Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks cywilny

szynowa, w której ruch pojazdu wywołany jest liną napędową, stanowi kolej linowo-
-terenową. Nawierzchnia drogi kolei linowo-terenowej powinna odpowiadać warunkom
określonym dla nawierzchni kolei szynowej, przy czym w celu przeciwdziałania
pełzaniu szyn konieczne jest odpowiednie przytwierdzenie szyn do podkładów.
Z powyższych aktów normatywnych wynika zatem, że kolej linowo-terenowa, jako
swoista forma kolei linowej, stanowi urządzenia transportu linowego.

6. W § 2 art. 49 k.c. wyjaśniono, co oznacza użyte w § 1 sformułowanie „jeżeli
wchodzą w skład przedsiębiorstwa”. Przyjęto tu wykładnię Trybunału Konstytucyjnego
zawartą w uchwale z dnia 4 grudnia 1991 r. W 4/91 (OTK 1991, nr 1, poz. 21) oraz
Sądu Najwyższego zawartą w uchwale 7 sędziów z dnia 8 marca 2006 r. III CZP 105/05
(OSNC 2006, nr 10, poz. 159), powszechnie aprobowaną. W obydwu uchwałach
podkreśla się element trwałego (a nie chwilowego, tymczasowego) połączenia.


7. Proponowana treść art. 49 § 3, 4 i 5 k.c. dotyczy szczegółowego uregulowania
statusu prawnego urządzeń, o których stanowi art. 49 § 1 k.c., w szczególności
w aspekcie ich własności. Prawidłowe rozstrzygnięcie tego zagadnienia wymaga przede
wszystkim określenia statusu prawnego tych urządzeń w świetle prawa rzeczowego.
Urządzenie jest niewątpliwie rzeczą ruchomą, która połączona w sposób trwały
z nieruchomością (z reguły niebędącą własnością przedsiębiorcy) uzyskuje status części
składowej nieruchomości z mocy art. 191 k.c. Dotyczy to okresu między ich
wybudowaniem (posadowieniem) a chwilą, gdy „wchodzą w skład przedsiębiorstwa”.
Pojęcie „wejście w skład przedsiębiorstwa” oznacza – zgodnie z uchwałą Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 1991 r. W 4/91 (OTK nr 1 z 1991, poz. 22) oraz
uchwałą (7) Sądu Najwyższego z dnia 8 marca 2006 r. III CZP 105/05 (OSNC 2006,
nr 10, poz. 159) – faktyczne (fizyczne) przyłączenie urządzenia do sieci. To stanowisko
nie jest obecnie kwestionowane, jak również panuje zgoda co do tego, że
sformułowanie „wchodzą w skład przedsiębiorstwa” nie oznacza, że przedsiębiorcy
przysługuje względem urządzeń prawo własności. Przeciwnie, urządzenie, które
wchodzi w skład przedsiębiorstwa, uzyskuje ponownie status rzeczy ruchomej. Status
prawny tej rzeczy ruchomej wzbudzał wątpliwości. Sąd Najwyższy w powołanej
uchwale przyjął, że jeżeli urządzenia są tak ściśle fizycznie i funkcjonalnie powiązane
6
z instalacją, że ich odłączenie uniemożliwia jej prawidłowe funkcjonowanie, to
wówczas urządzenia te stają się częścią składową instalacji, a tym samym własność
urządzenia przechodzi na przedsiębiorcę jako właściciela instalacji będącej składnikiem
sieci. Pogląd ten sformułowano przed nowelizacją art. 49 k.c. Wydaje się, że pogląd ten
trudno obronić na tle obecnego brzmienia art. 49 k.c. z następujących powodów:
– w przepisie tym według obecnej treści występuje pojęcie „urządzenie”
i „sieć”, przy czym sieć jest niewątpliwie – z jurydycznego punktu widzenia – zbiorem
rzeczy. Oznacza to z jednej strony, że nie sposób konstruować określenia „część
składowa zbioru rzeczy”, z drugiej zaś strony zbiór rzeczy mogą tworzyć rzeczy
ruchome należące do różnych podmiotów,
– wskazane przez Sąd Najwyższy kryterium uznania, że urządzenie jest
częścią składową instalacji, tj. gdy odłączenie uniemożliwia prawidłowe
funkcjonowanie instalacji należącej do sieci, jest nieprzydatne z praktycznego punktu
widzenia. Można bowiem twierdzić, że jeżeli odłączenie urządzenia spowoduje
wadliwą pracę lub brak pracy innych urządzeń wchodzących w skład sieci, wówczas
należy przyjąć, że doszło do zakłócenia w funkcjonowaniu sieci. W konsekwencji
można dojść do wniosku, że niemal każde urządzenie jest częścią składową instalacji,
ponieważ jego odłączenie wpływa niekorzystnie na funkcjonowanie sieci,
– problemu nie rozwiązuje także odwołanie się do art. 193 k.c. (połączenia
rzeczy ruchomych). Wcale nie jest bowiem oczywiste, że wartość instalacji, do której
przyłączone jest urządzenie, będzie zawsze większa od wartości urządzenia. W takim
przypadku powstanie współwłasność.


8. Dotychczasowa treść art. 49 § 2 k.c. wiąże własność urządzenia
z
poniesieniem kosztów jego budowy. Taka formuła okazała się jednak
niewystarczająca dla rozstrzygnięcia kwestii własności urządzeń, których koszty
budowy mogli ponieść odpowiednio:
– przedsiębiorca albo
– właściciel nieruchomości, albo
– inna
osoba.
7
Wątpliwości – z punktu widzenia uregulowań prawa rzeczowego – związane są
z tym, że przed posadowieniem na gruncie urządzenie jest rzeczą ruchomą
i niewątpliwie jest własnością osoby, która poniosła koszty jego budowy. Z chwilą
trwałego połączenia z gruntem urządzenie uzyskuje status części składowej
nieruchomości i z mocy art. 191 k.c. staje się własnością właściciela nieruchomości.
Status części składowej nieruchomości urządzenie traci – na podstawie art. 49 § 1 k.c.
– z chwilą, gdy wchodzi w skład przedsiębiorstwa, czyli z chwilą trwałego, fizycznego
połączenia urządzenia z siecią. Art. 49 § 2 k.c. nie wskazuje podstawy prawnej, która
uzasadnia „odzyskanie” własności urządzenia, które ponownie staje się rzeczą ruchomą
przez podmiot, który poniósł koszty jego budowy.
Rozstrzygając te kwestie proponuje się jednoznacznie uregulować:
– własność urządzeń sfinansowanych przez przedsiębiorcę, przyjmując – na
zasadzie wyjątku od art. 191 k.c. – że urządzenia te pozostają własnością
przedsiębiorcy, także po trwałym połączeniu ich z cudzą nieruchomością,
a przed przyłączeniem ich do swojej sieci; po przyłączeniu do sieci
urządzenia te – z mocy art. 49 § 1 k.c. – nie są częścią składową gruntu
(art. 49 § 3 k.c.),
– własność urządzeń, których koszty budowy poniósł
właściciel
nieruchomości, z którą trwale je połączono, przyjmując, że z chwilą gdy
weszły w skład przedsiębiorstwa straciły status części składowej
nieruchomości (art. 49 § 1 k.c.), są rzeczą ruchomą, którą sfinansował
właściciel nieruchomości, a więc może on żądać, aby ich własność nabył
przedsiębiorca, chyba że na podstawie umowy strony określiły inny tytuł
prawny do korzystania z urządzeń przez przedsiębiorcę (art. 49 § 4),
– własność urządzeń, których koszty budowy poniosła inna osoba niż
przedsiębiorca, względnie właściciel nieruchomości, przyjmując, że
– w drodze wyjątku od art. 191 k.c. – pozostają one własnością tej osoby,
mimo trwałego połączenia z cudzą nieruchomością; osoba ta może w drodze
umowy lub roszczenia o zawarcie umowy przenieść własność na
przedsiębiorcę; strony mogą też ustalić umownie inny tytuł prawny do
korzystania z tych urządzeń przez przedsiębiorcę (art. 49 § 5).
8
Te reguły działają na przyszłość. Odnośnie do urządzeń, które istnieją w dniu
wejścia w życie ustawy, proponuje się w art. 2 § 1 ustawy przesądzić, że urządzenia,
których koszty budowy poniósł przedsiębiorca, są jego własnością, natomiast gdy
koszty poniosła inna osoba, to może ona żądać nabycia ich własności przez
przedsiębiorcę, chyba że w umowie strony postanowiły inaczej. Należy przy tym
zwrócić uwagę, że w przepisie tym chodzi o urządzenia, które weszły już w skład
przedsiębiorstwa, a więc mają status rzeczy ruchomych (z mocy art. 49 § 1 k.c. straciły
status części składowych nieruchomości).

9.
Odrębną regulację proponuje się w odniesieniu do budynków i budowli, które
służą wyłącznie do korzystania z urządzeń określonych w art. 49 § 1 k.c.
Wstępnie należy zauważyć, że Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia
7 listopada 2006 r. SK 42/05 (Dz. U. Nr 206, poz. 1521) przyjął, że pojęcie
„urządzenia” może obejmować budynki tworzące z zamieszczonymi w nich
mechanizmami i przyrządami jedną całość, co jednak wymaga każdorazowo rozważenia
w okolicznościach konkretnej sprawy. Podobny pogląd wypowiedział Sąd Najwyższy
w wyroku z dnia 18 czerwca 2004 r. II CK 359/03 (LexPolonica 38955), podkreślając
także, że zależy to od okoliczności faktycznych sprawy. Uznać należy, że takie
indywidualne rozstrzygnięcia nie rozwiązują problemu w sposób generalny. Wychodząc
z tych założeń, proponuje się uregulować problem budynków i budowli służących
wyłącznie do korzystania z urządzeń, o których stanowi art. 49 § 1 k.c. (np. budynki
stacji transformatorów) odrębnie. U podstaw tej propozycji legły następujące założenia:
– uregulowania proponowane w art. 49 § 6 i 7 k.c. mają działać jedynie na
1
przyszłość. Zgodnie z art. 305 k.c. przedsiębiorca, który zamierza wybudować nowe
urządzenia powinien uprzednio uzyskać tytuł prawny dla gruntu, w szczególności
służebność przesyłu. Służebność tę może uzyskać przez zawarcie umowy lub w drodze
orzeczenia sądowego. Jeżeli następnie na tej nieruchomości obciążonej służebnością
przesyłu przedsiębiorca wzniesie budynki lub budowle służące wyłącznie do
korzystania z urządzeń z art. 49 § 1 k.c., to – na zasadzie wyjątku od reguły superficio
solo cedit – budynki te lub budowle stanowią jego własność. Przy czym, własność tych
budynków i budowli jest prawem związanym ze służebnością przesyłu – dzieli los
prawny służebności przesyłu. Zatem wygaśnięcie tej służebności spowoduje
9
automatycznie utratę prawa własności budynków i budowli, a jej zbycie będzie odnosić
się także do budynków i budowli posadowionych na nieruchomości obciążonej
służebnością przesyłu. Jeżeli budynki i budowle na nieruchomości obciążonej
służebnością wzniesie właściciel nieruchomości lub inna osoba, to właściciel
nieruchomości może żądać, aby przedsiębiorca nabył ich własność za wynagrodzeniem.
Należy zauważyć, że jeżeli budynek wzniosła osoba na cudzym gruncie, to ma
roszczenia o zwrot nakładów do właściciela nieruchomości,
– w odniesieniu do budynków i budowli służących do wyłącznego korzystania
z urządzeń, o których stanowi art. 49 § 1 k.c., wzniesionych przed wejściem
w życie ustawy, proponuje się (art. 2 § 2) uregulowanie ich własności w umowie
o ustanowienie służebności przesyłu względnie w postanowieniu sądowym
o ustanowieniu tej służebności.
Art. 2 § 2 projektu ustawy ma charakter przepisu przejściowego. Znajduje
zastosowanie wyłącznie do tych budynków i budowli, których własność nie została
przeniesiona na przedsiębiorcę przed wejściem w życie projektowanej nowelizacji.
Zatem nie obejmuje budynków i budowli, służących wyłącznie do korzystania
z urządzeń, o których mowa w art. 49 § 1 k.c., które zostały przeniesione na własność
przedsiębiorcy przed wejściem w życie nowelizacji ustawy.
Roszczenia określone w tym przepisie nie będą dotyczyć budynków i budowli
służących do korzystania z urządzeń, o których mowa w art. 49 § 1 k.c., które zostały
przeniesione na własność przedsiębiorcy jako odrębny od gruntu przedmiot obrotu
przed wejściem w życie projektowanej nowelizacji.


10. W praktyce pojawiła się wątpliwość, czy służebność gruntową może
ustanowić użytkownik wieczysty. Ten sam problem dotyczy służebności przesyłu, do
której – na podstawie art. 3054 k.c. – stosuje się odpowiednio przepisy o służebności
gruntowej. Projektowana treść art. 2851 k.c. ma przesądzić, że służebność gruntową
może – na prawie użytkowania wieczystego – ustanowić użytkownik wieczysty.
Służebność taka może być także ustanowiona na jego rzecz. Obciąża ona prawo
użytkowania wieczystego.
11. Ustawa o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw
(Dz. U. Nr 116, poz. 731), która weszła w życie z dniem 3 sierpnia 2008 r.,
10