Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy - Kodeks karny i niektórych innych ustaw

przewodniczącym składu orzekającego. Zakres czynności objętych zarządzeniem nie uległby
zmianie. Rozwiązanie takie jest wyrazem przekonania, że przekazanie uprawnienia do
wyznaczenia terminu rozprawy powinno spoczywać w ręku sędziego, który będzie ją
prowadził. Ma to w założeniu sprzyjać usprawnieniu czynności organizacyjnych, eliminować
etap uzgadniania terminów. W konsekwencji to także ten sędzia wydawałby pozostałe
zarządzenia służące przygotowaniu rozprawy.
Zasadniczą zmianę proponuje się wobec przepisu regulującego sprowadzenie oskarżonego
pozbawionego wolności na rozprawę główną. Wynika to ze zmiany zasad udziału
oskarżonego w rozprawie głównej, który, poza sytuacjami z art. 374 § 1 zd. 2 oraz § 1a k.p.k.,
staje się prawem, a nie obowiązkiem oskarżonego. W konsekwencji zarządzenie
o doprowadzeniu oskarżonego na rozprawę ograniczone byłoby do trzech sytuacji, tj.: udziału
w czynnościach, o których mowa w art. 374 § 1a k.p.k.; złożenia przez oskarżonego wniosku
w trybie art. 353 § 3 k.p.k. o doprowadzenie go na rozprawę; uznania obecności oskarżonego
za obowiązkową przez przewodniczącego albo sąd (art. 374 § 1 zd. 2 k.p.k.).
Proponowane zmiany w przepisach rozdziału 43 kodeksu związane są przede wszystkim
z odwróceniem dotychczasowej reguły udziału oskarżonego w rozprawie głównej (proj.
art. 374 § 1 i 1a k.p.k.) i prowadzeniem rozprawy pod nieobecność oskarżonego, którego
obecność na rozprawie jest obowiązkowa (art. 376, 377 k.p.k.). Uzupełniająca zmiana
w art. 378 § 1 k.p.k. sprowadza się do rozszerzenia o referendarza sądowego podmiotów
uprawnionych do wyznaczenia obrońcy z urzędu w razie wypowiedzenia stosunku
obrończego przez oskarżonego związanego obroną obligatoryjną (zob. pkt 6 uzasadnienia).
Przepis art. 374 § 1 zd. 1 k.p.k. wprowadza modelową zmianę w zakresie udziału
oskarżonego w rozprawie głównej. Stanowi odwrócenie dotychczasowej podstawowej reguły
i przewiduje prawo oskarżonego (a zatem brak obowiązku) udziału w rozprawie.
Wprowadzona zmiana jest konsekwencją rozszerzenia kontradyktoryjności postępowania
sądowego, wyrazem rezygnacji z nadmiernie paternalistycznego podejścia do oskarżonego,
urealnieniem jednego z przejawów prawa do obrony. Poprzez eliminację totalnego obowiązku
obecności oskarżonego na rozprawie i związanych z tym obowiązków spoczywających na
sądzie służyć ma też eliminacji kolejnego źródła przewlekłości postępowania sądowego.
Wprowadzona reguła wolnościowa doznaje dwóch ograniczeń. Po pierwsze, zgodnie
z przepisem art. 374 § 1 zd. 2 k.p.k. obecność oskarżonego może być nadal uznana za
83

obowiązkową mocą rozstrzygnięcia przewodniczącego składu lub sądu orzekającego
w sprawie. Zaistnienie tego wyjątku wymaga inicjatywy ze strony sądu. Stanowi jednak
rozwiązanie zapewniające skuteczny instrument reakcji na sytuacje, w których obecność
oskarżonego okaże się konieczna. Po drugie, przepis § 1a wprowadza obowiązek
stawiennictwa oskarżonego o popełnienie zbrodni na rozprawie w celu bezpośredniej
konfrontacji ze stawianymi mu zarzutami. Na oskarżonym o zbrodnię ciąży zatem obowiązek
udziału w czynnościach związanych z odczytaniem zarzutów aktu oskarżenia
i przesłuchaniem oskarżonego. Zmiana zasad udziału oskarżonego w rozprawie głównej
usuwa jedną z odrębności trybu uproszczonego, mając zasadniczy wpływ na jego eliminację
(skreślenie rozdziału 51), powoduje także m.in. konieczność zmian w zakresie udziału
oskarżonego pozbawionego wolności w rozprawie apelacyjnej (art. 451 k.p.k.). W związku
z brakiem co do zasady obowiązku udziału oskarżonego w rozprawie wyrok wydany pod
nieobecność oskarżonego nie jest zaoczny.
Zmiany w art. 376 k.p.k. są prostą konsekwencją modyfikacji art. 374 k.p.k. Sprowadzają się
do ograniczenia obowiązujących dotychczas ogólnych reguł prowadzenia rozprawy pod
nieobecność oskarżonego tylko do oskarżonego, którego obecność na rozprawie jest
obowiązkowa, tj. sytuacji z art. 374 § 1 zd. 2 i § 1a k.p.k. W pozostałym zakresie oskarżony
może swobodnie rozstrzygać o swym udziale w rozprawie, zatem także zbędne jest
odwoływanie się do instytucji wyroku zaocznego, która tym samym traci rację bytu (§ 1 oraz
art. 377 § 6 k.p.k.). Zmieniony § 2 nie ogranicza już możliwości kontynuowania rozprawy
przerwanej i odroczonej do sytuacji, w których oskarżony złożył wyjaśnienia, co sprzyjać
może zasadniczemu przyspieszeniu tej fazy postępowania.
Zmianie uległa w konsekwencji także reguła kontynuacji rozprawy pod nieobecność
współoskarżonych (§ 3). Kontynuacja ta możliwa jest bez ograniczeń w razie
niestawiennictwa oskarżonego, który nie ma obowiązku udziału w rozprawie. Sąd nie jest
zatem ograniczony co do zakresu prowadzenia rozprawy w stosunku do nieobecnego
współoskarżonego, którego udział nie był obligatoryjny i który nie skorzystał ze swego prawa
do udziału w rozprawie. Oskarżony bowiem, zgodnie z ogólną konstrukcją uprawnienia
procesowego, ponosi wszelkie, w tym negatywne, konsekwencje swej nieobecności.
Kontynuacja rozprawy możliwa jest także w ograniczonym zakresie w razie niestawiennictwa
na rozprawę odroczoną lub przerwaną współoskarżonego, którego obecność jest
obowiązkowa. Sąd może wówczas prowadzić rozprawę w zakresie nie dotyczącym
84

bezpośrednio tego nieobecnego. W przeciwnym wypadku odracza albo przerywa rozprawę
– gdy działając z urzędu albo rozpoznając wniosek strony uzna, że kontynuacja rozprawy bez
udziału współoskarżonego związanego obowiązkiem stawiennictwa nie jest możliwa.
Możliwość prowadzenia rozprawy nie jest już uzależniona od usprawiedliwienia
niestawiennictwa oskarżonego, którego udział jest obligatoryjny, lecz jedynie od istnienia
okoliczności wpływających na realizację prawa do obrony oskarżonego obecnego albo
nieobecnego współoskarżonego, o którym mowa w § 3.
Niewielkiej korekcie ulec musiały przepisy dotyczące prowadzenia rozprawy pod
nieobecność oskarżonego z jego winy (art. 377 k.p.k.). Mają one charakter wyłącznie
redakcyjny (§ 1 i 2), bądź związane są z ograniczeniem reguł prowadzenia rozprawy pod
nieobecność oskarżonego tylko do przypadków obligatoryjnego udziału (§ 3). Podobnie
bowiem jak w przypadku art. 376 k.p.k. reguła przewidziana w § 3 nie znajdzie zastosowania
do pozostałych oskarżonych nieobarczonych obowiązkiem stawiennictwa na rozprawę.
W miejsce dotychczasowego odwołania do przepisu art. 376 § 1 k.p.k. zdanie drugie obecny
§
3 zawiera samodzielną podstawę do zatrzymania i przymusowego doprowadzenia
oskarżonego.
Eliminacja przepisów § 5 i 6 (w zakresie § 6 zob. uwagi do art. 376 § 1 k.p.k.) jest kolejną
konsekwencją zmiany zasad udziału oskarżonego w rozprawie. Wykreślenie § 5 prowadzi do
zwolnienia sądu z obowiązku powiadamiania oskarżonego o terminach rozprawy przerwanej
albo odroczonej i przesuwa na oskarżonego obowiązek dbałości o informacje dotyczące
przebiegu postępowania. Tym samym eliminuje kolejną powszechną podstawę odraczania
albo przerywania rozpraw z powodu wadliwego powiadomienia oskarżonego.
Przepis ten został jednocześnie uzupełniony o przewidzianą wprost, nie zaś przez odwołanie
do przepisów ogólnych, możliwość złożenia zażalenia, rozpoznawanego przez inny
równorzędny skład tego samego sądu. Rozwiązanie to służyć ma ujednoliceniu
przyjmowanych rozwiązań i nawiązuje do analogicznej regulacji w art. 376 § 1.
Zmiana w przepisie § 4 polega na jego uzupełnieniu o możliwość stosowania przesłuchania
na odległość za pomocą urządzeń audiowizualnych w trybie art. 177 § 1a. Wyposażenie sądu
w uprawnienie do skorzystania z tej dodatkowej formy przesłuchania, także w świetle
przewidzianych w projekcie zmian art. 177 § 1a oraz dynamicznie postępującego rozwoju
środków komunikacji i ich dostępności dla sądu, może okazać się rozwiązaniem niezwykle
85

przydatnym w praktyce. Może mieć też wpływ na eliminację kolejnej z przesłanek
przewlekania postępowania.
Zmiana art. 381 k.p.k., przez wprowadzenie doń nowego § 2, wiąże się z poddaną wcześniej
analizie, zmianą art. 321 i 334 k.p.k., dotyczącą ograniczenia zakresu materiałów
postępowania przygotowawczego przekazywanych wraz z aktem oskarżenia i związanym tym
uprawnieniem stron do domagania się dołączenia do nich przez prokuratora, z uwagi na
wymogi zasad prawdy i obiektywizmu, innych jeszcze materiałów z akt tego postępowania.
Wprowadzany tu przepis zakłada, że strony powinny przed otwarciem przewodu złożyć, o ile
nie uczyniły tego wcześniej lub mimo to, swoje wnioski odnośnie do dołączenia jeszcze
dodatkowych materiałów, nadal ze wskazaniem konkretnych dokumentów z akt dochodzenia
lub śledztwa, a sąd powinien, w miarę możności, rozstrzygnąć w tym przedmiocie jeszcze
przed otwarciem przewodu sądowego. Chodzi zatem o możliwie szybkie rozstrzyganie w tej
materii. Przewidziany tu wniosek o uzupełnienie materiałów dowodowych dołączonych przez
prokuratora do aktu oskarżenia zbliżony jest w swej istocie do wniosku dowodowego, co
tłumaczy także brak zażalenia na rozstrzygnięcie sądu w tym zakresie.
Zmiana przepisu art. 386 § 1 k.p.k. jest konsekwencją zwiększenia kontradyktoryjności
postępowania sądowego, w tym zwłaszcza modyfikacji reguł przewidzianych w art. 167
k.p.k., art. 376 – 377 k.p.k. Zakres pouczeń przedstawianych oskarżonemu ulega
zasadniczemu rozszerzeniu: w zakresie prawa do składania wniosków dowodowych
i konsekwencji rezygnacji z tego uprawnienia (art. 167, 447 § 4, 523 § 1 k.p.k.), konsekwencji
nieobecności na rozprawie (art. 376, 377 k.p.k.), ogłoszenia wyroku bez względu na
stawiennictwo stron (art. 419 k.p.k.), doręczenia wyroku z urzędu, poza sytuacjami, w których
w ogłoszeniu wyroku biorą udział strony (art. 100 § 3 k.p.k.) obliczania terminu do
wniesienia apelacji (art. 422 k.p.k.). W art. 386 dodaje się ponadto nowy § 3, który
gwarantuje oskarżonemu korzystającemu ze swojego uprawnienia do niestawiennictwa na
rozprawie, możliwość uzyskania informacji, które – co do zasady – udzielane są na pierwszej
rozprawie.
Zmiany zaproponowane w przepisach art. 389 k.p.k. są przede wszystkim konsekwencją
modyfikacji reguł w zakresie udziału oskarżonego w rozprawie głównej (art. 374 – 377
k.p.k.). Wyeliminowanie obligatoryjnego udziału oskarżonego w rozprawie jako zasady
pociąga za sobą także m.in. konieczność uwzględnienia tej okoliczności przy określeniu na
86

nowo reguł dotyczących odczytywania jego uprzednich wyjaśnień. Zatem w art. 389 § 1
k.p.k. projekt rozszerza zakres podstaw uprawniających do odczytania na rozprawie
w odpowiednim zakresie protokołów uprzednich wyjaśnień oskarżonego o sytuację, w której
oskarżony nie stawił się na rozprawę. Pozostałe przesłanki oraz zakres protokołów
podlegających odczytaniu nie ulega zmianie. Modyfikacja wprowadzona w § 2 art. 389 k.p.k.
polega jedynie na wskazaniu, że uprawnienie wypowiedzenia się co do odczytanych w trybie
§ 1 własnych wyjaśnień przysługuje wyłącznie oskarżonemu biorącemu udział w rozprawie.
Zatem o ile nieobecność oskarżonego na rozprawie otwiera drogę do odczytania protokołów
jego uprzednich wyjaśnień, o tyle zwalnia sąd z obowiązku zapewnienia oskarżonemu
odrębnej możliwości wypowiedzenia się co do tak ujawnionego materiału dowodowego. Nie
wyklucza to rzecz jasna możliwości złożenia wyjaśnień przez oskarżonego na późniejszym
etapie postępowania dowodowego na rozprawie głównej. Uzupełnienie to zapobiec ma zatem
także próbom takiej interpretacji przepisu § 2, które mogłyby prowadzić do przedłużania
postępowania i żądania zapewnienia oskarżonemu możliwości odniesienia się do odczytanych
protokołów, pomimo uprzedniego niestawiennictwa na rozprawie.
Kwestii odczytania wyjaśnień oskarżonego dotyczy także propozycja nowego § 3,
przewidującego możliwość odczytania na rozprawie wyjaśnień współoskarżonego, który
zmarł. Wprowadzenie tego rozwiązania stanowi realizację zgłaszanych od dawna postulatów,
a także akceptację stanowiska Sądu Najwyższego (wyrok SN z 6 grudnia 2006 r., III KK
181/06,OSNKW 2/2007, poz.16), który dopatruje się upoważnienia do takiego odczytania na
zasadzie a maiori ad minus w art. 389 § 1. Proponowana zmiana jest też wyrazem akceptacji
dla racjonalności założenia, że wraz ze śmiercią współoskarżonego dowód z jego wyjaśnień
nie przestaje istnieć ani nie ulega przekształceniu w inny środek dowodowy, zaś jego
wykorzystanie stanowi bezpośrednią realizację zasady prawdy.
Zmiany proponowane w zakresie przepisów art. 391 k.p.k. są konsekwencją zmiany reguł
przeprowadzania dowodów w postępowaniu przed sądem (art. 167 § 1 k.p.k.), w części zaś
mają charakter porządkujący. Propozycja prowadzi do rozdzielenia przesłanek statuujących
odstępstwo od bezpośredniości w kontakcie sądu na rozprawie z dowodami z zeznań świadka,
na odstępstwa wprowadzane pomimo obecności świadka na rozprawie oraz odstępstwa ze
względu na jego nieobecność. Sam katalog tych przesłanek nie ulega zmianie. Modyfikacji
podlegają jednak zasady wprowadzania tych dowodów.
87