Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy - Kodeks karny i niektórych innych ustaw

Dotychczasowy § 1 zgodnie z projektem odnosić się ma do pierwszej grupy sytuacji
– tj. umożliwia odczytywanie protokołów pomimo udziału świadka w rozprawie – wobec
bezpodstawnej odmowy zeznań, zeznań odmiennych od składanych uprzednio albo
oświadczenia świadka, że pewnych szczegółów nie pamięta. W tym ostatnim przypadku
projekt przewiduje możliwość odczytywania protokołów, jeśli świadek nie pamięta pewnych
„szczegółów”, a nie jak dotąd „okoliczności”, co ma podkreślić subsydiarny charakter
czynności odczytania protokołu uprzednich zeznań w stosunku do ich bezpośredniego
złożenia na rozprawie. Poza wydzieleniem przesłanek przepis ten zasadniczo zmienia zasady
wprowadzania protokołów z wcześniejszych przesłuchań. Zgodnie z projektem możliwe ma
to być przede wszystkim na wniosek strony, zaś z urzędu wyłącznie w wyjątkowych,
szczególnie uzasadnionych przypadkach (art. 167 § 1 zd. 3 k.p.k.) albo w postępowaniu
wszczętym z urzędu (art. 167 § 2 k.p.k.). Celem tego rozwiązania, podobnie jak zmian
w art. 167 k.p.k., jest dążenie do zapewnienia stronom możliwości większej aktywności
w zakresie prowadzonego postępowania dowodowego, przy jednoczesnym ograniczeniu
aktywności sądu działającego z urzędu. Jednocześnie wyłączona zostaje możliwość
uznawania za ujawnione protokołów takich zeznań bez ich odczytywania (wyłączenie
stosowania art. 394 § 2 k.p.k.), co w stopniu oczywistym uzasadnione jest faktem, że dotyczy
sytuacji, w których istnieje rozbieżność między zeznaniami, rodząca potrzebę konfrontacji
(zeznania odmienne), konieczna jest ich weryfikacja (świadek pewnych szczegółów nie
pamięta) albo jest to jedyny sposób uzyskania zeznań (bezpodstawna odmowa złożenia
zeznań). W każdej z tych sytuacji odczytanie poprzednich zeznań na rozprawie jest
niezbędne.
Projektowany nowy § 1a art. 391 k.p.k. odnosi się do sytuacji, w których powodem
odczytania protokołów zeznań świadka jest jego nieobecność na rozprawie, wynikająca
z: pobytu świadka za granicą, niemożności wezwania świadka na rozprawę, niestawiennictwa
z powodu „niedających się usunąć przeszkód”, śmierci świadka oraz zaniechania wezwania
go w sytuacji, o której mowa w art. 333 § 2 k.p.k., tj. stwierdzenie okoliczności niespornych,
niedoniosłych dla sprawy. Projekt przewiduje w tym zakresie ten sam tryb wprowadzania
dowodów, jaki proponuje się w § 1, z tym że odpowiednie stosowanie znajdzie art. 394 § 2
k.p.k. Możliwe będzie zatem uznanie tych protokołów za ujawnione bez ich odczytywania,
o ile o odczytanie nie wniesie strona, która nie miała możliwości zapoznania się z ich treścią.
88

Projektowana zmiana art. 393 § 3 k.p.k. przewiduje istotny wyłomom w dotychczasowych
regułach wprowadzania dowodów prywatnych na rozprawie sądowej, zgodnie z którymi nie
wolno odczytywać dokumentów prywatnych powstałych poza postępowaniem karnym i nie
dla jego celów. W projekcie proponuje się rezygnację z tego ostatniego ograniczenia. Takie
rozwiązanie stanowić ma jeden z elementów zapewniających obronie możliwość realnego
przygotowania się do postępowania przed sądem, co wydaje się szczególnie pożądane
w świetle zasadniczych zmian przewidujących rozszerzenie elementów kontradyktoryjności
tego etapu procesu. Rozszerzenie zakresu dopuszczalności dowodów prywatnych dotyczy
jednak nie tylko oskarżonego lecz wszystkich stron postępowania, zatem stanowi kolejny
element kontradyktoryjności postępowania. Nie bez znaczenia jest fakt, że jednocześnie
eliminuje kolejne ograniczenie formalne w dążeniu do ustalenia prawdy. Dopuszczalne ma
być zatem odczytywanie wszelkich dokumentów prywatnych powstałych poza
postępowaniem karnym, w tym oświadczeń, publikacji, listów czy notatek. Rzecz jasna
projektowana zmiana nie oznacza ani możliwości prowadzenia prywatnego postępowania
przez strony postępowania, ani nie wprowadza modyfikacji ogólnych reguł dotyczących
zakazu substytuowania wyjaśnień i zeznań, w zakresie których projekt przewiduje nawet
dalsze zaostrzenie rygorów (por. projekt art. 174).
Zmiana art. 424 k.p.k., dotyczącego treści uzasadnienia wyroku sądu I instancji, przez
wprowadzenie nowego § 3, dotyczy ograniczonej treści uzasadnienia, gdy dotyczyć ma ono
wyroku wydanego na posiedzeniu na wniosek prokuratora uzgodniony z oskarżonym (art. 343
k.p.k.) lub na wniosek oskarżonego dobrowolnie poddającego się karze przed rozprawą
(art. 343a w zw. z art. 338a k.p.k.) albo na rozprawie (art. 387 k.p.k.), przy braku sprzeciwu
ze strony prokuratora i pokrzywdzonego. Mając na uwadze, że chodzi tu o wyrok o treści
wskazanej przez samego oskarżonego, któremu inne strony się nie sprzeciwiały lub o treści
uzgodnionej z nim uprzednio przez prokuratora oraz że sąd podzielił to stanowisko, proponuje
się możliwość ograniczenia przez sąd treści uzasadnienia takiego wyroku, gdy któraś ze stron
tego jednak zażąda, do wyjaśnienia jedynie podstawy prawnej skazania i wymiaru kary.
Zauważyć należy, że zmiana powyższa wpisuje się również w propozycję dotyczącą w ogóle
ograniczenia uzasadnień orzeczeń sądów, w proponowanej nowelizacji art. 424 § 1 k.p.k.
wskazującą na potrzebę jednak zwięzłego przedstawiania okoliczności faktycznych oraz
oceny dowodów, jak również zwięzłego wyjaśnienia podstawy prawnej orzeczenia. Należy
mieć tu na względzie, że proponowana zmiana art. 447 k.p.k. zakłada w § 5, iż podstawą
89

apelacji od wyroków wydanych w trybie określonym w art. 343, 343a i 387 k.p.k. nie mogą
być zarzuty określone w art. 438 pkt 3 i 4 k.p.k., a więc błąd w ustaleniach faktycznych
i niewspółmierność kary, lecz jedynie obraza prawa materialnego lub procesowego (art. 438
pkt 1 i 2 k.p.k.), a tym samym szerszy niż wskazany w proponowanym art. 424 § 3 k.p.k.
zakres uzasadnienia nie jest niezbędny. Niemniej w art. 449a k.p.k. proponuje się, aby sąd
odwoławczy, jeżeli uzna to za niezbędne dla prawidłowego wyrokowania, mógł zwrócić,
przed rozprawą apelacyjną, sprawę sądowi I instancji, w celu sporządzenia uzasadnienia
zaskarżonego wyroku w niezbędnym dla tego orzekania zakresie, tak jak może to obecnie
uczynić w znanych już dziś wypadkach ograniczonego zakresu uzasadnienia wyroku
I instancji (art. 423 § 1a k.p.k.).
W projekcie proponuje się szereg rozwiązań, których istota sprowadza się do rezygnacji
z dokonywania czynności, które w istotny sposób przedłużają postępowanie, choć nie mają
praktycznego znaczenia dla realizacji jego celu. Do tych rozwiązań zaliczyć trzeba
w szczególności:
– przewidzianą w art. 385 k.p.k. rezygnację z odczytywania całego aktu oskarżenia na
rozprawie; zakłada się, że w szczególności w sprawach złożonych przedmiotowo, nawet
możliwość ograniczenia się do przedstawienia podstaw oskarżenia przewidziana (jednak tylko
za zgodą stron) obecnie w art. 385 § 2 k.p.k., nie jest wystarczająca. Według art. 385 § 1
k.p.k. oskarżyciel przedstawia jedynie zarzuty oskarżenia (nie musi ich w całości
odczytywać), zwolniony jest natomiast z obowiązku odczytywania, czy prezentowania,
uzasadnienia aktu oskarżenia, które wszak znane jest stronom ze względu na obowiązek
doręczenia im przed rozprawą tego aktu. Zmiana zgodna jest z kierunkiem powszechnej
krytyki dotychczasowej konstrukcji jako nadmiernie formalnej i sprzyjającej przewlekłości
postępowania sądowego już na samym jego początku. Wprowadzone rozwiązanie sprzyja też
realizacji postulatu z art. 366 § 2 k.p.k. Przedstawienie zarzutów pozostawione jest
oskarżycielowi,
– przewidziane w art. 394 § 2 zdanie drugie k.p.k. rozszerzenie możliwości ujawnienia
dowodów bez odczytania. Obecnie dowody te muszą być odczytane, jeżeli którakolwiek ze
stron o to wnosi. Proponuje się, aby takie uprawnienie strona zachowała jedynie wówczas,
gdy z relewantnym dowodem nie miała sposobności zapoznać się wcześniej. Zakłada się, że
będą to sytuacje wyjątkowe, jeśli zważy się, że strony (także pokrzywdzony – projektowany
90

art. 321 § 4a k.p.k.) mają możliwość zapoznania się z materiałem postępowania
przygotowawczego przed jego zamknięciem, a ponadto zawsze będą mogły przeglądać akta
postępowania przygotowawczego, także w takim zakresie, w jakim nie przekazano ich sądowi
wraz z aktem oskarżenia (art. 156 § 1a k.p.k. w projektowanym brzmieniu),
– przewidzianą w art. 418 k.p.k. (nowy § 1a) rezygnację z odczytywania treści zarzutów
oskarżycielskich podczas ogłaszania wyroku; będzie to miało znaczenie w sprawach
złożonych podmiotowo i przedmiotowo, w których odczytywanie wielostronicowych często
zapisów powtarzających opisy czynu sformułowane w akcie oskarżenia oznacza
marnotrawienie czasu, a dodatkowo naraża oskarżonego (-nych) na stres związany
z wyczekiwaniem rozstrzygnięcia sądowego. Sąd będzie jednak musiał odczytać opisy czynu
przypisanego oskarżonemu, jeżeli ten różni się od opisu czynu zarzuconego w akcie
oskarżenia.
Zmiana zaproponowana w art. 341 § 1 k.p.k. ma charakter czysto porządkowy. Obecnie
jedynie z kontekstu można wnioskować, że przepis ten dotyczy posiedzenia w przedmiocie
warunkowego umorzenia postępowania karnego, choć ustawodawca nigdzie tego nie
zadeklarował. Naprawiając tę oczywistą usterkę, należy dodać w § 1 art. 341 k.p.k. słowa
„w przedmiocie warunkowego umorzenia postępowania”.

12. Postępowanie odwoławcze
Zmiany w przepisach Działu IX kodeksu mają charakter bardzo zróżnicowany, zarówno
mając na uwadze stopień ich nowatorstwa (niektóre mają charakter wręcz modelowy, inne
czysto porządkujący, a czasem wręcz redakcyjny), jak i przyczynę ich wprowadzenia
(najczęstszym motywem jest próba zwiększenia funkcjonalności postępowania). Niektóre
z nich ściśle wiążą się ze zmianami dotyczącymi wcześniejszych etapów postępowania, są ich
niezbędną konsekwencją. Można wyróżnić też zmiany przepisów Działu IX, które są co
prawda immanentnie związane z wprowadzeniem innej zmiany, ale już tylko w zakresie tego
samego działu. Takie wzajemnie powiązane ze sobą zmiany, omówione zostaną w niniejszym
uzasadnieniu łącznie, nie bacząc na porządek, który wynikałby z ich enumeracji według
porządku kodeksowego.
91

Rozpocząć wypada od kompleksu zmian, wprowadzonych w Dziale IX, będących
niezbędnym refleksem modelowej nowelizacji przepisu art. 167 k.p.k., mającej na celu
zwiększenie elementów kontradyktoryjności w polskim procesie. Z uwagi na to, że w treści
art. 167 § 1 zd. 1. k.p.k. wprowadzono regułę, zgodnie z którą w postępowaniu wszczętym
przed sądem z inicjatywy strony (a ten charakter ma znakomita większość toczących się
postępowań) to właśnie strony przeprowadzają dowody, po ich uprzednim dopuszczeniu
przez prezesa, przewodniczącego lub sąd, zaś aktywna rola sądu w przeprowadzaniu
dowodów, tak jak i sama możliwość dopuszczania, a w konsekwencji także
i przeprowadzania przez sąd w tym typie postępowań dowodów z urzędu, zostały ograniczone
jedynie do wyjątkowych, szczególnie uzasadnionych wypadków (określonych w art. 167 § 1
zd. 2. k.p.k. oraz odpowiednio w art. 167 § 1 zd. 3. k.p.k.), zatem w konsekwencji należało
wprowadzić dla strony – która wykazywała na etapie postępowania pierwszoinstancyjnego
bierność w zakresie inicjatywy dowodowej (czy to co do zgłoszenia wniosku dowodowego,
czy to co do aktywności przy przeprowadzaniu dopuszczonego dowodu) – barierę stawiania
zarzutu sądowi zarówno co do tego, że nie dopuścił lub nie przeprowadził on określonych
dowodów z urzędu, jak i co do tego, że w trybie wyjątkowym z jednej lub z obu tych
prerogatyw skorzystał pomimo bierności strony. Stosowne rozwiązanie zaproponowano
w art. 427 § 4 k.p.k., a w odniesieniu do postępowania zakończonego wyrokiem zakaz
podnoszenia takich zarzutów w apelacji skonkretyzowany został w proj. art. 447 § 5 k.p.k.
Brak omawianego tu rozwiązania mógłby sprzyjać bierności stron w trakcie
pierwszoinstancyjnego postępowania jurysdykcyjnego, a następnie uaktywnianie się tej
strony, która uznałaby rozstrzygnięcie sądu a quo za niesatysfakcjonujące, dopiero na etapie
postępowania międzyinstancyjnego i opieranie przez nią środka odwoławczego na zarzucie
zaniechania przez sąd inicjatywy dowodowej (czy to w postaci niedopuszczenia określonych
dowodów z urzędu, czy to w postaci niedostatecznej aktywności sądu przy przeprowadzaniu
dowodów już dopuszczonych) lub, co byłoby zapewne o wiele rzadszym zjawiskiem, na
zarzucie skorzystania przez sąd z prerogatyw przyznanych mu na użytek sytuacji
wyjątkowych. Możliwość podnoszenia takich zarzutów demotywowałaby strony do
aktywnego działania w trakcie przewodu sądowego przed sądem pierwszej instancji.
W rezultacie, utrudniałaby osiągnięcie głównego celu zakładanego przez nowelizację, to jest
uaktywnienia stron, a w rezultacie zwiększenia kontradyktoryjności postępowania.
92