Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego oraz ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych

Uzasadnienie



Zasada legalizmu należy do naczelnych zasad polskiego procesu karnego.
Przeciwieństwem zasady legalizmu jest obowiązująca w niektórych systemach
prawnych (np. we Francji) zasada oportunizmu, która pozwala zaniechać ścigania
jako niecelowego, mimo że ściganie z urzędu jest prawnie dopuszczalne i faktycznie
zasadne. Warto podkreślić, że możliwość oportunistycznego umorzenia postępowania
karnego funkcjonuje od kilkudziesięciu lat w prawie niemieckim. Pierwsza podstawa
została określona w § 153 niemieckiego kodeksu postępowania karnego (dalej StPO).
Jest to umorzenie postępowania ze względu na znikomość znaczenia sprawy
(Einstellung wegen Geringfügigkeit), której nie można mylić z „naszym” umorzeniem
z uwagi na znikomą społeczną szkodliwość czynu. Przesłanki są następujące: 1)
umorzeniu w tym trybie podlegają jedynie występki ; 2) wina podejrzanego byłaby
oceniona jako niewielka; 3) zachodzi brak publicznego interesu ścigania. Decyzję o
umorzeniu postępowania na podstawie § 153 StPO podejmuje prokurator za zgodą
sądu. Jednakże w sprawach o bardzo niskim zagrożeniu karą (do 1 miesiąca
pozbawienia wolności lub 5 stawek dziennych grzywny, ewentualnie takich, które
spowodowały niewielką szkodę w mieniu) o umorzeniu postępowania postanawia
wyłącznie prokurator. Niemiecka doktryna podkreśla, że zastosowanie powyższej
podstawy umorzenia nie wymaga udowodnienia winy, a tylko stwierdzenia
prawdopodobieństwa, że byłaby ona oceniona przez sąd jako niewielka. Umorzenie
postępowania na tej podstawie nie wymaga zgody podejrzanego .
Podstawę umorzenia z art. 11a k.p.k. należy ograniczyć do spraw o drobne
czyny, które zagrożone są niewielkimi karami. W proponowanej redakcji przepisu
przyjęto występki zagrożone karą pozbawienia wolności do lat 3 bądź alternatywnie
karami grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności. Jednocześnie w
§ 2 przewidziano pewne wyjątki. Dotyczą one poważniejszych spraw, które jednak
powinny być objęte zakresem proponowanej zmiany ze względu na swą specyfikę.
Pierwszym wyjątkiem jest przestępstwo znęcania z art. 207 § 1 k.k., którego
podłożem bardzo często okazuje się konflikt rodzinny. W takich przypadkach
rozwiązanie konfliktu pomiędzy stronami ma szczególne znaczenie przy ocenie

20
celowości ścigania. Drugi wyjątek stanowi grupa występków przeciwko mieniu, gdzie
możliwość umorzenia oportunistycznego ograniczono wysokością wyrządzonej lub
grożącej szkody - która nie może przekraczać dwukrotnej wysokości najniższego
miesięcznego wynagrodzenia. W tym przypadku możliwość umorzenia
oportunistycznego – obok zbędnego angażowania aparatu ścigania – zapewniłaby
pokrzywdzonemu szybkie i satysfakcjonujące naprawienie szkody. Podstawowym
kryterium wyeliminowania celowości skazania w proponowanym art. 11a k.p.k. jest
interes publiczny. W wielu przypadkach prowadzenie postępowania karnego o drobny
czyn przynosi w sferze społecznej więcej szkód niż pożytku. Dotyczy to zwłaszcza
postępowań, które toczą się wbrew woli pokrzywdzonego. W wielu przypadkach
proces sądowy – zamiast doprowadzić do pojednania – przyczynia się do
antagonizowania stron konfliktu. W § 3 proponowanego przepisu dokonano
przykładowego wyliczenia dodatkowych warunków, jakie oskarżony miałby spełnić,
aby można było przyjąć brak interesu publicznego w ściganiu sprawcy występku.
Okoliczności te powinny skłonić oskarżonego do eliminowania czynników
kryminogennych, które mogą stymulować do naruszania porządku prawnego w
przyszłości (pojednanie z pokrzywdzonym, naprawienie szkody, poddanie się
leczeniu, rehabilitacji bądź udziałowi w programie profilaktyczno – leczniczym).
Wprowadzenie omawianej podstawy umorzenia przyczyniłoby się do szerszego
wykorzystania instytucji mediacji (art. 23a k.p.k.). Należy oczekiwać, że perspektywa
umorzenia postępowania stanowiłaby poważny czynnik motywacyjny do podjęcia
terapii osób uzależnionych od alkoholu bądź środków odurzających. Brak jest
wątpliwości, że bez współpracy osoby uzależnionej trudno mówić o skuteczności
leczenia. Praktyka sądowa zaś pokazuje, że w przypadku zobowiązania do leczenia w
ramach orzeczonej represji karnej – takiej woli najczęściej brak. Omawiana podstawa
umorzenia postępowania nie wymagałaby udowodnienia winy oskarżonego (jak to ma
miejsce w przypadku warunkowego umorzenia postępowania). Podobnie jak w
prawie niemieckim, umorzenie to byłoby wynikiem prognozy, iż w przypadku
skazania oskarżonemu zostałby przypisany czyn o łagodnej kwalifikacji prawnej (o
której mowa w § 1 i 2 projektowanego przepisu). Należy przy tym odróżnić kwestię
winy (sprawstwa) oskarżonego od niecelowości samego ścigania, która musi być
„oczywista” już w chwili podjęcia decyzji o umorzeniu postępowania.

Instytucja sędziego śledczego w polskim postępowaniu karnym ma swoją genezę
w kpk z 1928 r. W efekcie nowelizacji kodeksu postępowania karnego w latach 1949–

21
1950, jako efekt przymusowej stalinizacji i sowietyzacji procesu karnego, usunięto z
polskiego modelu postępowania karnego instytucję sędziego śledczego.
Pod różnymi postaciami jest on obecny w niemal wszystkich systemach
karnoprocesowych Europy Zachodniej.
Sędzia śledczy jest instytucją wręcz symboliczną dla francuskiego modelu
procesu karnego. Istnieje w nim od 1810 r. i zasadniczo realizuje funkcje organu
prowadzącego śledztwo.
Zbiera on i utrwala dowody oraz dokonuje oceny prawnej zdarzenia i może
skierować sprawę do właściwego sądu. Może w tym celu stosować środki przymusu,
co odróżnia go od innych organów postępowania przygotowawczego. Sędzia śledczy
zgodnie z art. 81 CPP dokonuje wszelkich czynności, które uzna za stosowne w celu
ujawnienia prawdy. Oznacza to szeroki zakres jego kompetencji w zakresie
gromadzenia i przeprowadzania dowodów. Może on m.in. dokonywać oględzin
miejsca, zarządzać badania lekarskie lub psychologiczne, dokonywać przeszukań,
zatrzymań rzeczy (korespondencji), postanawiać o stosowaniu podsłuchu
telefonicznego, powoływać biegłych, przesłuchiwać świadków i podejrzanego.
Na modelu francuskim oparty jest system belgijski. Uprawnienie do
prowadzenia postępowania przygotowawczego zasadniczo przysługuje tam sędziemu
śledczemu, poddanemu kontroli sądowych instytucji śledczych (izba narad i izba
oskarżeń).
Instytucję sędziego śledczego przewiduje także szwajcarska ustawa federalna
w sprawie procedury karnej z 1934 r. Tradycyjnie jest on mocno zakorzeniony w
systemie szwajcarskim. Sędzia śledczy rozpoczyna fazę śledztwa na wniosek
prokuratora (art. 108). Strony oraz prokurator mogą wnioskować o dokonanie przezeń
określonych czynności na tym etapie (art. 115). Sędzia śledczy decyduje o
dopuszczeniu stron do udziału w tych czynnościach (art. 118), wydaje decyzję o
zatrzymaniu (art. 45), dokonuje zapoznania stron z materiałami postępowania oraz
sporządza raport podsumowujący śledztwo i przekazuje go prokuratorowi (art. 119).
Dochodzenie wstępne z kolei jest prowadzone przez policję pod nadzorem
prokuratora (art. 101 ust. 2; art. 104). Decyzje o umorzeniu postępowania (art. 120)
bądź skierowaniu sprawy do sądu (art. 125) podejmuje prokurator.
Również w Niemczech istnieje swoisty sędzia nadzorujący śledztwo
(Ermittlungsrichter).
Posiada on znaczne uprawnienia w postępowaniu
przygotowawczym. Po pierwsze- decyduje on o zastosowaniu środków przymusu,

22
poza tymczasowym aresztowaniem (o tymczasowym aresztowaniu decyduje tzw.
Verhaftungsrichter). Po drugie zaś- dokonuje on utrwalenia dowodów na użytek
postępowania sądowego. Władny jest np. na wniosek prokuratora i policji, formalnie
przesłuchać podejrzanego i świadka- wówczas protokół z takiego przesłuchania może
być odtworzony w czasie rozprawy. W przeciwieństwie do modelu francuskiego
niemiecki sędzia do spraw postępowania przygotowawczego sam nie prowadzi
postępowania, lecz jest organem nadzorującym legalność działania Prokuratury i
Policji.

Podobną formułę posiada włoski sędzia do spraw postępowania
przygotowawczego (giudice per le indagini preliminari). Powoływany jest on do
pełnienia swej funkcji kontrolnej incydentalnie w odniesieniu do pojedynczych
czynności, wobec których jest upoważniony przez ustawę i zostanie o to poproszony
przez prokuratora, podejrzanego lub pokrzywdzonego.
Jest to organ sądowy, działający jednoosobowo. Od sędziego śledczego sensu
stricto, odróżnia go to, że nie jest uprawniony do prowadzenia postępowania
przygotowawczego i występuje jako organ trzeci i niezależny wobec
przeprowadzonych czynności śledczych. Wyróżnia się następujące rodzaje uprawnień
tego sędziego: a) dbanie o ochronę praw i podstawowych wolności, b) kontrolowanie
terminów prowadzenia postępowania przygotowawczego, c) czuwanie nad
prawidłowością i rzetelnością prowadzonej przez prokuratora akcji ścigania, d)
nadzór nad rzetelnością zbierania dowodów, e) kontrola wyników przeprowadzonego
postępowania przygotowawczego i podejmowanie rozstrzygnięć co do dalszego jego
toku w ramach szerokich uprawnień decyzyjnych.
Postulat zreformowania modelu postępowania przygotowawczego w polskim
procesie karnym podnoszony był w doktrynie jeszcze w latach 50- tych (S. Śliwiński).
Postulaty zmian sprowadzały się do zwiększenia roli czynnika sądowego w
postępowaniu przygotowawczym poprzez:
− stworzenie możliwości złożenia przez pokrzywdzonego zażalenia do sądu, który
miałby prawo nakazać ściganie;
− wprowadzenie w niektórych wypadkach obowiązkowego śledztwa prowadzonego
przez sędziego śledczego (np. w sprawach politycznych oraz popełnionych z pobudek
politycznych);

23
− orzekanie przez sąd o środkach zapobiegających uchylaniu się od sądu lub co
najmniej stworzenie kontroli sądu nad prawidłowością stosowania tych środków
przez prokuratora.
Postulaty te niestety nie zostały uwzględnione, w związku z czym powrócono w
piśmiennictwie do nich, lecz dopiero w latach osiemdziesiątych, za sprawą A.
Kaftala, A. Murzynowskiego i S. Waltosia.

Obecny model postępowania przygotowawczego w Polsce stanowi anachronizm
we współczesnym demokratycznym świecie. W żadnym spośród współczesnych
modeli postępowania: anglosaskim, francuskim oraz niemieckim ustalenia
postępowania przygotowawczego nie odgrywają tak olbrzymiej roli, jak w Polsce.
Również w żadnym z tych systemów rola czynnika sądowego w postępowaniu
przygotowawczym nie jest tak ograniczona jak w naszym kraju.

Potrzebę istnienia instytucji sędziego śledczego dostrzegł również ustawodawca
europejski tworząc tzw. Corpus Iuris. Przepis art. tego aktu 25 stwierdza, iż
„postępowanie przygotowawcze wszczęte w sprawie o przestępstwa wymienione
powyżej (art. 1-8) trwa od pierwszych czynności prowadzonych przez Prokuraturę
Europejską do decyzji o wniesieniu aktu oskarżenia. Podczas trwania tego stadium,
sądowa kontrola sprawowana jest przez niezależnego i bezstronnego sędziego-
gwaranta praw i wolności (judge of freedoms), wyznaczonego przez każde Państwo
członkowskie spośród sędziów sądu właściwego dla miejsca, gdzie ustanowiony
został Prokurator europejski oddelegowany”.

Wprowadzenie instytucji sędziego do spraw postępowania przygotowawczego w
Polsce ma na celu wzmocnienie gwarancji ochrony praw jednostki w procesie karnym
i poszanowanie praworządności przez organy prowadzące postępowanie
przygotowawcze. Proponowana tu zmiana ma za zadanie oddać najważniejsze
decyzje procesowe, dotyczące ograniczenia praw jednostki w postępowaniu
przygotowawczym oraz kontroli nad wiarygodnością i prawidłowym utrwalaniem
dowodów we wstępnym stadium procesu karnego, z których ma następnie korzystać
sąd orzekający o przestępstwie- w ręce organu niezawisłego i niezależnego od innych
organów państwowych i społecznych, jakim ma być właśnie sędzia do spraw
postępowania przygotowawczego.

Proponowany zatem przepis art. 27a § 1 stanowi, iż organem sądowym
powołanym do kontroli legalności działania prokuratury i Policji w postępowaniu

24