Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy - Kodeks karny i niektórych innych ustaw

– konieczność przeciwdziałania nadużywania wyjątku przewidzianego w proj. art. 167
§ 1 zdanie drugie k.p.k.; jeżeli bowiem pozostawia się sądowi możliwość
przeprowadzenia (nawet wyjątkowo) dowodów z urzędu, istnieje obawa, że strony,
które nie przejawiły koniecznej dla ochrony ich interesów aktywności, będą następnie
w postępowaniu odwoławczym zarzucały nie skorzystanie przez sąd z możliwości,
jakie powyższa norma konstytuuje – w tej kwestii zob. pkt 12 uzasadnienia.
Kontradyktoryjność zakłada ponadto, większą niż obecnie, swobodę stron w zakresie
podejmowania decyzji o zakresie ich uczestniczenia w procesie (co dotyczy innych stron niż
oskarżyciel) oraz w szerszym zakresie dysponowanie przedmiotem procesu (co dotyczy
oskarżyciela). Z tego powodu konieczne okazało się zaproponowanie nowego brzmienia proj.
art. 14 § 2 k.p.k. i ukonstytuowanie możliwości cofnięcia przez oskarżyciela publicznego aktu
oskarżenia do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej
(a więc nie będzie już dopuszczalne po uchyleniu wyroku i przekazaniu sprawy do
ponownego rozpoznania). Takie cofnięcie aktu oskarżenia będzie czymś zupełnie innym niż
przewidziane obecnie w art. 14 § 2 k.p.k. odstąpienie od oskarżenia. Cofnięcie aktu
oskarżenia oznaczało będzie konieczność umorzenia postępowania na podstawie art. 17 § 1
pkt 9 k.p.k., z uwagi na brak skargi uprawnionego oskarżyciela. Rozwiązanie to jest
niezbędne, aby uniknąć sytuacji, w której sąd, który nie przeprowadza co do zasady dowodów
z urzędu, stanąłby w razie rezygnacji z popierania oskarżenia przez oskarżyciela.
Zakłada się, że w toku przewodu sądowego cofnięcie aktu oskarżenia dopuszczalne będzie
jedynie za zgodą oskarżonego (proj. art. 14 § 2 zdanie drugie k.p.k.), albowiem
w przeciwnym razie oskarżyciel mógłby jednostronną czynnością procesową doprowadzić do
umorzenia postępowania w sytuacji, w której udowodnienie tezy oskarżenia napotyka przed
sądem na trudności. W takiej sytuacji, oskarżony, który stanął pod zarzutem popełnienia
przestępstwa, powinien mieć prawo do uniewinnienia, które w większym stopniu prowadzi do
jego zrehabilitowania niż umorzenie postępowania z powodu cofnięcia skargi. Przewiduje się
także, że ponowne wniesienie aktu oskarżenia przeciwko tej samej osobie o ten sam czyn
będzie niedopuszczalne. Zapis taki, proponowany jako zdanie trzecie w proj. art. 14 § 2
k.p.k., usunie wątpliwości co do charakteru prawnego orzeczenia o umorzeniu postępowania
wobec braku skargi i wykluczy przyjęcie interpretacji opartej na założeniu, że brak skargi jest
negatywną przesłanką procesową o charakterze względnym i przemijającym.
13

Nowe ujęcie art. 14 § 2 k.p.k. wymaga zabezpieczenia interesów oskarżyciela posiłkowego,
który nie powinien być pozbawiany swoich uprawnień z tego powodu, że oskarżyciel
publiczny cofa akt oskarżenia. Przewidziano w związku z tym, zmianę w proj. art. 54 § 2
k.p.k., według którego cofnięcie aktu oskarżenia przez oskarżyciela publicznego nie pozbawia
uprawnień oskarżyciela posiłkowego, zaś pokrzywdzony, który uprzednio nie korzystał
z uprawnień oskarżyciela posiłkowego będzie mógł w terminie 14 dni od powiadomienia go
o cofnięciu przez oskarżyciela publicznego aktu oskarżenia oświadczyć, że przystępuje do
postępowania, jako oskarżyciel posiłkowy.

Ponadto, w duchu kontradyktoryjności, przyjmuje się, że udział stron w rozprawie sądowej
(co nie dotyczy oskarżyciela publicznego) powinien być – co do zasady – ich prawem, a nie
obowiązkiem. Jedynie w sprawach o najcięższe przestępstwa obowiązkowy będzie udział
oskarżonego w czynnościach rozpoczynających rozprawę (symboliczne postawienie
oskarżonego przed sądem i zaprezentowanie zarzutów) – w tej kwestii zob. pkt 10
uzasadnienia. Odmiennie rzecz ma się z prokuratorem, który nadal będzie miał obowiązek
uczestniczenia w rozprawie głównej i to w szerszym niż obecnie zakresie, albowiem
skreśleniu, wraz z całym rozdziałem 51 Kodeksu postępowania karnego, ulegnie także
art. 477 k.p.k. Oskarżyciel publiczny nie reprezentuje jednak w postępowaniu sądowym
własnych interesów, a wobec nowego ukształtowania reguł dowodzenia w postępowaniu
przed sądem, jego udział w rozprawie, także w sprawach drobniejszych, musi być
obowiązkowy. Nie do zaakceptowania byłaby bowiem sytuacja, w której na skutek absencji
oskarżyciela sąd musiałby wydać wyrok uniewinniający, albowiem nie byłoby komu
przeprowadzić dowodów wspierających oskarżenie.


3. Rozszerzenie „konsensualizmu procesowego”
Propozycje w tym zakresie stanowią realizację powszechnie formułowanego postulatu
o
rozszerzenie zakresu wykorzystania instytucji procesowych, które wprowadzone do
systemu wraz z nowym kodeksem w 1998 r., a następnie istotnie zmodyfikowane nowelą
z 10 stycznia 2003 r. (Dz. U. Nr 17, poz. 155), przyczyniły się znacząco do zwiększenia
14

efektywności postępowania, bez szkody dla realizacji gwarancji procesowych oskarżonego
i pokrzywdzonego.
Uznając zasadność wspomnianych postulatów uznano za możliwe nie tylko rozszerzenie
zakresu zastosowania instytucji wniosku o skazanie bez rozprawy i tzw. wniosku
o dobrowolne poddanie się karze, ale także odformalizowanie postępowania w przedmiocie
obydwu wniosków. Proponuje się rozszerzenie instytucji wniosku o skazanie bez rozprawy na
wszystkie występki (proj. art. 335 § 1 k.p.k.). Zakres przedmiotowy spraw, w jakich może on
być stosowany, był stopniowo poszerzany. W 1997 r. przyjęto, że chodzić ma tylko
o występki zagrożone karą pozbawienia wolności do 5 lat, w 2003 r. objęto tą instytucją
sprawy o czyny zagrożone taką karą do 10 lat. Obecnie sugeruje się objęcie nią wszystkich
występków, bez względu na zagrożenie (tzn. także tych z zagrożeniem do 12 lat, gdyż innego
tu nie ma).
Ponadto, za celowe uznano doprecyzowanie przepisu art. 343 k.p.k., poprzez urealnienie
gwarancji procesowych pokrzywdzonego, który będzie miał zagwarantowane prawo
sprzeciwu wobec wydania wyroku bez przeprowadzenia rozprawy (nowy § 3a), a także
wyraźne zapisanie w § 3b, że sąd może uzależnić uwzględnienie wniosku od dokonania
w nim wskazanej przez siebie zmiany, zaakceptowanej przez oskarżonego. Nie ma przy tym
konieczności dodawania, że proponowana zmiana musi być także zaakceptowana przez
oskarżyciela, albowiem w wypadku braku akceptacji z jego strony, wniosek o skazanie bez
rozprawy może po prostu cofnąć, co spowoduje konieczność rozpoznania sprawy na zasadach
ogólnych. Dzięki temu zabiegowi, jest nadzieja na zwiększenie roli instytucji skazania bez
rozprawy.
Dobrowolne poddanie się karze ma być dopuszczalne w sprawach o wszystkie przestępstwa
(proj. art. 387 k.p.k.). Brak jest przekonywających racji, dla których poddanie się karze
dobrowolnie w sprawach o najcięższe przestępstwa powinno być niedopuszczalne. Można
nawet dowodzić, że ryzyko nietrafnych materialnie rozstrzygnięć, wynikających
z „instrumentalnego” przyznania się do popełnienia przestępstwa, jest relatywnie niższe
w sprawach o zbrodnie niż w sprawach o lżejsze występki.
Istotnym novum w zakresie procedowania w sytuacji dobrowolnego poddania się karze jest
możliwość uwzględnienia wniosku oskarżonego na posiedzeniu (podobnie jak obecnie jest to
w postępowaniu uproszczonym), jeżeli wniosek zgłoszony został przed doręczeniem mu
15

zawiadomienia o terminie rozprawy (proj. art. 338a k.p.k.). W takim wypadku, wniosek
kierowany będzie na posiedzenie (proj. art. 339 § 1 pkt 4 k.p.k.), w którym będą mogły wziąć
udział strony i pokrzywdzony (proj. art. 343a k.p.k.). Takie procedowanie przewiduje się
jednak jedynie wówczas, gdy wniosek dotyczy występku. W wypadku, gdy dotyczy zbrodni,
kierowany będzie do rozpoznania na rozprawie. Nie ulega przy tym wątpliwości, że
w wypadku gdy wniosek wpłynął do sądu już po wyznaczeniu terminu rozprawy, nic nie stoi
na przeszkodzie rozpoznaniu go na tej rozprawie, nawet bez konieczności otwierania
przewodu sądowego.
Co ważniejsze, proponuje się także, aby – podobnie jak w przypadku skazania bez rozprawy
w trybie określonym w art. 343 k.p.k. – także i w przypadku dobrowolnego poddania się
karze, możliwe było zastosowanie dobrodziejstw związanych z jej wymiarem w zakresie
szerszym niż przewidują to uregulowania Kodeksu karnego. Dotyczyć to ma jednak jedynie
nadzwyczajnego złagodzenia kary niezależnie od podstaw przewidzianych w art. 60 § 1 – 4
k.k., przy czym w przypadku zbrodni z dobrodziejstwa tego oskarżony będzie mógł
skorzystać jedynie wówczas, gdy wniosek złoży przed doręczeniem mu zawiadomienia
o terminie rozprawy (proj. art. 387 § 4 k.p.k.), choć oczywiście niezależnie od tego, czy
wniosek rozpoznany zostanie na posiedzeniu, czy na rozprawie. Takie zróżnicowanie
dobrodziejstw, z których oskarżony może skorzystać, powinno stymulować go do
podejmowania decyzji, które z jednej strony dobrze chronić będą jego własne interesy,
z drugiej zaś oszczędzą wymiarowi sprawiedliwości niepotrzebnej pracy.

4. Mediacja
Przepisy regulujące postępowanie mediacyjne wymagają kilku istotnych zmian i uzupełnień,
aby – z jednej strony – ułatwić stosowanie tej instytucji w praktyce, a z drugiej –
gwarantować przestrzeganie jej zasad i uznanych standardów.
W dokumentach międzynarodowych dotyczących zwłaszcza standardów prowadzenia
mediacji, w szczególności w Rekomendacji Komitetu Ministrów Rady Europy Nr R(99)19
wyraźnie stwierdzono, że skierowanie sprawy do mediacji, informowanie o jej istocie, celu
i
zasadach jak również ocena jej wyniku, powinny należeć do kompetencji organu
procesowego. Mediacja jest dobrowolna; standardy nie precyzują, kto ma odbierać zgodę na
16

udział w mediacji, a więc upoważniony jest wniosek, że podmiotem odbierającym zgodę na
mediację może być, obok organu kierującego sprawę do mediacji, także mediator. Standardy
wskazują natomiast, że powinno to nastąpić po wyczerpującym poinformowaniu stron o ich
prawach, istocie postępowania mediacyjnego i możliwych konsekwencjach ich decyzji (pkt
IV.10 Reguł i komentarz – pkt 10). Dlatego też proponuje się zmianę w art. 23a § 1.
Projektowany § 4 art. 23a k.p.k. rozwija kwestię dostarczenia stronom niezbędnej wiedzy
o istocie i zasadach postępowania mediacyjnego, na podstawie której mogą one wyrazić
świadomą zgodę na wzięcie udziału w mediacji. Podkreśla się informowanie o możliwości
wycofania tej zgody aż do zakończenia postępowania mediacyjnego. W przepisie tym
reguluje się ważną kwestię odbierania zgody na udział w mediacji, włączając do tego – obok
prokuratora, policji i sądu – mediatora. Dysponując praktyczną znajomością mediacji, którą
mediator przekazuje stronom w trakcie indywidualnych spotkań, może stronom dokładniej
naświetlić możliwe konsekwencje mediacji oraz odebrać od stron zgodę na udział w mediacji.
Przyczyni się to poza tym do sprawności postępowania karnego, dając możliwość odciążenia
organów procesowych. Nie bez znaczenia jest także to, że zarówno pokrzywdzony jak
i oskarżony, aż do zakończenia postępowania mediacyjnego, mogą cofnąć zgodę na mediację
i z niej zrezygnować. Projekt zawiera także gwarancję ochrony pokrzywdzonego. Zakłada
bowiem przekazanie informacji o mediacji pokrzywdzonemu dopiero po wyrażeniu zgody na
mediację przez oskarżonego, co ma zapobiec jego wtórnej wiktymizacji (zdanie po średniku
proj. § 1 art. 23a k.p.k.).
W proj. § 6 art. 23 k.p.k. proponuje się zagwarantowanie zasady poufności mediacji,
nakazując ujawnienie w sprawozdaniu tylko wyników mediacji. Projektowany przepis
wskazuje także na podstawową kwestię dotyczącą sprawozdania z mediacji, nakazując
załączanie do niego ugody, podpisanej przez uczestników i mediatora, o ile została zawarta.
Pozostałe wymogi formalne sprawozdania pozostawiono do uregulowania w rozporządzeniu
wykonawczym, o którym mowa w proj. § 8 art. 23 a k.p.k. Delegacja ustawowa wskazuje na
sposób i tryb prowadzenia mediacji i została uzupełniona o formę i zakres sprawozdania
z wyników mediacji.
Stosownie do zaleceń zawartych w międzynarodowych dokumentach, w szczególności
w
Rekomendacji Komitetu Ministrów Rady Europy Nr R(99)19 w sprawie mediacji
w sprawach karnych, a także wskazań zawartych w Rekomendacji Komitetu Ministrów Rady
Europy Nr R(85)11 w sprawie pozycji ofiary w prawie i procesie karnym, postępowanie
17