Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów oraz niektórych innych ustaw

W doktrynie pojawiają się opinie, iż w związku z tym nie jest to sprawa cywilna albo
też, że jest to wprawdzie sprawa cywilna, ale klasyczny proces nie jest adekwatny do
rozstrzygania tego typu spraw. Wydaje się, iż projektowane w ustawie rozwiązanie jest
kierunkowo zgodne z każdym z tych poglądów.
W projekcie przewiduje się wprowadzenie zakazu stosowania we wzorcach umów
zawieranych z konsumentami postanowień, o których mowa w art. 3851 § 1 kc,
tj. postanowień kształtujących ich prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi
obyczajami, rażąco naruszających ich interesy (nie dotyczy to postanowień
określających główne świadczenia stron, jeżeli zostały sformułowane w sposób
jednoznaczny) – art. 23a. Wprowadzenie tego zakazu jest niezbędne, ponieważ
definiuje praktykę zakazaną i de facto określa zakres i znamiona działania bezprawnego
oraz łączy się z przyznawaną Prezesowi UOKiK kompetencją do nakładania kar
pieniężnych za jego łamanie (łączy się to z rezygnacją z kar – grzywny – nakładanych
na mocy Kodeksu wykroczeń). Przyjęcie takiego rozwiązania powinno zapewnić
większą skuteczność eliminacji niedozwolonych klauzul umownych z obrotu (efekt
prewencyjny kar pieniężnych).
W przypadku naruszenia ww. zakazu Prezes UOKiK będzie wydawał decyzję uznającą
dane postanowienie za niedozwolone i zakazującą jego wykorzystywania (art. 23b).
Decyzje takie będą wydawane zarówno dla postanowień stosowanych w dacie wydania
decyzji, jak i takich, które w dacie wydania decyzji zostały już usunięte ze wzorca. W
przypadku zaniechania stosowania przez przedsiębiorcę postanowienia wzorca umowy,
orzeczony przez Prezesa UOKiK zakaz wykorzystywania niedozwolonego
postanowienia wzorca umowy będzie odnosił się do przyszłości, natomiast możliwość
wszczęcia przez Prezesa UOKiK postępowania w sprawie o uznanie postanowień
wzorca umowy za niedozwolone będzie ograniczona 3-letnim okresem przedawnienia
(art. 99f) w porównaniu do aktualnie obowiązującego art. 47939 kpc, zgodnie z którym
nie wnosi się powództwa, jeżeli od zaniechania minęło 6 miesięcy.
Skuteczność nowej procedury zostanie wzmocniona przez możliwość określenia przez
Prezesa UOKiK środków usunięcia trwających skutków naruszenia, w szczególności
przez nałożenie na przedsiębiorcę obowiązków o charakterze informacyjnym
(poinformowanie konsumentów będących stronami umów zawartych na podstawie
wzorca zawierającego klauzulę abuzywną o uznaniu postanowienia za niedozwolone w
sposób określony w decyzji; złożenie jednokrotnego lub wielokrotnego oświadczenia o
18

treści i w formie określonej w decyzji) (art. 23b ust. 2). Takie rozwiązanie sprzyja
konsumentom – przede wszystkim uzyskają oni informację, że zakwestionowane przez
Prezesa UOKiK postanowienie umowne jest wobec nich bezskuteczne i mają
możliwość dochodzenia od przedsiębiorcy roszczeń w tym zakresie. Prezes UOKiK
będzie mógł również nakazać przedsiębiorcy wystąpienie do konsumentów z
propozycją aneksowania zawartych z nimi umów, zawierających postanowienia uznane
za niedozwolone. Dodatkowo wprowadzono wymóg, zgodnie z którym środki usunięcia
skutków naruszenia powinny być proporcjonalne oraz konieczne dla zapewnienia
usunięcia jego skutków(art. 23b ust. 4).
Decyzje Prezesa UOKiK uznające stosowane we wzorcach umów postanowienia za
niedozwolone będą mieć skutek w stosunku do przedsiębiorcy, który je stosuje, oraz
wszystkich konsumentów, którzy zawarli lub zawrą z nim umowę na podstawie wzorca
wskazanego w decyzji – przepis ten powinien ułatwić konsumentom dochodzenie
roszczeń związanych z zawarciem ww. umów (art. 23d).
Jednocześnie podkreślić trzeba, że decyzje umarzające postępowanie administracyjne w
sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone nie będą korzystać z
ww. przymiotu. Innymi słowy, jeżeli Prezes Urzędu umorzy postępowanie, wskazując
w uzasadnieniu decyzji, że postanowienie wzorca nie może być uznane za
niedozwolone, konsument, który stał się stroną umowy zawartej z wykorzystaniem
danego wzorca, nie traci uprawnienia do powoływania się na niedozwolony charakter
danego postanowienia w ramach kontroli incydentalnej.
Podobnie w przypadku gdy na skutek odwołania przedsiębiorcy od decyzji Prezesa
Urzędu, Sąd Okręgowy w Warszawie Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów uchyli
tę decyzję (art. 47931a § 3 kpc), oceniając w uzasadnieniu wyroku, że dane
postanowienie wzorca umowy nie może być uznane za niedozwolone, orzeczenie takie,
zgodnie z ogólnymi regułami procedury cywilnej, nie będzie stanowić przeszkody dla
indywidualnych konsumentów dla żądania ochrony realizowanej w ramach kontroli
incydentalnej.
W projekcie przewidziano również możliwość wydania decyzji zobowiązaniowej
(art. 23c). W przypadku gdy Prezes UOKiK w toku postępowania stwierdzi stosowanie
niedozwolonych postanowień wzorców umowy, a przedsiębiorca zobowiąże się do
podjęcia (zaniechania) określonych działań zmierzających do zakończenia naruszenia
lub usunięcia jego skutków, Prezes UOKiK będzie mógł wydać decyzję, w której uzna
19

postanowienie wzorca umowy za niedozwolone, zakaże jego wykorzystywania i
jednocześnie zobowiąże przedsiębiorcę do wykonania tych zobowiązań. Wydanie
decyzji zobowiązaniowej jest korzystne zarówno z punktu widzenia ochrony
konsumentów (klauzule abuzywne zostaną szybciej wyeliminowane z obrotu –
przedsiębiorca co do zasady nie będzie wnosił odwołania), jak i z punktu widzenia
przedsiębiorcy (nie zostanie na niego nałożona kara pieniężna; zaprzestanie naruszenia i
usuwanie jego skutków będzie się odbywało na warunkach określonych przez niego (i
zaakceptowanych przez Prezesa UOKiK), więc w sposób możliwie dla przedsiębiorcy
korzystny.
Prezes UOKiK będzie sprawował kontrolę nad realizacją zobowiązań (może określić
termin ich wykonania, przedsiębiorca informuje o stopniu ich realizacji). W przypadku
niewykonania zobowiązań lub obowiązków informacyjnych z nimi związanych lub
oparcia decyzji zobowiązaniowej o nieprawdziwe, niekompletne lub wprowadzające w
błąd informacje lub dokumenty, Prezes UOKiK może uchylić decyzję w części
dotyczącej zobowiązań i nałożyć karę pieniężną, a także określić środki usunięcia
trwających skutków naruszenia.
Jeżeli Prezes UOKiK stwierdzi, że wymaga tego ważny interes konsumentów, może
swojej decyzji (w całości lub w części) nadać rygor natychmiastowej wykonalności,
tym samym zapewniając natychmiastową eliminację szczególnie szkodliwej klauzuli z
wzorca i ew. przyspieszenie działań przedsiębiorcy dotyczących usunięcia negatywnych
skutków stosowania tej klauzuli. Pozwoli to na zminimalizowanie szkód, jakie ponoszą
konsumenci w związku ze stosowaniem danego postanowienia umownego (art. 99d).
Skuteczność wydawanych przez Prezesa UOKiK decyzji (w zakresie niedozwolonych
postanowień wzorców umownych, ale również pozostałych wydawanych na podstawie
przepisów ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów) zostanie wzmocniona
również przez wprowadzenie przepisów o ich obowiązkowej publikacji przez Prezesa
UOKiK (art. 31b). Prezes Urzędu będzie publikował na stronie internetowej Urzędu
sentencje decyzji wydawanych na podstawie przepisów ustawy wraz ze wskazaniem
stron, określeniem wysokości kar i uzasadnieniem. Publikacja uzasadnienia nie będzie
obejmowała tajemnicy przedsiębiorstwa, jak również innych informacji podlegających
ochronie na podstawie odrębnych ustaw. Publikacja opatrzona będzie informacją o
prawomocności decyzji. Upowszechnienie decyzji Prezesa UOKiK będzie miało
pozytywny skutek, jeżeli chodzi o świadomość konsumentów (ale i przedsiębiorców) co
20

do stwierdzanych przez ten organ naruszeń – świadomość ta jest niezbędna nie tylko do
lepszej orientacji co do praktyk, które w świetle prawa ochrony konkurencji i
konsumentów są zakazane, ale może być impulsem do wystąpienia na drogę sądową w
stosunku do przedsiębiorców naruszających ich prawa.
W związku z wprowadzeniem do ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów zakazu
stosowania niedozwolonych klauzul umownych niezbędne jest stworzenie odrębnej
procedury postępowania przed Prezesem UOKiK w tych sprawach. Znajdą w niej
zastosowanie przepisy ogólne dotyczące postępowania przed Prezesem UOKiK, z
niezbędnymi modyfikacjami.
Okres przedawnienia dla tego rodzaju praktyk został określony na 3 lata od końca roku,
w który zaprzestano ich stosowania. Prezes UOKiK będzie więc mógł wszcząć
postępowanie w każdym czasie, jeżeli niedozwolona klauzula jest stosowana we
wzorcu, a jeżeli przedsiębiorca zaprzestanie jej stosowania – w okresie trzyletnim od
końca roku, w którym zaprzestano stosowania postanowienia. W takiej sytuacji
wydawanie decyzji stwierdzającej abuzywność postanowienia wzorca może być
uzasadnione, w szczególności, gdy przedsiębiorca usunął niedozwolone postanowienie
ze wzorca, ale nadal funkcjonuje ono w zawartych na jego podstawie umowach (Prezes
UOKiK będzie mógł, w celu usunięcia trwających skutków naruszenia, np. nakazać
poinformowanie konsumentów, którzy zawarli z przedsiębiorcą umowy, o stwierdzeniu
przez Prezesa UOKiK abuzywności używanych w tych umowach klauzul). W ocenie
UOKiK jest to okres optymalny, pozwala na skuteczne ściganie przedsiębiorców
stosujących niedozwolone klauzule nawet po ich usunięciu ze wzorca, ale nie wydłuża
nadmiernie okresu zagrożenia karą (art. 99f).
Podobnie jak w przypadku postępowań w sprawach praktyk ograniczających
konkurencję lub postępowań w sprawach praktyk naruszających zbiorowe interesy
konsumentów, postępowanie właściwe będzie mogło być poprzedzone postępowaniem
wyjaśniającym (art. 47 ust. 2, art. 48 ust. 2 pkt 1a). Postępowanie w sprawie o uznanie
postanowień wzorca umowy za niedozwolone może zostać wszczęte z urzędu. Niemniej
jednak konsumenci, rzecznicy konsumentów, Rzecznik Ubezpieczonych oraz
organizacje konsumenckie będą miały prawo zgłoszenia Prezesowi UOKiK
zawiadomienia dotyczącego podejrzenia naruszenia zakazu z art. 23a, co pośrednio
oznacza możliwość zainicjowania postępowania – w takim bowiem przypadku Prezes
UOKiK będzie mógł wszcząć postępowanie z urzędu (projekt Ministerstwa
21

Sprawiedliwości nie przewidywał takich możliwości dla konsumentów w postępowaniu
przed Sądem Ochrony Konkurencji i Konsumentów – wg projektu indywidualny
konsument nie miał możliwości zainicjowania postępowania; mogła to zrobić na
podstawie pochodzących od niego informacji kwalifikowana organizacja
konsumencka). Składający zawiadomienie nie będą stronami prowadzonych
postępowań, a zatem zwolnieni zostaną z obciążających strony obowiązków – pełne
wyjaśnienie sprawy spoczywać będzie na Prezesie Urzędu. Postępowanie
administracyjne prowadzone jest bowiem w interesie publicznym, na organie
administracji spoczywa obowiązek wszechstronnego zbadania sprawy, co w tego
rodzaju postępowaniach jest szczególnie istotne. Co więcej, Prezes UOKiK w modelu
administracyjnym, w przeciwieństwie do obecnego modelu sądowego, nie jest związany
zakresem „żądania” strony inicjującej postępowanie. Postępowanie będzie bowiem
wszczynane z urzędu, a zawiadomienie składane przez konsumenta czy inny
uprawniony podmiot nie ogranicza zakresu postępowania. Biorąc pod uwagę powyższe,
możliwe będzie dokonanie kompleksowej oceny postanowień wzorca umowy, z
korzyścią dla konsumentów. Pozwoli to na zapewnienie realizacji celów dyrektywy
Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w
umowach konsumenckich (Dz. Urz. UE L 95 z 21.04.1993, s. 29, z późn. zm.) w
jeszcze większym stopniu, bowiem eliminacja niedozwolonych postanowień będzie
jeszcze bardziej skuteczna.
Ustawa określa elementy zawiadomienia, tj. wskazanie przedsiębiorcy, któremu
zarzucane jest stosowanie niedozwolonych postanowień wzorca umów; opis stanu
faktycznego będącego podstawą zawiadomienia (np. okres, którego dotyczy stosowanie
klauzuli); wskazanie postanowienia wzorca umowy naruszającego zakaz, o którym
mowa w art. 23a; uprawdopodobnienie naruszenia zakazu określonego w art. 23a; dane
identyfikujące zgłaszającego zawiadomienie. Organ w terminach określonych w
Kodeksie postępowania administracyjnego przekaże zawiadamiającemu informację o
sposobie rozpatrzenia zawiadomienia wraz z uzasadnieniem. Prezes UOKiK, w wyniku
rozpatrzenia zawiadomienia, informuje zawiadamiającego o czynnościach, jakie
zamierza podjąć (np. o wszczęciu postępowania wyjaśniającego bądź w sprawie o
uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone), bądź poinformuje go o braku
podstaw do wszczęcia postępowania. W tym drugim przypadku dotyczy to w
szczególności sytuacji, gdy w sposób oczywisty z informacji zawartych w
22