Substancje chemiczne a ocena ryzyka zawodowego

Przeczytaj także: Zasady BHP w firmie: umywalnie, natryski i ustępy

Zakres podstawowych powinności producentów, dystrybutorów czy dostawców substancji chemicznych wynika z przepisów ustawy z 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych, dalej: „ustawa”. Ten akt prawny nie pozostaje bez znaczenia dla pracodawców, ale kluczową dla nich wagę ma rozporządzenie MZ z 30 grudnia 2004 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych, zwane dalej: „rozporządzeniem”, które określa ich podstawowe obowiązki w omawianej tu kwestii.

Definicje

Stosownie do § 1 pkt 6 rozporządzenia, za pracę z udziałem czynnika chemicznego uznaje się każdą pracę, w której stosuje się lub zamierza się stosować czynnik chemiczny, w jakimkolwiek procesie, łącznie z jego:

• wytwarzaniem,
• wszelkimi manipulacjami,
• przechowywaniem,
• transportem ,
• usuwaniem w postaci odpadów i procesami przeróbki odpadów

a także wszelką działalność wynikającą z takiej pracy.

Czynnikiem chemicznym jest natomiast każdy pierwiastek lub związek chemiczny, w postaci własnej lub w mieszaninie, w stanie, w jakim występuje w przyrodzie, lub w stanie, w jakim jest wytwarzany, stosowany lub uwalniany w środowisku pracy, w tym podczas usuwania go w postaci odpadów, w trakcie każdej pracy. Celowość wytwarzania czynnika chemicznego oraz to, czy jest on albo nie jest wprowadzany do obrotu pozostaje tu bez znaczenia (§ 1 pkt 1 rozporządzenia).

Ustawodawca wprowadza także definicję czynnika chemicznego stwarzającego zagrożenie, przy czym warto zwrócić uwagę, że zgodnie z § 1 pkt 2 rozporządzenia nie jest nim tylko czynnik kwalifikowany jako substancja lub preparat niebezpieczny, ale także czynnik chemiczny, który nie jest niebezpieczny lecz z uwagi na swoje właściwości fizykochemiczne lub oddziaływanie na człowieka oraz sposób, w jaki jest stosowany lub obecny w miejscu pracy, może stwarzać ryzyko dla bezpieczeństwa lub zdrowia pracowników (przez pojęcie to należy rozumieć także każdy czynnik chemiczny oraz pył, dla którego zgodnie z odrębnymi przepisami ustalono wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń).

W poszukiwaniu kryteriów i metod klasyfikacji substancji oraz preparatów chemicznych należy sięgnąć do przepisów rozporządzenia MZ z 2 września 2003 r. w sprawie kryteriów i sposobu klasyfikacji substancji i preparatów chemicznych (Dz. U. Nr 171, poz. 1666 ze zm.).

Ryzyko należy ocenić

Zgodnie z §2 rozporządzenia, na pracodawcy spoczywa obowiązek ustalenia, czy w środowisku pracy występuje czynnik chemiczny stwarzający zagrożenie oraz dokonania i udokumentowania oceny ryzyka zawodowego stwarzanego przez ten czynnik.

Szef musi zatem zdawać sobie sprawę, jak duże jest prawdopodobieństwo wystąpienia potencjalnej szkody zdrowotnej w warunkach stosowania czynnika chemicznego lub narażenia na czynnik chemiczny w miejscu pracy. Co istotne, konieczne jest, aby ocena ryzyka zawodowego sporządzana była w formie pisemnej (§ 3 ust. 5 rozporządzenia).

Co wchodzi w zakres oceny ryzyka?

W ocenie ryzyka zawodowego związanego z występowaniem stwarzającego zagrożenie czynnika chemicznego, pracodawca jest zobowiązany uwzględnić następujące elementy (§ 3 ust. 1 rozporządzenia):

• niebezpieczne właściwości czynnika chemicznego,
• otrzymane od dostawcy informacje dotyczące zagrożenia czynnikiem chemicznym oraz zaleceń jego bezpiecznego stosowania, w szczególności zawarte w karcie charakterystyki, o których mowa w odrębnych przepisach,
• rodzaj, poziom i czas trwania narażenia,
• wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń w środowisku pracy, jeżeli zostały ustalone,
• wartości dopuszczalnych stężeń w materiale biologicznym, jeżeli zostały ustalone,
• efekty działań zapobiegawczych,
• wyniki oceny stanu zdrowia pracowników, jeżeli została przeprowadzona,
• warunki pracy przy użytkowaniu czynników chemicznych, z uwzględnieniem ilości tych czynników.

Każda substancja musi mieć kartę

Chwilę uwagi warto poświęcić wspomnianej wyżej karcie charakterystyki czynnika chemicznego, bez której posiadania pracodawcy nie wolno stosować niebezpiecznych substancji i preparatów chemicznych (por. art. 221 § 2 K.p.). Czym jest owa karta? Otóż, stosownie do art. 5 ust. 1 ustawy, karta charakterystyki substancji niebezpiecznej lub preparatu niebezpiecznego to zbiór informacji o niebezpiecznych właściwościach substancji lub preparatu oraz zasadach i zaleceniach ich bezpiecznego stosowania.

Karta przeznaczona jest przede wszystkim dla użytkowników prowadzących działalność zawodową w celu umożliwienia im podjęcia w miejscu pracy środków niezbędnych do zapewnienia bezpieczeństwa oraz ochrony zdrowia człowieka i środowiska. Pracodawca, jako odbiorca substancji lub preparatu niebezpiecznego, ma prawo żądać od dostawcy bezpłatnego udostępnienia karty charakterystyki takiej substancji lub preparatu, najpóźniej w dniu ich pierwszej dostawy (por. art. ust. 3 ustawy).

Jeżeli z informacji zawartych w karcie danej substancji wynika, że może ona stwarzać niebezpieczeństwo, obowiązkiem szefa jest podjęcia działań zapobiegających powstaniu zagrożenia.

Dodatkowe elementy oceny ryzyka

W praktyce może się zdarzyć, że personel zakładu pracy narażony jest na kilka czynników chemicznych. W takiej sytuacji szef ma obowiązek ocenić ryzyko stwarzane przez wszystkie czynniki chemiczne łącznie (§ 3 ust. 3 rozporządzenia).

Ponadto ocena ryzyka zawodowego musi zawierać ocenę także tych rodzajów prac, w czasie których może wystąpić istotny wzrost narażenia, w szczególności chodzi tu o (§ 3 ust. 4 rozporządzenia):

• czas remontów i napraw urządzeń oraz
• okresy innych działań, które mogą mieć szkodliwy wpływ na bezpieczeństwo lub zdrowie pracowników, także w tych przypadkach, gdy podjęto wszelkie niezbędne środki zapobiegawcze.

Jeżeli w trakcie oceny ryzyka okaże się, iż brakuje niezbędnych wiadomości do jej prawidłowego dokonania, pracodawca ma obowiązek poczynić kroki prowadzące do uzyskania pełnej informacji. W tym celu może zgłosić się do dostawcy czynnika chemicznego bądź też uzyskać konieczne informacje z innego dostępnego mu źródła (§ 3 ust. 2 rozporządzenia).

Czasami jedna ocena nie wystarczy

W niektórych przypadkach szef zobowiązany jest do ponownej oceny ryzyka zawodowego stwarzanego przez czynnik chemiczny. I tak, stosownie do § 4 rozporządzenia, konieczność taka zachodzi w następstwie:

• zmiany w składzie czynnika chemicznego,
• zmiany w procesie technologicznym,
• postępu wiedzy medycznej dotyczącej oddziaływania tego czynnika na zdrowie ludzi,
• wniosku lekarza prowadzącego profilaktyczną opiekę zdrowotną, w przypadkach uzasadnionych oceną zdrowia pracowników.

Ponadto powtórna ocena ryzyka zawodowego jest niezbędna w przypadku rozpoczęcia przez pracodawcę nowej działalności z zastosowaniem czynnika chemicznego stwarzającego zagrożenie (§ 5 rozporządzenia).

Jak ograniczać ryzyko?

W przypadku gdy pozwala na to rodzaj prowadzonej przez pracodawcę działalności, zalecanym przez ustawodawcę działaniem, podejmowanym w celu wyeliminowania lub ograniczenia ryzyka, powinno być unikanie stosowania czynnika chemicznego stwarzającego zagrożenie, poprzez zastąpienie go innym czynnikiem chemicznym lub procesem, który w warunkach jego stosowania nie stwarza zagrożenia, bądź to stwarza mniejsze zagrożenie dla bezpieczeństwa i zdrowia pracowników (§ 7 rozporządzenia).

Jeżeli charakter działalności firmy nie pozwala na podjęcie wyżej wskazanych działań, obowiązkiem szefa jest ograniczenie ryzyka do minimum przez zastosowanie środków oraz działań ochronnych i zapobiegawczych, odpowiednich do wyników oceny ryzyka zawodowego. Działania i środki służące wyeliminowaniu ryzyka zawodowego lub jego ograniczeniu do minimum należy podjąć w następującej kolejności poprzez (§ 8 rozporządzenia):

• wyeliminowanie uwalniania do środowiska pracy stwarzającego zagrożenie czynnika chemicznego poprzez właściwe projektowanie procesów pracy i kontrolę techniczną oraz stosowanie odpowiedniego wyposażenia i materiałów,
• ograniczenie uwalniania do środowiska pracy stwarzającego zagrożenie czynnika chemicznego poprzez właściwe projektowanie i właściwą organizację procesów pracy, stosowanie odpowiedniego wyposażenia i materiałów oraz systematyczne kontrole stanu bhp ze szczególnym uwzględnieniem organizacji procesów pracy, stanu technicznego maszyn i innych urządzeń technicznych oraz ustalenie sposobów rejestracji nieprawidłowości i metod ich usuwania,
• stosowanie środków ochrony zbiorowej u źródła powstawania zagrożenia (np. odpowiednia wentylacja i działania organizacyjne),
• stosowanie środków ochrony indywidualnej, jeżeli zagrożeniu nie można przeciwdziałać w inny sposób.

Konieczne jest również zapewnienie załodze właściwej ochrony przed zagrożeniami wynikającymi z fizykochemicznych właściwości czynnika chemicznego. W tym celu, opierając się na wynikach oceny ryzyka zawodowego, pracodawca ma obowiązek podjęcia stosownych kroków (techniczne lub organizacyjne działania i środki) zmierzających do bezpiecznego stosowania czynnika chemicznego stwarzającego zagrożenie.

Chodzi tu podjęcie, w określonej niżej kolejności, działań i środków prowadzących do (§ 10 rozporządzenia):

• zapobieżenia obecności w miejscu pracy substancji palnych w stężeniu stwarzającym zagrożenie lub substancji chemicznie niestabilnych, w ilościach stwarzających zagrożenie wybuchem lub pożarem,
• usunięcia źródeł zapłonu, które mogą spowodować pożar lub wybuch, oraz wyeliminowania warunków, które mogą powodować, że substancje chemicznie niestabilne mogą wywołać szkodliwe skutki fizyczne,
• ograniczenia skutków dla bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w przypadku pożaru lub wybuchu substancji palnych, substancji chemicznie niestabilnych lub ich mieszanin.