Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego oraz ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych

przygotowawczym oraz utrwalającym niektóre dowody dla sądu jest sędzia do spraw
postępowania przygotowawczego.

Sędzia do spraw postępowania przygotowawczego posiada tę zaletę w stosunku
do prokuratora, czy innego organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze, iż z
założenia powinien być dostępny dla stron postępowania przygotowawczego. Sędzia
do spraw postępowania przygotowawczego byłby operatywny- to odróżniałoby
owego sędziego od sądu, sprawującego nadzór nad postępowaniem
przygotowawczym, który to sąd jest organem dla stron dość odległym

Zagadnienie wyłączenia od orzekania sędziego do spraw postępowania
przygotowawczego, który dokonywał czynności w ramach śledztwa było
przedmiotem rozważań judykatury na gruncie kodeksu postępowania karnego z 1928
r. Sąd Najwyższy uznał w wyroku z dnia 18 lutego 1947 r. (K. 1847/46), iż przepis
art. 41 lit. „f” kpk nie wyłącza od wyrokowania sędziego, który dokonał w toku
dochodzenia w myśl przepisu art. 254 kpk poszczególnych czynności sądowych.
Pomimo tego stanowiska, należy uznać, iż sytuacja ta będzie wchodzić w zakres tzw.
iudex inhabilis. Stąd też art. 40 § 1 pkt 5 otrzymuje brzmienie, iż sędzia jest z mocy
prawa wyłączony od udziału w sprawie, jeżeli brał udział w sprawie jako sędzia do
spraw postępowania przygotowawczego, prokurator, obrońca, pełnomocnik,
przedstawiciel ustawowy strony, albo prowadził postępowanie przygotowawcze”.
Jednym z najistotniejszych praw oskarżonego jest prawo do obrony
materialnej. Składają się na nią liczne uprawnienia, z których najważniejsze to: do
znajomości zarzutów oskarżenia, do swobodnego składania wyjaśnień, do obecności
przy czynnościach procesowych. Z kolei formą realizacji prawa do znajomości
zarzutu jest dostęp do akt postępowania przygotowawczego. Należy odnaleźć w tej
mierze odpowiednie wyważenie interesów zarówno wymiaru sprawiedliwości i
postulat trafnej represji z prawem do obrony. Zwrócił uwagę na to Trybunał
Konstytucyjne w wyroku z dnia 3 czerwca 2008 r.
Proponowana tu zmiana w art. 156 kpk podyktowana została tym właśnie wyrokiem
(K 42/07), według którego art. 156 § 5 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks
postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.) w zakresie, w jakim
umożliwia arbitralne wyłączenie jawności tych materiałów postępowania
przygotowawczego, które uzasadniają wniosek prokuratora w przedmiocie
tymczasowego aresztowania, jest niezgodny z art. 2 oraz art. 42 ust. 2 w związku z
art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

25
Przepis § 8 tego artykułu stanowi, że jeżeli prokurator występuje do sędziego
do spraw postępowania przygotowawczego lub sądu z wnioskiem o zastosowanie
bądź przedłużenie tymczasowego aresztowania obowiązany jest przedstawić
oskarżonemu i obrońcy te fragmenty akt, na podstawie których opiera swój wniosek.
Potrzeba rozsądnego kompromisu pomiędzy kolidującymi interesami prawnymi w
ramach omawianego przepisu odnosi się również do czasu trwania ograniczenia
wglądu w akta postępowania przygotowawczego. W doktrynie postulowano, aby
podejrzany miał nielimitowany dostęp do akt sprawy po upływie dwóch tygodni od
przedstawienia mu zarzutów (A. Kaftal, Model postępowania przygotowawczego w
prawie polskim, Studia Prawnicze 1989, nr 1, s. 48; P. Kruszyński, Stanowisko
obrońcy w procesie karnym, Białystok 1991, s. 182-183).
Wedle § 6 art. 156 ograniczenia wglądu w akta nie mogą być utrzymywane,
ani dokonane po upływie 14 dni od przesłuchania w charakterze podejrzanego w
dochodzeniu oraz 30 dni od przedstawienia zarzutów w śledztwie, o ile ustawa nie
stanowi inaczej.
Jak stanowi jednak § 7, przepisu § 6 nie stosuje się w przypadku przestępstw, o
których mowa w art. 140, art. 148, art. 252, art. 253, art. 258 kodeksu karnego, a także
w przypadku przestępczości transgranicznej.

Polski kodeks postępowania karnego z 1997 r. opiera się, w znacznej mierze, na
sowieckim modelu postępowania karnego. Ów model charakteryzuje się prymatem
postępowania przygotowawczego wobec rozprawy głównej, ponieważ wszystkie
czynności w postępowaniu przygotowawczym są protokołowane i mogą być
następnie—i z reguły są- odtwarzane w sądzie oraz mogą stać się podstawą orzeczeń.
Postępowanie sądowe sprowadza się tym samym do rekapitulacji czynności śledczo-
dochodzeniowych. W trakcie rozprawy głównej przewodniczący odczytuje w całości
lub w znacznej części protokoły sporządzone w postępowaniu przygotowawczym i
zapytuje osoby przesłuchiwane, czyli oskarżonych i świadków, czy potwierdzają
złożone uprzednio wyjaśnienia bądź zeznania. Należy zaznaczyć, że postępowanie
przygotowawcze ma charakter tajny i inkwizycyjny i strony najczęściej nie
uczestniczą w przesłuchaniach świadków ani nie mają dostępu do akt sprawy.

Dopiero na rozprawie głównej istnieje więc możliwość zadawania pytań osobom
przesłuchiwanym, konfrontowania zeznań poszczególnych uczestników procesu itp.
Złożone jednak uprzednio zeznania znajdują się w aktach i stanowią pełnoprawny
materiał dowodowy, choć nie wiadomo, czy zostały one uzyskane z zachowaniem

26
wszelkich rygorów procesowych, gdyż strony nie miały niemal żadnych możliwości
kontroli, jak owe czynności były przeprowadzane. Zachodzi tu więc ryzyko
nadużywania prawa ze strony organów procesowych. Omawiany model stanowi
anachronizm we współczesnym demokratycznym świecie. W żadnym spośród
współczesnych modeli postępowania: anglosaskim, francuskim oraz niemieckim
ustalenia postępowania przygotowawczego nie odgrywają tak olbrzymiej roli, jak w
Polsce. Jak wskazuje nauka obca opieranie się przy wyrokowaniu na dowodach
przeprowadzanych z wyłączeniem kontradyktoryjności w oczywisty sposób pozostaje
w sprzeczności ze skargowym modelem procesu. Co więcej w Europie obserwowana
jest tendencja odchodzenia od modelu inkwizycyjnego w kierunku systemu
charakteryzującego się skargowością, zapewniającego m.in. lepszą skuteczność
postępowania, niezawisłość orzekania sądowego oraz większą ochronę praw
oskarżonego.

W zachodnioeuropejskich modelach procesu karnego postępowanie
przygotowawcze prowadzone jest dla prokuratora, nie zaś dla sądu, a jego celem jest
udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy wnieść akt oskarżenia, czy postępowanie
umorzyć. W myśl zasady skargowości faza postępowania przygotowawczego nie
powinna mieć zasadniczo żadnego wpływu na postępowanie dowodowe w ramach
rozprawy.
Przepis art. 297 § 1 pkt 5 stanowi wyraz tych postulatów, przewidując, iż celem
postępowania przygotowawczego jest zebranie, zabezpieczenie i utrwalenie dowodów
dla prokuratora, celem rozważenia, czy istnieją podstawy do wniesienia aktu
oskarżenia do sądu.

Realizacją tej idei jest skreślenie art. 392 kpk. Ograniczenie korzystania z
materiałów zebranych w toku postępowania przygotowawczego znajduje swe
odzwierciedlenie w usunięciu z przepisu art. 391 § 1 możliwości odczytywania
protokołów złożonych poprzednio przez świadka zeznań w postępowaniu
przygotowawczym.

Protokoły złożonych przez świadka zeznań w postępowaniu przygotowawczym
mogą być odczytane jedynie w przypadkach określonych w art. 304a (tzw. protokół
wspólny), art. 312 a (przesłuchanie świadka przez sędziego do spraw postępowania
przygotowawczego), art. 312 b (w sytuacjach nie cierpiących zwłoki przesłuchanie
świadka przez prokuratora lub Policję) i art. 312 c (czynności procesowe,

27
przeprowadzane z udziałem obrońcy). Wolno również odczytywać notatki urzędowe
sporządzone w dochodzeniu (§ 4).
Poza przypadkami wymienionymi w powyższych przepisach (tzn. art. 312 a, 312 b i
312 c) wypowiedzi świadka nie utrwala się w formie protokołu, lecz sporządza się
odpowiednią notatkę urzędową (art. 312 d).

Potrzeba uproszczenia i odformalizowania postępowania w sprawach mniejszej
wagi (dochodzenie) przemawia za wprowadzeniem możliwości odczytywania notatek
z przesłuchania świadków. Sytuacja taka była dotychczas znana kodeksowi
postępowania w sprawach o wykroczenia. Wymagać to będzie poczynienia wyjątku w
ramach zasady tzw. zakazu substytuowania.

Zgodnie propozycją art. 174 stanowi, że dowodu z wyjaśnień oskarżonego lub z
zeznań świadka nie wolno zastępować treścią pism, zapisków lub notatek
urzędowych. Nie dotyczy to notatek urzędowych sporządzanych w dochodzeniu.
Zeznania świadka niekiedy zatem będą utrwalane w formie notatki (zmiana w art. 143
§ 1 pkt 2). Zmiany te, jak podkreślono powyżej, służą postulatowi, aby materiały
zebrane w postępowaniu przygotowawczym stanowiły przede wszystkim podstawę do
wniesienia aktu oskarżenia dla prokuratora przez oparcie się na zebranych i
utrwalonych dowodach. Natomiast podstawą orzekania sądu powinien być w zasadzie
materiał dowodowy przeprowadzony na rozprawie, przy czym tylko wyjątkowo może
być ujawniony materiał dowodowy zebrany w postępowaniu przygotowawczym,
jeżeli zostanie on nadto utrwalony w sposób zapewniający jego wiarygodność.
Realizacji jej służyć ma przede wszystkim przesłuchanie świadka przez sędziego do
spraw postępowania przygotowawczego. Brak weryfikacji dowodów przez sędziego
do spraw postępowania przygotowawczego będzie mógł stanowić jedynie materiał
dowodowy dla prokuratora.

W myśl tej zasady przepis art. 312 a przewiduje, iż: § 1 w toku śledztwa sędzia do
spraw postępowania przygotowawczego może na wniosek prokuratora, podejrzanego
i pokrzywdzonego lub z urzędu przesłuchać świadka, jeśli zachodzi uzasadniona
obawa, że świadka tego nie będzie można przesłuchać na rozprawie albo zeznania
jego mają zasadnicze znaczenie dla sprawy.§ 2 Jeśli sędzia do spraw postępowania
przygotowawczego uzna, że nie zachodzi sytuacja, o której mowa w § 1, odmawia
przesłuchania świadka. § 3 Z czynności, o której mowa w § 1 sporządza się protokół.

Wiarygodność utrwalanych materiałów w postępowaniu przygotowawczym,
wpływająca z kolei na możliwość ich wykorzystywania w toku przewodu sądowego,

28
może zostać zapewniona również w wyniku udziału obrońcy. Jest on swoistym
gwarantem przestrzegania praw i wolności jednostki. Zgodnie z art. 312 c przebieg
wszystkich czynności procesowych, przeprowadzanych z udziałem obrońcy
utrwalany jest w formie protokołu. Należy sądzić, iż utrwalanie dowodów w
postępowaniu przygotowawczym z udziałem obrońcy wpłynie pozytywnie na
występującą dość często w praktyce zmianę lub odwołanie wyjaśnień przez
oskarżonych lub też zmianę zeznań przez świadków, co z pewnością przyczyni się do
przyspieszenia postępowania.

Nie można zapominać jednak o pilnej potrzebie niekiedy utrwalenia danego
dowodu.
Mogą się bowiem zdarzyć w praktyce takie sytuacje, gdy czynności nie cierpiące
zwłoki będą uzasadniały np. przesłuchanie świadka nie przez sędziego do spraw
postępowania przygotowawczego oraz bez udziału obrońcy. W wypadku takim, jeśli
zajdzie konieczność natychmiastowego zabezpieczenia dowodu wskutek obawy
całkowitego lub częściowego jego zaginięcia lub zatarcia albo wskutek obawy, że
dowodu tego nie będzie można przeprowadzić bezpośrednio na rozprawie, organ
uprawniony do dokonania wspomnianych czynności może ich dokonać.

Przepis art. 312 b przewiduje zatem, iż: § 1 w sytuacjach nie cierpiących zwłoki
prokurator lub Policja mogą przesłuchać świadka, sporządzając protokół z
przesłuchania. Protokół ten podlega następnie zatwierdzeniu przez sędziego do spraw
postępowania przygotowawczego, § 2 Jeżeli sędzia do spraw postępowania
przygotowawczego uzna, że nie zachodzi przypadek nie cierpiący zwłoki, odmawia
zatwierdzenia protokołu. W takim wypadku protokół przekształca się w notatkę
urzędową. Art. 312 a § 1 i 3 stosuje się odpowiednio.
Sędzia do spraw postępowania przygotowawczego decydowałby w kwestiach
dotyczących ograniczeń wolności osobistych i praw majątkowych obywateli (o
tymczasowym aresztowaniu, umieszczeniu w zakładzie psychiatrycznym celem
przeprowadzenia obserwacji oraz zastosowaniu podsłuchu i zabezpieczeniu
majątkowym powyżej 30 000 zł). Również decydowanie o karach porządkowych
powinno znajdować się w gestii sędziego do spraw postępowania przygotowawczego.
Należy zwrócić uwagę, iż funkcja jurysdykcyjno-kontrolna sędziego do spraw
postępowania przygotowawczego, bez możliwości przejęcia sprawy do osobistego
prowadzenia, nie pozbawia sędziego do spraw postępowania przygotowawczego
egzekutywy w stosunku do toczącego się postępowania.

29