Poselski projekt ustawy - Prawo spółdzielcze

Odpowiedź na racjonalność innych niż komercyjne systemów, dały wyniki badań
amerykańskiej uczonej Pani Elinor Ostrom, która udowodniła, że w dłuższej perspektywie
bezpieczeństwo i efektywność wspólnotowych form własności i zarządzania nie budzi
wątpliwości, ponieważ sprzyja optymalizacji ludzkich decyzji. Za badania te otrzymała,
zresztą Nagrodę Nobla z dziedziny ekonomii za 2009 rok.
Kryzysy gospodarcze obciążają jak zwykle wszystkich, jednak najbardziej,
niczemu nie winnych pracowników najemnych, rencistów i emerytów. Za brak
odpowiedzialności zarządców wielkich instytucji finansowych płacimy dziś rosnącym
zadłużeniem publicznym, pogłębiającymi się nierównościami społecznymi oraz
ograniczonym dostępem do usług publicznych. Równocześnie rozwój „kapitalizmu
finansowego” powoduje spadek udziału płac pracowników najemnych w wartości dodanej
przedsiębiorstw komercyjnych (8,6% w latach 1982 - 2006).
Na tym tle rozpatrywać należy system spółdzielczy jako jedną z form aktywności
zawodowej i społecznej ludzi, opartą na ponadczasowych zasadach i wartościach.
Spółdzielnie oznaczają poważną szansę na pełniejsze zaspokojenie ludzkich potrzeb i budowę
lepszego, bardziej przyjaznego dla ludzi państwa. To szansa dla rolników pozwalająca im
zachować bardziej konkurencyjną pozycję na rynku, dla pracowników poprzez
zabezpieczenie stabilnych i sprawiedliwie opłacanych miejsc pracy, konsumentów mogących
mieć możliwość dostępu do dobrych jakościowo i we właściwej cenie towarów i usług. To
także szansa na tańsze bo wspólnie wybudowane mieszkania i wzmocnienie pozycji drobnych
kupców poprzez dokonywanie zbiorowych zakupów i wspólny marketing. Ofertę spółdzielczą
zamyka spółdzielczy system bankowy znakomicie wspierający rozwój środowisk lokalnych.
Okazał się on bardziej odpowiedzialny i wiarygodny niż system komercyjny.
Spółdzielnie to przedsiębiorstwa członkowskie o trwałym, ponadczasowym
charakterze, służące wielu pokoleniom. Wydaje się, że zrozumienie tej kwestii we
współczesnych warunkach napotyka na największe problemy. Własności prywatnej nie
można utożsamiać tylko z własnością indywidualną. Fakt, że wszelkie wspólnotowe formy
aktywności ludzi zostały w okresie PRL zdeformowane nie może przesądzać o ich deprecjacji
obecnie. Czas, aby odreagowywanie przeszłości nie stanowiło podstawy kształtowania
przyszłości.
Spółdzielczość była, jest i pozostanie dobrowolnym wyborem ludzi. Jest oznaką
wolności i demokracji. Spółdzielczość to forma aktywności ludzi mająca na celu dobro
wszystkich tworzących ją osób i środowiska w którym funkcjonuje. Spółdzielnie z uwagi na
swój społeczno-gospodarczy charakter stanowią najbardziej trwałe struktury społeczne
stanowiące znakomity model samoorganizacji społeczeństwa i niezbędny element państwa
obywatelskiego. Zasługują więc na należną uwagę a nie zaledwie na tolerancję.
Spółdzielczość tworzy wspólnotę celów dbającą o dobro jej członków. Nie była
ona i nie jest systemem gospodarczym „głównego nurtu”, w niczym mu nie zagraża lecz
stanowi jego istotne uzupełnienie nadając rynkowi bardziej przyjazny, ludzki wymiar a
ludziom umożliwiając poszukiwanie sensu życia. Jest sposobem aktywności gospodarczej
nakierowanej na rozwiązywanie problemów tworzącej ją wspólnoty i zaspokajanie
podstawowych potrzeb jej członków, nie zaś na maksymalizację zysków. Jest najbardziej
moralną i etyczną formą działalności społeczno-gospodarczej wolnych ludzi opartą na ich
aktywności i pomysłowości, tak bardzo dziś potrzebną dla przywrócenia równowagi i
zaufania społecznego.
Walory spółdzielczego systemy stają się bardziej widoczne w obliczu kolejnego
kryzysu finansowego i gospodarczego, którego skutki boleśnie doświadczają społeczeństwa
niemal we wszystkich państwach świata. Proklamowanie przez Organizację Narodów
Zjednoczonych roku 2012 Międzynarodowym Rokiem Spółdzielczości jest najlepszym
dowodem na podkreślenie jej roli i znaczenia we współczesnym „zaawansowanym”
kapitalizmie. Decyzją tą wspólnota narodów świata pragnie zwrócić uwagę szerokiej opinii
społecznej na przymioty spółdzielczego systemu dające szansę dla wielu ludzi na udział w
procesie gospodarowania stosownie do posiadanych kwalifikacji i możliwości.
Więcej dobrych, funkcjonujących zgodnie z międzynarodowymi zasadami
spółdzielni, oznacza więcej ludzi niezależnych i mniejsze obciążenie państwowych funduszy
społecznych. Więcej dobrych spółdzielni to więcej ludzi aktywnie uczestniczących w rozwoju
społeczno-gospodarczym kraju i wnoszących własny wkład w ten rozwój.
Spółdzielnie oczekują więc przyjaznego, zgodnego z międzynarodowymi
zasadami prawa, które będzie tworzyć podstawy ich trwałego rozwoju.

Tymczasem podstawę prawną działania spółdzielni stanowi nadal ustawa, z dnia 16
września 1982 r. – Prawo spółdzielcze jako ustawa ustrojowa.
Spółdzielnie jako ważna forma prowadzenia działalności gospodarczej pomimo wielu
prób nie doczekały się jak dotychczas nowej , normatywnej podstawy prawnej swojego
rozwoju. Dwukrotnie ustawa uchwalona prze Parlament spotkała się z odmową jej podpisania
ze strony Prezydenta. Nie doczekały się pozytywnego zakończenia prace nad czterema
kolejnymi projektami ustaw (dwie inicjatywy prezydenckie oraz dwie poselskie).
Od czasu uchwalenia specustawy w styczniu 1990 r. żaden z Rządów nie podjął
własnej inicjatywy w zakresie prawa spółdzielczego. Jedyna inicjatywa rządowa podjęta w
minionej kadencji parlamentu zakończyła się na opracowaniu projektu założeń przyjętych
przez Komitet Stały Rady Ministrów.
Spółdzielczość zmuszona jest więc stosować ustawę z 1982 r., nowelizowaną ponad
trzydzieści razy i nie przystającą do nowych uwarunkowań.
Jak możemy przeczytać w Komunikacie Wspólnot Europejskich O promowaniu
spółdzielni w Europie z 2004 roku: „Spółdzielnie zaznały szczególnych problemów w
dawnych gospodarkach planowych Europy rodkowej. Choć często były najbardziej wolną
formą przedsiębiorstw dozwoloną w systemie centralnego planowania, później ucierpiały ze
względu na kojarzenie ich ze starym ustrojem…” .
Takie właśnie kojarzenie spółdzielni stało się podstawą uchwalenia szkodzącej dla
spółdzielczości ustawy z 20 stycznia 1990 r. o zmianach w organizacji i działalności
spółdzielczości. Ustawa likwidując związki spółdzielcze przyczyniła się do utraty przez
spółdzielnie ogromnej części wspólnego majątku i osłabiła spółdzielnie w okresie
formowania się gospodarki rynkowej. Wraz z likwidacją związków spółdzielczych likwidacji
uległo ponad 50 spółdzielczych szkół i wszystkie katedry spółdzielczości w szkołach
wyższych. Przestało więc istnieć mozolnie budowane zaplecze intelektualne tego ruchu.
Ustawa była także wyraźnym sygnałem, iż w nowej rzeczywistości ustrojowej nie ma zbyt
wiele miejsca dla form spółdzielczego gospodarowania.
Błędy jakie wówczas popełniono stały się podstawową przyczyną degradacji systemu
spółdzielczego w naszym państwie i jak dotąd nie zostały naprawione. Wymownym
miernikiem jest udział spółdzielczości w tworzeniu Produktu Krajowego Brutto. Spadł on z
9,5% do niespełna 1% podczas gdy w krajach Unii Europejskiej wynosi średnio około 6%.
Brak nowoczesnej spółdzielczej ustawy ustrojowej i niespójności obowiązujących
regulacji prawnych w zakresie spółdzielczości sprzyjają krytyce spółdzielczej formy
gospodarowania, zwłaszcza nieprawidłowości kształtujących się w praktyce na tle
niedoskonałych regulacji prawnych.
Polskie ustawodawstwo spółdzielcze stanęło na rozdrożu. Spowodowało, że
spółdzielnie już nie są spółdzielniami, ale jeszcze nie są spółkami. To bardzo negatywny stan
dla przyszłości tego sektora. Na jakości prawodawstwa spółdzielczego odbija się jego ciągła
fragmentaryczna nowelizacja. Koniecznym jest więc rozstrzygnięcie kwestii ustrojowych.
Odpowiedź na pytanie czym ma być spółdzielnia w naszym systemie społeczno –
gospodarczym jest kluczową kwestią dla stanowienia regulacji prawnych.
rodowisko spółdzielczości polskiej od dawna oczekuje na spółdzielczą ustawę
ustrojową wzmacniającą ruch spółdzielczy.
Niestety wszystkie dotychczasowe prace nad projektami ustaw spółdzielczych w
Sejmie przebiegały w atmosferze nie sprzyjającej interesom spółdzielców. W debacie
parlamentarnej na forum Sejmu przewagę uzyskują ciągle elementy polityki nad względami
merytorycznymi.
Doświadczenia mijających dwudziestu lat nakazują sceptycznie patrzeć na trwający
proces wpisywania spółdzielni w system prawny właściwy dla spółek prawa handlowego. Te
doświadczenia są najlepszym dowodem na konieczność dochowania wierności
międzynarodowym zasadom spółdzielczym. Jak uczy historia to one decydują w największym
stopniu o sukcesie i trwałości systemu spółdzielczego.
Głównym celem jaki stoi przed spółdzielczym ustawodawstwem jest zachowanie
odrębności sektora spółdzielczego od podmiotów prawa handlowego i uznanie spółdzielczej
specyfiki tak w prawie spółdzielczym jak i w systemie podatkowym.
Międzynarodowe zasady spółdzielcze będące częścią Deklaracji Spółdzielczej
Tożsamo ci stanowią o charakterze spółdzielni jako podmiotu gospodarczego i jej
odmienności od spółki prawa handlowego. Zostały one uznane przez Organizację Narodów
Zjednoczonych, Międzynarodową Organizację Pracy oraz Unię Europejską. Stały się więc
elementem międzynarodowego prawa i włączone zostały do wielu narodowych regulacji
spółdzielczych. Nie ma powodów aby nie były respektowane w Polsce. W polskim systemie
prawnym uregulowania wymaga kilka szczególnych, obecnie nie przestrzeganych, cech
spółdzielni wynikających z międzynarodowych zasad. Są to:

Dobrowolne i otwarte dla wszystkich członkostwo. Każda osoba, ma
swobodę przystąpienia i wystąpienia ze spółdzielni. Oznacza to, że kapitał spółdzielni jest
zmienny, gdyż może się zmieniać w czasie wraz z wstępowaniem lub występowaniem
członków. Zgodnie z zasadą otwartego członkostwa, spółdzielnia nie może stosować barier
ograniczających członkostwo oraz odmówić przyjęcia nowego członka jeżeli spełnia on
warunki określone statutem.

Ograniczona stopa dywidendy. Celem spółdzielni nie jest przynoszenie
członkom wysokiej stopy zwrotu z zainwestowanego kapitału; możliwa jest jednakże wypłata
pewnej części nadwyżki. Korzyści dla członków powinny być proporcjonalne do ich
transakcji ze spółdzielnią (zasada wzajemności).

Obowiązek tworzenia rezerw i funduszy. Podobnie jak prawne zobowiązania
tworzenia rezerw i funduszy dotyczą wszelkiego rodzaju przedsiębiorstw, tak też spółdzielnie
powinny tworzyć rezerwy i fundusze, aby zapewniać właściwą realizację swoich celów.

Niepodzielny fundusz zasobowy. Obowiązująca obecnie zasada całkowitego
podziału majątku w trakcie likwidacji spółdzielni jest sprzeczna z trzecią międzynarodową
zasadą spółdzielczą i odbiega od rozwiązań europejskich. Zgodnie z tą zasadą przynajmniej
część majątku spółdzielni jest wspólną własnością, a fundusz rezerwowy (zasobowy)
przynajmniej w części powinien być niepodzielny. To bardzo ważna kwestia odróżniająca
spółdzielnie od spółek prawa handlowego i decydująca praktycznie o przyszłości spółdzielni.
Stosowanie tej zasady w krajach Europy Zachodniej realizowane jest w połączeniu z
odpowiednimi regulacjami w prawie podatkowym.
W Polsce możliwość całkowitego podziału majątku jest pokusą i podstawową
przyczyną stawiania spółdzielni w stan likwidacji. Jak wiemy beneficjentami tego podziału
jest bardzo ograniczona liczba osób. Jest to dziś najpoważniejsza przyczyna likwidacji
spółdzielni. Niepodzielna część majątku w przypadku likwidacji spółdzielni, powinna służyć
utworzeniu spółdzielczego funduszu solidarnościowego (rozwoju).
Ponadto nowych rozwiązań prawnych wymagają następujące problemy:
1)
Zbywanie udziałów.
Instytucja dowolnego zbywania udziałów jest dla systemu spółdzielczego obca.
Spółdzielnia jest co prawda przedsiębiorcą, ale jest to przedsiębiorca specyficzny. To
wspólnotowa forma aktywności gospodarczej ludzi mających wspólne problemy i cele do
rozwiązania np. zbytu i przetwórstwa płodów rolnych, wspólnych zakupów, budowy
mieszkań lub domów, zorganizowania nowych miejsc pracy, opieki nad osobami starszymi
lub małymi dziećmi itp. Dowolność zbywania udziałów prowadzi do różnego rodzaju
patologii. Zbywanie udziałów powinno więc mieć charakter ograniczony np. między
członkiem występującym ze spółdzielni a osobą przystępującą. Osoby prawne nie powinny
mieć możliwości nabycia udziałów osób fizycznych. Uzasadnione jest natomiast
dziedziczenie udziałów.
2) Przekształcenia organizacyjne.
Ta kwestia wymaga praktycznego podejścia. Wymogi konkurencyjnego rynku
wymuszają współpracę i integrację międzyspółdzielczą z łączeniem spółdzielni włącznie.
Obok łączenia spółdzielni poprzez przejęcie, należy wprowadzić możliwość łączenia się
spółdzielni w wyniku którego powstanie nowa spółdzielnia.