskazujących na jego demoralizację. Wprawdzie
prawidłowe zdiagnozowanie stanu psychicznego nieletniego ma szczególnie istotne znaczenie
dla podjęcia względem niego odpowiednich działań wychowawczych niezależnie od stopnia,
w jakim lekceważy on normy społeczne i prawne, niemniej trzeba pamiętać, że diagnoza
oparta na obserwacji w podmiocie leczniczym na podstawie przepisów upn nie jest jedyną
metodą na zbadanie zdrowia psychicznego dziecka. Obserwacja, o jakiej mowa w przepisie
art. 25a upn, jest formą pozbawienia wolności, powinna być zatem dopuszczalna pod ściśle
określonymi przez ustawę warunkami i przy spełnieniu racjonalnych ku temu przesłanek.
Niedopuszczalne byłoby umożliwienie zastosowania tego rodzaju postępowania,
w przypadku gdy ujawnienie demoralizacji lub popełnienie drobnego czynu są w gruncie
rzeczy tylko pretekstem do przeprowadzenia obserwacji. Wydaje się zatem, że obwarowanie
możliwości stosowania obserwacji z jednej strony zgromadzeniem wystarczającego materiału
dowodowego, z drugiej – podejrzeniem istotnego naruszenia norm społecznych i prawnych
(wysoki stopień demoralizacji lub popełnienie czynu wyczerpującego znamiona przestępstwa
lub przestępstwa skarbowego) pozwoli na stosowanie obserwacji tylko w takich przypadkach,
gdy jest to absolutnie konieczne.
Na wzór rozwiązań obowiązujących obecnie w postępowaniu karnym, projekt
wprowadza sądową kontrolę nad zarządzeniem obserwacji w większym niż obecnie zakresie:
sąd ma obowiązek określenia w orzeczeniu stwierdzającym potrzebę obserwacji
psychiatrycznej zarówno czasu, jak i miejsca przeprowadzenia obserwacji, zaś przed
wydaniem orzeczenia – obowiązek wysłuchania nieletniego.
3

Wyraźnie wskazano w projektowanej zmianie przepisu art. 29, w sposób tożsamy
z obecną regulacją Kodeksu postępowania karnego, obowiązek niezwłocznego rozpoznania
zażalenia na postanowienia wydane w przedmiocie obserwacji i jej przedłużenia.
Projektowane zmiany powodują, iż z przepisu art. 25a upn zostaje usunięta wadliwość
dotychczasowego unormowania, nadmiernie zawężającego gwarancje procesowe nieletniego.
Nowa redakcja przepisu zapewnia właściwą sądową weryfikację zgłoszonej przez biegłych
konieczności połączenia badania psychiatrycznego nieletniego z obserwacją w zakładzie
leczniczym, na co szczegółowo zwracał uwagę Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu
cytowanego wyżej wyroku.
Należy jednocześnie zwrócić uwagę na odmienny cel tak badania psychiatrycznego, jak
i obserwacji psychiatrycznej w odniesieniu do dorosłych sprawców czynów zabronionych
i
do nieletnich. W pierwszym z tych przypadków zasadniczym celem badania jest
stwierdzenie poczytalności sprawcy, co warunkuje jego odpowiedzialność karną. Kryterium
to, związane z
odpowiedzialnością na zasadzie winy, nie jest brane pod uwagę
w postępowaniu w sprawach nieletnich. Natomiast stan zdrowia psychicznego nieletniego ma
niewątpliwie znaczenie przy doborze środka wychowawczego lub poprawczego, jaki należy
wobec nieletniego zastosować, zaś dla stosowania wobec nieletniego środków, o których
mowa w art. 12 upn, trafna diagnoza stanu psychicznego jest niezbędna. Nie byłoby zatem
celowe – na wzór postępowania karnego – zawężenie przesłanek stosowania obserwacji
psychiatrycznej wyłącznie do przypadków popełnienia najcięższych czynów karalnych, bez
możliwości zdiagnozowania nieletniego poważnie zdemoralizowanego, jednak
niepopełniającego czynu karalnego. Zasada dobra nieletniego, wyrażona w treści art. 3 § 1
upn, bezwzględnie uzasadnia konieczność zdiagnozowania nieletniego także w sprawie,
w której ujawniono, iż wykazuje on przejawy demoralizacji, jednak brak jest dowodów
świadczących o popełnieniu przez nieletniego czynu karalnego.
2. Ujednolicenie postępowania w sprawach nieletnich
Wyrokiem z dnia 2 marca 2010 r. w sprawie Adamkiewicz przeciwko Polsce (skarga
nr 54729/00) Europejski Trybunał Praw Człowieka stwierdził naruszenie przez Polskę art. 6
§ 1 Europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, m.in.
w
zakresie wymogu rozpatrywania sprawy przez sąd bezstronny w postępowaniu
poprawczym.
4

U źródeł wyroku Trybunału legło ujawnienie przez sędziego w konkretnej sprawie
w treści postanowienia o rozpoznaniu sprawy, wydanego na podstawie art. 42 upn,
przekonania o tym, że nieletni popełnił czyn karalny, choć kwestia ta powinna być dopiero
rozstrzygana w postępowaniu poprawczym lub opiekuńczo-wychowawczym.
rodowisko sędziowskie od lat poddaje w wątpliwość sens wydawania postanowienia
o rozpoznaniu sprawy, traktując je jako czynność zbędną, przedłużającą postępowanie,
skutkującą wielokrotnym i niepotrzebnym rejestrowaniem tej samej sprawy w kilku
repertoriach, powtarzaniem tych samych czynności i koniecznością doręczania nieistotnych
w przekonaniu stron pism, przy jednoczesnym niebezpieczeństwie wydania przedwczesnego
rozstrzygnięcia, czego dobitnym przykładem była sytuacja opisana przez Europejski Trybunał
Praw Człowieka.
Wyrok Trybunału nie wskazuje in concreto przepisów ustawy o postępowaniu
w sprawach nieletnich, które jego zdaniem naruszają Konwencję i wymagają korekty. Jak
słusznie stwierdził Trybunał, „do (jego) zadań nie należy badanie w sposób abstrakcyjny ani
ustawodawstwa, ani praktyki krajowej (…), należy do nich natomiast sprawdzenie, czy
w konkretnej sprawie zostały one zastosowane względem skarżącego w sposób naruszający
art. 6 ust. 1 Konwencji.”.
Trybunał, stwierdzając naruszenie art. 6 § 1 Konwencji, zauważył jednocześnie
nieprawidłowość polegającą na stwierdzeniu przez sędziego przed wydaniem orzeczenia
kończącego postępowanie, że „okoliczności ujawnione w toku postępowania wyjaśniającego
wskazują na skarżącego jako na sprawcę”. Trudno uznać, zdaniem Trybunału, aby sędzia ten
nie miał już wyrobionego zdania w przedmiocie zagadnienia, którego rozstrzygnięcia miał
w późniejszym terminie dokonać. Trybunał stwierdził też, że „sam fakt podjęcia przez
sędziego decyzji przed rozpoczęciem postępowania poprawczego nie może uzasadnić, sam
w sobie, formułowania ocen co do bezstronności tego sędziego.”.
W badanej sprawie Trybunał dostrzegł także naruszenie Konwencji (art. 6 § 3c)
z powodu nieuzyskania przez skarżącego odpowiedniej pomocy adwokackiej w trakcie
postępowania wyjaśniającego oraz ze względu na dopuszczenie przez sąd dowodu
z przesłuchania nieletniego, przeprowadzonego niezgodnie z przepisem art. 39 upn. W tych
przypadkach naruszenie Konwencji było następstwem wadliwego procedowania przez sąd,
w tym zakresie ustawa nie wymaga zatem zasadniczej korekty.

5

Przytoczone in extenso wypowiedzi Trybunału wskazują, że sam model sądowego
procedowania przez sąd, w tym przez tego samego sędziego, przed wydaniem orzeczenia
o zastosowaniu środka, nie został zakwestionowany.
Uwzględniając orzeczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka oraz krytykę
doktryny i judykatury w zakresie niejednolitości postępowań w sprawach nieletnich oraz
konieczność stosowania przepisów z różnych systemów prawnych, projekt wprowadza
jednolite postępowanie w sprawach nieletnich, prowadzone przez sąd rodzinny co do zasady
według modelu opartego na przepisach Kodeksu postępowania cywilnego właściwych dla
spraw opiekuńczych (art. 20 § 1), zachowując odpowiednie stosowanie przepisów Kodeksu
postępowania karnego jedynie w zakresie:
1) zbierania, utrwalania i przeprowadzania czynności dowodowych prowadzonych przez
Policję (art. 20 § 1); jest to uzasadnione tym, że działania organów ścigania często
podejmowane są, zanim ustalony zostanie w ogóle sprawca czynu. Nie ma potrzeby
różnicowania zakresu uprawnień i obowiązków Policji – poza regulacjami szczególnymi
– w tym zakresie;
2) powoływania i działania obrońcy – o ile nie uregulowano tej materii odrębnie; tryb
procedowania w tym zakresie, w szczególności odnośnie do ustanowienia obrońcy
z urzędu w postępowaniu karnym, czego dowodzi dotychczasowa praktyka, pozwala na
zapewnienie nieletniemu wsparcia obrońcy niezwłocznie, czego nie zapewnia stosowanie
procedury cywilnej;
3) czynności związanych z przesłuchiwaniem osób małoletnich, gdzie standardy jakości
przesłuchań takich świadków są wyższe (art. 20 § 2). W ten sposób nastąpi przeniesienie
wypracowanych w postępowaniach karnych dobrych praktyk przesłuchiwania
małoletnich świadków (art. 185a i art. 185b k.p.k.) w celu wykorzystania i rozszerzenia
pozytywnych doświadczeń „pokoi przyjaznego przesłuchania” przez zapewnienie
małoletnim możliwie najlepszych warunków złożenia zeznań, przy jednoczesnym
ograniczaniu liczby ich przesłuchań do jednego, a kolejnego tylko w szczególnych
i wyjątkowych wypadkach. Tym samym zapewnione zostanie jednakowe traktowanie
małoletnich świadków w
sprawach przeciwko dorosłym sprawcom przestępstw
(postępowanie karne) oraz w postępowaniu w sprawach sprawców nieletnich;
4) postępowania z zatrzymanymi dowodami rzeczowymi (art. 20 § 3), które pojawiają się
przy pierwszych podejmowanych najczęściej przez Policję czynnościach, następnie