Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy - Kodeks karny i niektórych innych ustaw

mediacyjne musi być prowadzone z zachowaniem zasady poufności. Oznacza to,
że informacje o przebiegu mediacji nie mogą być udzielone żadnej osobie postronnej oraz
organowi procesowemu, który przekazał sprawę na drogę postępowania mediacyjnego lub
przed którym toczy się postępowanie karne. Informacje ujawnione w toku procedury mediacji
nie mogą być wykorzystane jako materiał dowodowy w postępowaniu karnym.
Obowiązujące przepisy prawne w zakresie postępowania mediacyjnego nie gwarantują
zachowania poufności w omawianej procedurze. Z tego względu konieczne jest uzupełnienie
regulacji prawnych o przepisy gwarantujące poufność. Jedną z takich gwarancji jest dodanie
po art. 178 k.p.k. projektowanego art. 178a k.p.k. Postępowanie mediacyjne jest poufne
i oświadczenia składane w jego toku nie mogą stanowić dowodu w postępowaniu karnym, co
daje stronom gwarancję, że okoliczności, o których zdecydowały się mówić w trakcie
mediacji pozostaną nieujawnione.
Z tego względu zdecydowano o umieszczeniu zakazu przesłuchania mediatora co do
okoliczności, o których dowiedział się w trakcie mediacji właśnie w tym miejscu regulacji
ustawowej. Jedynym wyjątkiem od zasady zakazu przesłuchania mediatora będzie możliwość
jego przesłuchania w zakresie informacji, jakie uzyskał prowadząc mediację od oskarżonego
lub pokrzywdzonego, dotyczących przestępstw, o których mowa w art. 240 § 1 k.k.
Proponowane rozwiązanie jest zgodne z § 30 Rekomendacji Nr R(99)19, który to przepis
przewiduje możliwość informowania przez mediatora organów ścigania o okolicznościach
dotyczących bardzo poważnych przestępstw, o których dowiedział się prowadząc mediację od
uczestników tego postępowania. Rekomendacja nie określa bliżej, co należy rozumieć pod
pojęciem „poważne przestępstwo”, zaś polskie prawo karne nie operuje takim zwrotem.
Z tego względu projektodawca zdecydował, że w świetle polskiego prawa karnego do
kategorii ciężkich przestępstw niewątpliwie należy zaliczyć przygotowanie, usiłowanie lub
dokonanie przestępstwa, o którym mowa w art. 240 § 1 k.k.. Przepis ten przewiduje bowiem
obowiązek – pod groźbą sankcji karnej – niezwłocznego przekazania organowi powołanemu
do ścigania przestępstw wiarygodnej wiadomości o karalnym przygotowaniu albo usiłowaniu
lub dokonaniu czynu zabronionego, określonego w art. 118, 118a, 120-124, 127, 128, 130,
134, 140, 148, 163, 166, 189, 189a § 1, art. 252 k.k. lub przestępstwa o charakterze
terrorystycznym. Projekt wzmacnia także gwarancję przestrzegania zasady poufności
w przypadku sporządzania przez mediatora sprawozdania z mediacji, eliminując z przepisu
informację o przebiegu mediacji (proj. art. 23a § 6 k.p.k.).
18

Projekt wprowadza również zmianę co do kręgu osób wyłączonych z możliwości
prowadzenia postępowania mediacyjnego. W odniesieniu do obowiązującego przepisu § 3
art. 23a k.p.k., proponuje się zawężenie wyłączeń do czynnego zawodowo sędziego,
prokuratora, adwokata, radcy prawnego, a także aplikanta do tych zawodów, ławnika
sądowego, referendarza sądowego, asystenta sędziego, asystenta prokuratora, funkcjonariusza
instytucji powołanej do ścigania przestępstw (proj. art. 23a § 3 k.p.k.). Propozycja ta jest
odpowiedzią na zgłaszaną w praktyce krytykę wyłączenia innych osób zatrudnionych
w sądzie, prokuraturze lub innej instytucji uprawnionej do ścigania przestępstw.
Pozostawiono oczywiście wyłączenie osób, co do których w sprawie zachodzą okoliczności
określone w art. 40 – 41 k.p.k., poprawiając jedynie obecny § 3 art. 23a k.p.k., w którym
omyłkowo wskazano także na art. 42 k.p.k., chociaż przepis ten nie formułuje żadnych
okoliczności powodujących wyłączenie, lecz tryb postępowania w przedmiocie wyłączenia.
Przepis ten stosowany będzie jednak odpowiednio w odniesieniu do wyłączenia mediatora,
dzięki czemu określony będzie tryb, w jakim to następuje.
Proponuje się także ujęcie w Kodeksie postępowania karnego zasad mediacji – jako
oddzielnego przepisu (proj. art. 23a § 7 k.p.k.), podobnie jak przyjęto w regulacjach mediacji
cywilnej. Zasady mediacji powinny mieć bowiem rangę ustawową.
W świetle obowiązujących przepisów, tylko ugoda zawarta na posiedzeniu pojednawczym
jest tytułem egzekucji sądowej po nadaniu jej przez sąd klauzuli wykonalności (obecny art.
494 § 2 k.p.k.). Waloru takiego nie ma więc obecnie ugoda zawarta między stronami przed
mediatorem. W praktyce zatwierdzenie ugody mediacyjnej poprzez nadanie jej klauzuli
wykonalności sprowadza się do konieczności podjęcia przez sąd dodatkowych czynności,
tj. wpisania postanowień ugody mediacyjnej do protokołu posiedzenia i dopiero tak
sporządzona ugoda może stać się tytułem wykonawczym. Zgłaszany był przez praktykę także
problem braku zrozumienia przez strony konieczności ponownego sporządzania ugody, tym
razem przed sądem. Umorzenie zaś postępowania karnego w przypadku nie zagwarantowania
pokrzywdzonemu – oskarżycielowi prywatnemu realizacji jego roszczenia, która to realizacja
była wynikiem wspólnych ustaleń oskarżonego i oskarżyciela prywatnego na spotkaniu
w obecności mediatora, byłoby po pierwsze przedwczesne, z drugiej zaś strony mogłoby
spowodować wtórną traumę pokrzywdzonego. Rozbudowanie art. 107 k.p.k., w którym
w proponowanym brzmieniu ujęto wszystkie sytuacje, w których dochodzi do nadania
klauzuli wykonalności (art. 107 § 1 i 3 k.p.k.), pozwoliło na zaproponowanie nowelizacji
19

art. 494 k.p.k., który w nowym brzmieniu będzie jedynie konstytuował dopuszczalność
objęcia ugodą w postępowaniu prywatnoskargowym także roszczeń pozostających w związku
z oskarżeniem. Wszystkie kwestie związane z nadawaniem klauzuli wykonalności
„przeniesiono” zaś do art. 107 k.p.k., w związku z czym obecny art. 494 § 2 k.p.k. stanie się
zbędny. W proj. art. 107 § 4 k.p.k. proponuje się wprowadzenie możliwości odmowy nadania
klauzuli wykonalności zawartej przed madiatorem w sytuacji, gdy okazała się ona być
sprzeczna z prawem, względnie z zasadami współżycia społecznego, albo zmierza do obejścia
prawa. Uzasadnione jest to tym, że mediatorem nie musi być osoba obeznana z prawem.
Projekt wprowadza także mediację do postępowania w sprawach o wykroczenia. Umożliwia
to stosowanie mediacji także w odniesieniu do wykroczeń (proj. art. 8 k.p.s.w.), co jest
odpowiedzią na zgłaszane przez praktyków wymiaru sprawiedliwości postulaty (w tej kwestii
zob. także pkt 17 uzasadnienia).

5. Skład sądu
Proponuje się istotne zmiany w zakresie składu sądu orzekającego zarówno na rozprawie, jak
i na posiedzeniu.
Zmiana dotycząca składu sądu orzekającego na rozprawie odnosi się zarówno do sądu
pierwszej instancji, jak i drugiej instancji.
Proponuje się większą niż dotąd elastyczność w kształtowaniu składu sądu pierwszej
instancji. O ile obecnie, w świetle art. 28 § 3 k.p.k., ze względu na szczególną zawiłość
sprawy sąd pierwszej instancji może postanowić o rozpoznaniu jej w składzie trzech sędziów,
to rozwiązanie projektowane zakłada także możliwość rozpoznania sprawy w składzie
jednego sędziego i dwóch ławników. Ponadto, zakłada się, że takie odstępstwo od
jednoosobowego rozpoznawania sprawy dopuszczalne byłoby nie tylko z uwagi na
szczególną zawiłość sprawy, ale także ze względu na jej wagę. Zmiana ta podyktowana jest
koniecznością pełniejszej realizacji gwarancji konstytucyjnej zapisanej w art. 182
Konstytucji RP. Przepis ten wprawdzie pozostawia ustawodawcy określenie zakresu, w jakim
obywatele uczestniczą w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości, niemniej nie oznacza to, iż
ustawodawcy wolno było udział ten sprowadzić na margines, co uczyniono nowelą
z 15 marca 2007 r. (Dz. U. Nr 112, poz. 766). Rozwiązanie to zgodne jest także z postulatami
20

formułowanymi przez praktyków. Trzeba jednak wyraźnie zaznaczyć, że sięganie po skład
kolegialny powinno być raczej wyjątkowe, przy czym w zależności od powodów, dla których
nastąpić ma wyznaczenie składu poszerzonego, celowym będzie sięgnięcie po dwóch
dodatkowych sędziów zawodowych, względnie po dwóch ławników. Zawiłość sprawy,
zwłaszcza jeśli występuje na płaszczyźnie podlegającego zastosowania prawa, a nie
ustalanych faktów, z reguły powinna prowadzić do wyznaczenia trzyosobowego składu
zawodowego. Waga sprawy, a niekiedy stopień skomplikowania okoliczności sprawy, raczej
powinny przemawiać za wyjątkowym wyznaczeniem składu ławniczego.
Proponuje się wprowadzenie reguły, zgodnie z którą sąd odwoławczy orzekający w sprawach,
w których postępowanie przygotowawcze zakończyło się w formie dochodzenia, orzeka
jednoosobowo – proj. art. 29 § 2a k.p.k. (obecnie skład taki w postępowaniu odwoławczym
może orzekać jedynie wówczas, gdy zarządzi tak prezes sądu – art. 476 § 2 k.p.k.).
Odniesienie się w tym przepisie do formy postępowania przygotowawczego, a nie do trybu
postępowania przed sądem, uzasadnione jest tym, że w projekcie proponuje się rezygnację
trybu uproszczonego (zob. pkt 14 uzasadnienia).
Proponuje się uproszczenie procedowania sądów wszystkich szczebli na posiedzeniach,
zakładając, że każdy z tych sądów orzekałby, co do zasady, jednoosobowo, a jedynie, gdy
ustawa stanowiłaby inaczej, albo z uwagi na wagę bądź zawiłość sprawy zarządziłby to
prezes sądu, orzekanoby w składzie trzech sędziów. W aktualnym stanie prawnym
jednoosobowo na posiedzeniach orzeka jedynie sąd rejonowy i okręgowy, a pozostałe
w składzie trzech sędziów, i to bez względu na charakter kwestii, w jakiej wydaje się
postanowienia, a więc nawet np. w kwestii wynagrodzenia dla obrońcy z urzędu, przekazania
sprawy innemu sądowi, itd. Niezależnie od tego, niektóre przepisy i tak odrębnie zakładają
orzekanie na posiedzeniu w składzie trzech sędziów (np. art. 403 czy art. 544 § 1 w zw. z § 3
k.p.k.). Proponowana zmiana uprościć ma orzekanie na tym forum, nie zmieniając jednak
tych przepisów, które i dziś zakładają odrębnie orzekanie w składzie kolegialnym. Przyjęcie
reguły wskazanej w art. 30 § 1 k.p.k. wpłynęłoby bez wątpienia na szybkość postępowania,
gdyż nie angażowałoby w rozstrzyganie określonej kwestii każdorazowo trzech sędziów
w Sądzie Apelacyjnym i Sądzie Najwyższym, a każdy z pozostałych dwóch sędziów mógłby
w tym czasie rozstrzygać w innych kwestiach.
21

W tym samym kierunku zmierza zmiana przewidziana w § 2 art. 30 k.p.k. O ile bowiem
obecnie sąd odwoławczy orzeka zawsze na posiedzeniu w składzie trzyosobowym, jeżeli
tylko ustawa nie stanowi inaczej, to wedle nowego jego brzmienia, sąd ten orzekałby już
tylko jednoosobowo, chyba, że zaskarżone orzeczenie wydano w składzie innym niż
jednoosobowy albo z innego przepisu ustawy wynikałoby, że wymaga się tu składu
kolegialnego (tak np. w art. 75 § 3, czy art. 263 § 5 k.p.k.).

6. Referendarze sądowi
Część projektowanych zmian Kodeksu postępowania karnego dotyczy kompetencji
referendarzy sądowych w postępowaniu karnym. Brak stosownych przepisów wyklucza
obecnie ich udział w postępowaniu karnym mimo, że w art. 2 § 2 ustawy z dnia 27 lipca
2001 r., Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070 z późn. zm.)
wprowadzona została możliwość wykonywania zadań z zakresu ochrony prawnej w sądach
także przez referendarzy sądowych.
W postępowaniu cywilnym referendarze sądowi wykonują czynności procesowe już od dnia
1 stycznia 1998 r. Aktualnie zakres tych czynności określa art. 471 k.p.c. Przepis ten stanowi,
że „Referendarz sądowy może wykonywać czynności w postępowaniu cywilnym
w wypadkach wskazanych w ustawie. W zakresie powierzonych mu czynności referendarz
sądowy ma kompetencje sądu, chyba że ustawa stanowi inaczej.”.
Projekt stwarza możliwość powierzania referendarzom sądowym określonych czynności
także w postępowaniu karnym. Jest to wyjście naprzeciw postulatom wskazującym, że udział
w postępowaniu karnym referendarzy sądowych, poprzez wykonywanie „zadań z zakresu
ochrony prawnej” (art. 2 § 2 Prawa o ustroju sadów powszechnych), byłoby istotnym
instrumentem usprawnienia tego postępowania i odciążenia sędziów od czasochłonnych,
chociaż nieskomplikowanych pod względem prawnym czynności, które nie stanowią
„wymiaru sprawiedliwości” w rozumieniu art. 175 Konstytucji RP, a w dużej części mają
charakter administracyjno-organizacyjny.
Propozycja zmiany Kodeksu postępowania karnego w tym zakresie z jednej strony ma na celu
w miarę pełne wykorzystanie możliwości, jakie daje powołany przepis Prawa o ustroju sądów
22