Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy - Kodeks karny i niektórych innych ustaw

poręczenie majątkowe. W 2008 roku izolacyjny środek zapobiegawczy zastosowano wobec
17 114 osób, zaś poręczenie majątkowe jedynie w 16 084 przypadkach. W 2007 roku
tymczasowe aresztowanie sądy zastosowały wobec 22 903 osób, natomiast poręczenie
majątkowe tylko w stosunku do 15 423 osób. Z innych nieizolacyjnych środków
zapobiegawczych częściej stosowany jest dozór Policji i tak w 2007 roku zastosowano go
w 33 813 przypadkach, w 2008 r. – 34 182 przypadkach, w 2009 roku w 34 741 przypadkach,
zaś w 2010 r. wobec 33 028 osób. Wyjątkowy jednak był 2010 r. kiedy liczba zastosowanych
dozorów Policji nie przekroczyła liczby zastosowanych tymczasowych aresztów – bo dozór
Policji został zastosowany w 14 358 przypadkach.
Marginalnie stosowane są na etapie postępowania przygotowawczego natomiast takie
środki z katalogu wolnościowych środków zapobiegawczych, jak poręczenie osobiste
i społeczne (2007 r. – 105, 2008 r. – 80, 2009 r. – 106, w 2010 r. – 87, w 2011 r. – 79). Dane
dotyczące stosowania nieizolacyjnych środków na etapie postępowania sądowego
szczegółowo wskazane zostały w tabeli numer 12.

Istotną korzyścią z punktu widzenia oceny pracy wymiaru sprawiedliwości oraz
sprawności postępowania będzie wprowadzenie instrumentów pozwalających na znaczne
ograniczenie tych sytuacji, które dopuszczały możliwość cofania sprawy do poprzedniego
etapu procesu. Do rozwiązań takich należą przede wszystkim ograniczenie instytucji zwrotu
sprawy prokuratorowi w celu uzupełnienia braków (art. 345 k.p.k.), likwidacja zwrotu sprawy
do uzupełnienia postępowania dowodowego (uchylenie art. 397 k.p.k.), ograniczenie zakresu
zaskarżenia orzeczeń wydanych w trybie konsensualnym (art. 447 k.p.k.), w szerokim
zakresie dopuszczenie możliwości przeprowadzania dowodów przez sąd odwoławczy
(art. 452 k.p.k.).
Nie bez znaczenia dla podniesienia sprawności postępowania przed sądem będą miały
również zaproponowane rozwiązania obejmujące: ograniczenie materiałów przekazywanych
sądowi wraz z aktem oskarżenia, planowanie rozpraw oraz ograniczanie możliwości
odczytywania dowodów na rozprawie.
Wpływ na ułatwienie pracy sądu oraz skrócenie czasu postępowania może mieć
również szereg przepisów dotyczących przewodu sądowego. Przykładowo zmiana
wprowadzona w art. 374 kpk związana z zamianą obowiązku stawiennictwa oskarżonego na
prawo do jego stawiennictwa powoduje, że sąd w przypadku nieusprawiedliwionego
niestawiennictwa nie będzie musiał co do zasady przerywać rozprawę lub odraczać
34 
 
postępowanie. W obecnym stanie prawnym sądy najczęściej wyznaczają nowy termin
rozprawy i ponownie wzywają do dobrowolnego stawiennictwa, co w związku
z koniecznością doręczenia wezwania przedłuża postępowanie o co najmniej 21 dni. Dopiero
po ponownym niestawiennictwie sąd zarządza przymusowe doprowadzenie oskarżonego, co
powoduje dalsze przedłużenie postępowania, o co najmniej 14 dni, a najczęściej okres
dłuższy. Powoduje to że przerwa przekracza 35 dni i rozprawę co do zasady zgodnie
z art. 404 § 2 w zw. z art. 402 § 3 i art. 401 § 2 k.p.k. należy prowadzić od początku. To
powoduje kolejne przedłużenie postępowania i niepotrzebne wykonywanie czynności
procesowych. Nowelizacja pozwalałaby w takim przypadku zaoszczędzić, co najmniej ok 2
miesięcy przy każdym takim niestawiennictwie w sytuacji, w której średni czas postępowania
w sądach rejonowych w sprawach K wyniósł w 2011 r. 4,2 miesiąca.
Kolejnym przepisem skracającym czas postepowania jest proponowany art. 349 kpk,
który precyzuje w stosunku do stanu obecnego sposób planowania rozpraw wprowadzając
jednocześnie obligatoryjność takiego planowania jeśli należy przewidywać, że konieczne
będzie wyznaczenie co najmniej 5 terminów rozprawy. Zaplanowanie i wyznaczenie na
posiedzeniu przed rozpoczęciem sprawy, co najmniej 5 terminów rozprawy ma szczególne
znaczenie w przypadku niewykorzystania któregoś z terminów np. ze względu na
niestawiennictwo świadka. Automatycznie możliwe jest wykorzystanie kolejnego terminu bez
konieczności pocztowego zawiadomienia stron, co oszczędza co najmniej 21 dni
(sąd planując termin musi uwzględnić maksymalny okres wynikający z art. 133 do czego
należy jeszcze dodać 7 dni na przesłanie zwrotki pocztowej). Przy dwóch
„niewykorzystanych” terminach oznacza to oszczędność co najmniej 41 dni.
Podstawowe ograniczenie czasu trwania postępowania wynika jednak z zestawienia
całokształtu zmian wynikających z poszerzenia stosowania zasady kontradyktoryjności.
W trakcie rozprawy przeprowadzane są przede wszystkim dowody wnioskowane przez
strony z powołaniem na określone tezy dowodowe.
Strony powinny, co do zasady wnioskować o przeprowadzenie dowodu w postępowaniu
pierwszo-instancyjnym. Sąd I instancji ocenia materiał, a następnie powinien wydać wyrok,
wobec którego ewentualnie sporządza zwięzłe uzasadnienie. Należy oczekiwać, że w wyniku
wzrostu aktywności stron liczba dowodów może nawet w niektórych kategoriach spraw
nieznacznie wzrosnąć, jednakże całkowita liczby przeprowadzanych czynności we wszystkich
postępowaniach sadowych powinna spaść w stosunku do obecnej. Obecnie bowiem
w praktyce oskarżony i tak już powołuje wszystkie możliwe dowody potencjalnie
35 
 
przemawiające za uniewinnieniem, a prokurator powołuje wszelkie dowody jakie
przeprowadził w postępowaniu przygotowawczym. W proponowanym modelu oskarżyciel
wybiera materiał dowodowy, który rzeczywiście jest istotny dla udowodnienia tezy o winie
oskarżonego.
Kolejnego skrócenia czasu należy oczekiwać w wyniku wpływu procedury
z poszerzoną zasadą kontradyktoryjności na postępowanie odwoławcze. Wpływ ten powinien
być widoczny tylko w odniesieniu do apelacji co do winy, a nie co do kary. W 2011 r.
w sądach apelacyjnych wniesiono takie apelacje wobec 3051 osób natomiast w sądach
okręgowych wobec 45 554 osób. W tym samym okresie rozliczeniowym sądy apelacyjne
wydały wobec 853 osób orzeczenie polegające na uchyleniu orzeczenia I instancji
i skierowaniu do ponownego rozpatrzenia sprawy, natomiast sądy okręgowe wydały takich
orzeczeń wobec 12 884 osób.
Poszerzenie zasady kontradyktoryjności powinno wydatnie zmniejszyć liczbę uchyleń
i skierowań do ponownego rozpatrzenia sprawy, gdyż stosunkowo najczęstszą przyczyną
takiego rodzaju orzeczenia sądu ad quem są błędy sądu a quo w zakresie postępowania
dowodowego i nieprzeprowadzenie wszystkich możliwych dowodów usuwających
wątpliwości. Jeśli przyjąć, że zmniejszy to nawet o połowę liczbę orzeczeń kasatoryjnych
oznaczać to będzie, że w stosunku do ponad 6 000 osób nie będzie konieczności ponownego
prowadzenia postępowania w sądach rejonowych (co oznacza zaoszczędzenie 4,9 miesiąca –
średniego czasu trwania postepowania w sądach rejonowych) i ponad 400 osób w sądach
okręgowych (co oznacza zaoszczędzenie 6,8 miesiąca – średniego czasu trwania
postępowania w sądach okręgowych).
Praktyczną ilustracją zastosowania projektowanych przepisów może być sprawa
dotycząca pacyfikacji Kopalni Wujek i Manifest Lipcowy w 1981 r. Sprawa ta ma szczególne
znaczenie historyczne i społeczne, ale jest symptomatyczna pewnych negatywnych zjawisk
związanych z obecnym modelem postępowania. W sprawie tej z dnia 31 maja 2007 r.
SO w Katowicach, po rozpoznaniu sprawy po raz trzeci od początku uznał oskarżonych
milicjantów za winnych. (Do odrębnego postępowania w 1993 r. została natomiast ze
względu na stan zdrowia oskarżonego wyłączona sprawa Czesława K, który został następnie
w 2011 r. uniewinniony.) Jedną z przyczyn długiego czasu trwania postępowania była
obszerność materiału dowodowego i konieczność jego odczytywania na rozprawie, a kolejną
przyczyną utrata części terminów z różnych przyczyn i konieczność wyznaczania kolejnych
oraz wzywania dużej ilości osób na te terminy.
36 
 
Skrócenie czasu postępowania na każdym z jego etapów, wpłynie w sposób istotny na
rosnące stale wskaźniki dotyczące realizacji prawa stron do wniesienia skargi na przewlekłość
postępowania.
Od 2007 roku stale rośnie nie tylko liczba skarg na przewlekłość postępowania, ale
również ogólna kwota zasądzonych odszkodowań z tego tytułu. Nawet uwzględniając wzrost
świadomości prawnej oraz objęcie tego rodzaju skargą również postępowania
przygotowawczego, nie można nie zauważyć, że w 2007 w sprawach karnych wniesiono
643 skargi i zasądzono 114 800 zł tytułem odszkodowania, zaś już w 2008 r. skarg tych było
836 i zasądzono 174 000 zł. W kolejnym 2009 roku – liczba skarg wyniosła 1375 i zasądzono
już 622 500 zł tytułem odszkodowań. W 2010 roku skargę złożono w 2188 przypadkach, zaś
kwota zasądzonych odszkodowań wyniosła 1 131 100 zł. Rok 2011 był pierwszym na którym
liczba skarg utrzymała się na zbliżonym poziomie, podobnie jak suma wypłaconych
odszkodowań bowiem złożono 2129 skarg, zasądzono natomiast odszkodowania w łącznej
kwocie 1 154 100 zł.

Ewolucja kształtu postępowania karnego w kierunku szerszego wykorzystania zasady
co wpisuje się w tendencje dominujące w państwach UE, a w tym m.in. Niemiec. Jak wynika
z doświadczeń niemieckich „Ta polityka przybrała w Niemczech duże rozmiary w połowie lat
90 tych. Z danych statystycznych wynika, że tylko co czwarta sprawa kończyła się wydaniem
wyroku, a odliczając przestępczość drogową (...) to tylko co dziewiąta.(...) „....Każda
rozprawa główna stanowi istotne obciążenia dla uczestniczących w niej oskarżonych,
świadków i dla organów wymiaru sprawiedliwości. Reforma postępowania karnego jest
konieczna w szczególności dla uniknięcia zbędnych rozpraw głównych, ich skrócenia
i uniknięcia stosowania środków sądowych. Wynikające stad oszczędności chronią środki
budżetowe i tworzą przestrzeń dla innych zadań. Taki rodzaj skoncentrowanego postępowania
karnego odciąża w konsekwencji wszystkich uczestników, także ofiarę czynu karalnego.
Należy zaznaczyć, że rzeczywistość funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości w ostatnich
latach nie wyróżnia się w Niemczech żadnymi szczególnymi cechami w porównaniu z innymi
państwami Europy, co pozwala ją traktować jako dość typowe tło rozwoju oportunizmu
w systemach tradycyjnie legalistycznych.”
Nie można również pominąć faktu, że projekt wprowadza rozwiązania, które
pozwalają na zakończenie postępowania karnego, bez potrzeby prowadzenia procesu karnego.
                                                           
1 Zob. Maria Rogacka – Rzewnicka „Oportunizm i legalizm ścigania przestępstw w świetle współczesnych przeobrażeń
procesu karnego” Wolters Kluwer 2007, s. 93-94.
37 
 
W państwach, w których proces karny oparty jest o zasadę oportunizmu umorzenia
postępowania ze względu na w znacznej mierze uznaniową ocenę interesu publicznego przez
prokuratora (np. we Francji) pełnią szczególnie istotna rolę w koncentracji reakcji karnej na
zwalczaniu zjawisk o szczególnym stopniu zagrożenia. Jednocześnie jednak w państwach
tych w których oportunizm znajduje oparcie historyczne obszar braku jakiejkolwiek reakcji
karnej jest coraz częściej zastępowany środkami alternatywnymi mającymi zrekompensować
choć w części pokrzywdzonym poniesionej przez przestępstwo szkody. Przykładowo we
Francji systematycznie spada odsetek umorzonych spraw (2001 – 32,7%, 2002 – 31,8%,
2003 – 27,9%), a rośnie liczba spraw zakończonych zastosowaniem instytucji alternatywnych
(w 2000 r. – 19,3, 2001 – 20,3%, 2002 – 21,4%, 2003 – 23,8%). Podobne relacje można
zaobserwować w Anglii i Walii, w których system również oparty jest na oportunizmie
procesowym (ocenia się, że do sądu trafia ok. 20% spraw z ok. 5 mln rejestrowanych
przestępstw). W okresie 2001 – 2002 w Anglii i Walii odsetek umorzonych postępowań
wyniósł 16,2%, 2002 – 2003 – 15,5%, a w okresie 2003 – 2004 – 13,8%. Jednocześnie dane
te pozostawały w adekwatnej proporcji do dynamiki środków alternatywnych wobec aktów
oskarżenia.
W realiach niniejszego projektu tego rodzaju rozwiązanie stanowi wprowadzenie
instytucji umorzenia postępowania w sprawach o występki zagrożone karą pozbawiania
wolności do lat 5, w ramach których sprawca pojedna się z pokrzywdzonym, naprawi szkodę
lub zadośćuczyni krzywdzie. Nie można oczywiście precyzyjnie oszacować liczby spraw,
w których projektowany instrument mógłby znaleźć swoje zastosowanie. Przyjąć należy, że
ta instytucja będzie stosowana przede wszystkim w przypadkach przestępstw przeciwko
mieniu, gdzie naprawienie szkody może być stosunkowo najłatwiejsze np. w przypadkach
kradzieży lub zniszczenia mienia. Tylko w 2011 roku wydano wyroki wobec 39 120 osób,
które zostały oskarżone o przestępstwo z art. 287 § 1 k.k. i 9 505 osób, które zostały
oskarżone o przestępstwo z art. 288 k.k. W sprawach tych oczywiście zostało
przeprowadzone postępowanie przygotowawcze, zakończone skierowaniem oskarżenia do
sądu. Projektowana instytucja umożliwia, w przypadku spełnienia przez podejrzanego
wszystkich warunków, umorzenie procesu już na etapie postępowania przygotowawczego,
bez konieczności kierowania sprawy do sądu, co przynieść może nie tylko istotne
przyspieszenie załatwiania spraw karnych, ale również istotne oszczędności wynikające
z wyeliminowania najkosztowniejszego etapu procesu, jakim jest rozprawa sądowa.
                                                           
2 Jw. Str 139
3 J.w str 182 
38