Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw

przypadków, w których na koszt państwa jest udzielana pomoc prawna, jako że osoby te
właśnie z uwagi na ich sytuację materialną otrzymują z urzędu pomoc socjalną i opiekę
medyczną finansowaną ze środków budżetowych.
Przed uzyskaniem nieodpłatnej pomocy prawnej cudzoziemiec będzie obowiązany
złożyć pisemne oświadczenie, że w sprawie udzielenia ochrony międzynarodowej albo
pozbawienia go statusu uchodźcy lub ochrony uzupełniającej nie ustanowił już
adwokata lub radcy prawnego, a cudzoziemiec, wobec którego została wydana decyzja
o pozbawieniu go statusu uchodźcy lub ochrony uzupełniającej – także oświadczenie w
sprawie wysokości dochodu. Wymienione wcześniej oświadczenia składane będą pod
rygorem odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań. Ponadto, jeżeli
nieodpłatnej pomocy prawnej będzie udzielać osoba niebędąca adwokatem albo radcą
prawnym zatrudniona przez organizację pożytku publicznego uprawnioną do udzielania
nieodpłatnej pomocy prawnej, cudzoziemiec będzie składał oświadczenie, że jest
świadomy uzyskania nieodpłatnej pomocy prawnej od osoby niebędącej adwokatem
albo radcą prawnym. W celu uproszczenia postępowania związanego z dostępem do
nieodpłatnej pomocy prawnej wzory oświadczeń będą określone przez załączniki do
ustawy i będzie się je składać adwokatowi lub radcy prawnemu udzielającemu
nieodpłatnej pomocy prawnej, a także uprawnionej do działania w zakresie udzielania
pomocy prawnej organizacji pozarządowej.
Uzyskanie tego rodzaju danych, jakie przewiduje się we wzorach oświadczeń, jest
niezbędne dla celów kontrolnych, rozliczenia finansowego oraz z uwagi na konieczność
ewentualnej, następnej weryfikacji udzielenia nieodpłatnej pomocy prawnej na rzecz
cudzoziemca uprawnionego, a także ewentualnego dochodzenia na drodze sądowej i
egzekucyjnej zwrotu równowartości nienależnie otrzymanej nieodpłatnej pomocy
prawnej.
Nieodpłatnej pomocy prawnej będą udzielali adwokaci i radcy prawni oraz organizacje
pozarządowe prowadzące działalność pożytku publicznego wpisane na listę
prowadzoną przez Szefa Urzędu na podstawie ustawy, które mają podpisane umowy z
radcami prawnymi albo adwokatami albo zatrudniające osoby niebędące adwokatem
albo radcą prawnym spełniające łącznie następujące warunki:
1) posiadanie dyplomu ukończenia wyższych studiów prawniczych potwierdzającego
uzyskanie tytułu zawodowego magistra lub dyplomu potwierdzającego ukończenie
wyższych studiów prawniczych za granicą uznanego w Rzeczypospolitej Polskiej
29
na podstawie art. 191a ust. 1 ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. – Prawo o szkolnictwie
wyższym (Dz. U. z 2012 r. poz. 572, z późn. zm.) albo dyplomu ukończenia
wyższych studiów prawniczych za granicą uznanego za równoważny z polskim
dyplomem potwierdzającym uzyskanie tytułu zawodowego magistra na podstawie
umowy międzynarodowej lub w drodze nostryfikacji;
2) wykonywanie co najmniej przez okres 3 lat czynności bezpośrednio związanych ze
świadczeniem pomocy prawnej w sprawach o udzielenie ochrony międzynarodowej
na podstawie umowy o pracę lub umowy cywilnoprawnej w kancelarii
adwokackiej, zespole adwokackim, spółce cywilnej, jawnej, partnerskiej,
komandytowej lub komandytowo-akcyjnej, o których mowa w art. 4a ust. 1 ustawy
z dnia 26 maja 1982 r. – Prawo o adwokaturze (Dz. U. z 2015 r. poz. 615),
kancelarii radcy prawnego, spółce cywilnej, jawnej, partnerskiej, komandytowej
lub komandytowo-akcyjnej, o których mowa w art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca
1982 r. o radcach prawnych (Dz. U. z 2015 r. poz. 507), w podmiotach
świadczących pomoc prawną w państwach członkowskich, państwach
członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – stron
umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym lub Konfederacji Szwajcarskiej
lub w organizacji pozarządowej prowadzącej działalność pożytku publicznego;
3) korzystanie z pełni praw publicznych oraz posiadanie pełnej zdolności do
czynności prawnych;
4) brak karalności za umyślne przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego lub
przestępstwo skarbowe.
Proponowana regulacja jest zgodna z art. 21 ust. 1 dyrektywy 2013/32/UE, w myśl
którego nieodpłatna pomoc prawna na etapie postępowania przed organem drugiej
instancji może być udzielana przez osoby dopuszczone na mocy prawa krajowego.
Cudzoziemiec będzie mógł korzystać z nieodpłatnej pomocy prawnej tylko jednego
podmiotu. Aby zapobiec działaniu w jednej sprawie jednocześnie wielu podmiotów
uprawnionych do udzielania nieodpłatnej pomocy prawnej, cudzoziemiec będzie
obowiązany do okazania dokumentu potwierdzającego tożsamość i oryginału decyzji, o
której mowa w art. 69f ust. 1 pkt 1. Natomiast podmiot przystępujący do udzielania tej
pomocy zamieści na oryginale decyzji klauzulę o podjęciu się w określonej dacie
udzielania nieodpłatnej pomocy prawnej cudzoziemcowi wskazanemu jako adresat
decyzji.
30
W celu zapewnienia funkcjonowania systemu nieodpłatnej pomocy prawnej dla
cudzoziemców uprawnionych Szef Urzędu zawrze z okręgowymi radami adwokackimi
i radami okręgowymi izby radców prawnych porozumienia w sprawie udzielania
nieodpłatnej pomocy prawnej, określające w szczególności:
1) liczbę adwokatów i radców prawnych, którzy będą udzielać nieodpłatnej pomocy
prawnej na obszarze ich działania, z uwzględnieniem potrzeby zapewnienia dostępu
cudzoziemców uprawnionych do nieodpłatnej pomocy prawnej;
2) zobowiązanie dziekanów okręgowej rady adwokackiej i rady okręgowej izby
radców prawnych do imiennego wskazywania adwokatów i radców prawnych,
wyznaczonych do udzielania nieodpłatnej pomocy prawnej.
Aby zapewnić aktualizację danych dotyczących podmiotów świadczących nieodpłatną
pomoc prawną, dziekani okręgowych rad adwokackich i rad okręgowych izb radców
prawnych będą wskazywać corocznie Szefowi Urzędu adwokatów i radców prawnych
wyznaczonych do udzielania nieodpłatnej pomocy prawnej.
System nieodpłatnej pomocy prawnej będzie obsługiwany ponadto przy udziale
organizacji pozarządowych prowadzących działalność pożytku publicznego w zakresie
udzielania nieodpłatnej pomocy prawnej i nieodpłatnej informacji prawnej. Listę takich
organizacji będzie prowadził Szef Urzędu. Ustawa określi zasady uzyskiwania wpisu na
listę. Odmowa wpisu następować będzie w drodze decyzji. Aby zapewnić zachowanie
wymaganych ustawą warunków wpisu na listę, organizacje pozarządowe będą
obowiązane corocznie przekazywać Szefowi Urzędu aktualną imienną listę osób, o
których mowa w art. 69f ust. 1 pkt 2, lub adwokatów i radców prawnych, z którymi
zawarły umowy.
Projektowana ustawa przewiduje także możliwość skreślenia organizacji pozarządowej
z listy, wskazując przesłanki tej czynności i tryb postępowania.
Radcy prawni, adwokaci oraz organizacje pozarządowe uprawnione do udzielania
pomocy prawnej będą dokumentować na karcie nieodpłatnej pomocy prawnej każdy
przypadek udzielenia cudzoziemcowi uprawnionemu nieodpłatnej pomocy prawnej
przez podanie informacji dotyczących:
1) daty i numeru decyzji, o której mowa w art. 69e ust. 1 pkt 1;
2) okresu, w którym nieodpłatna pomoc prawna była udzielana;
3) korzystania z usług tłumacza.
31
Po zakończeniu udzielania cudzoziemcowi uprawnionemu nieodpłatnej pomocy
prawnej w postępowaniu odwoławczym karty nieodpłatnej pomocy prawnej i
oświadczenia, o których mowa w art. 69e ust. 4–6, będą przekazywane Szefowi Urzędu,
który przechowa je przez trzy lata od dnia ich sporządzenia, w celu umożliwienia
kontroli prawidłowości realizacji udzielania nieodpłatnej pomocy prawnej. Posłużą one
także, wraz z innymi dokumentami potwierdzającymi poniesienie kosztów udzielania
cudzoziemcom uprawnionym nieodpłatnej pomocy prawnej, do uzyskania
wynagrodzenia i zwrotu wydatków, to jest kosztów przejazdu w związku ze świadczoną
usługą, określonych ustawą, i kosztów korzystania z pomocy tłumacza.
Projekt ustawy określa jednakowe dla wszystkich zasady rozliczenia z tytułu
świadczenia usług w zakresie udzielania nieodpłatnej pomocy prawnej, a
cudzoziemcowi pozostawia prawo wyboru podmiotu, do którego zwróci się o
nieodpłatną pomoc prawną. Szef Urzędu zostanie zobowiązany do zamieszczenia
informacji o radcach prawnych, adwokatach i organizacjach pozarządowych
prowadzących działalność pożytku publicznego wpisanych na listę na stronie
internetowej urzędu obsługującego Szefa Urzędu.
Art. 21 ust. 5 dyrektywy 2013/32/UE oraz art. 9 ust. 9 dyrektywy 2013/33/UE
przewidują dla państw członkowskich możliwość całkowitego lub częściowego zwrotu
przez cudzoziemca poniesionych przez państwo członkowskie kosztów świadczonej
nieodpłatnej pomocy prawnej, jeżeli sytuacja finansowa wnioskodawcy ulegnie
znaczącej poprawie lub jeżeli decyzja o przyznaniu takich świadczeń została podjęta na
podstawie fałszywych informacji. Rzeczpospolita Polska korzystać będzie jedynie z
możliwości dochodzenia na drodze sądowej i egzekucyjnej zwrotu równowartości
nienależnie otrzymanej nieodpłatnej pomocy prawnej na podstawie art. 405–411
Kodeksu cywilnego. Propozycja dotycząca całkowitego lub częściowego zwrotu przez
cudzoziemca poniesionych przez stronę polską kosztów świadczonej nieodpłatnej
pomocy prawnej, jeżeli sytuacja finansowa wnioskodawcy ulegnie znaczącej poprawie,
byłaby niezwykle trudna w realizacji. Kłopotliwa mogłaby się okazać próba
oszacowania rzeczywistej sytuacji finansowej osób, które przybywają na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej z różnych państw i tam też mogą posiadać majątek.
Dodatkowo tego rodzaju działania instytucji krajowych pociągnęłyby za sobą
nieproporcjonalne nakłady czasu, pracy i co za tym idzie nadmierne koszty
przewyższające wartość udzielanej cudzoziemcom pomocy prawnej. Tym samym
32
wprowadzenie takiego rozwiązania nie przyniosłoby pozytywnych rezultatów dla
budżetu państwa. Wprowadzenie takiego rozwiązania oznaczałoby konieczność
badania, czy sytuacja finansowa cudzoziemca uległa znaczącej poprawie oraz czy osoby
te nadal przebywają w Polsce, co wymagałoby zatrudnienia dodatkowych pracowników
i wskazania okresu, przez jaki konieczna byłaby coroczna weryfikacja sytuacji
finansowej cudzoziemców, którym została przyznana pomoc prawna, np. okres 5 lat,
tak jak w przypadku przedawnienia należności z tytułu podatków. Sam monitoring
sytuacji finansowej cudzoziemca byłby pracochłonny. Konieczne byłoby
przeprowadzenie wielu czynności dowodowych, dokonywanie wezwań cudzoziemców
w celu złożenia wyjaśnień.
Konieczność badania sytuacji finansowej cudzoziemców dotyczyłaby wszystkich
cudzoziemców składających odwołania od decyzji Szefa Urzędu do Spraw
Cudzoziemców do Rady do Spraw Uchodźców, bo takim osobom będzie przysługiwała
nieodpłatna pomoc prawna. Średnioroczna liczba tych odwołań to 2303. Przyjmuje się,
że koszt zatrudnienia jednego pracownika mającego zajmować się badaniem sytuacji
finansowej cudzoziemca to ok. 5156 zł brutto miesięcznie. Przy założeniu, że jeden
pracownik będzie w stanie zająć się dwiema sprawami dziennie, a dni roboczych w
miesiącu jest ok. 22, to jeden pracownik miesięcznie będzie w stanie zająć się 44
sprawami, co w skali roku oznacza 528 spraw realizowanych przez 1 pracownika. Przy
założeniu, że średnia liczba odwołań wynosi ok. 2303, a 1 pracownik może zająć się ok.
528 sprawami rocznie, szacunkowo potrzebnych jest ok. 5 pracowników. Roczny koszt
zatrudnienia 5 pracowników to ok. 300 000 zł (5165 zł × 12 m-cy = 61 872 zł × 5 =
309 360 zł). Należy zauważyć, że badanie, czy sytuacja finansowa cudzoziemca uległa
znaczącej poprawie oraz czy osoby te nadal przebywają w Polsce, dotyczyłoby
wszystkich cudzoziemców składających odwołania od decyzji Szefa Urzędu do Spraw
Cudzoziemców do Rady do Spraw Uchodźców, ale zwrotu kosztów udzielonej pomocy
prawnej można byłoby domagać się tylko od tych cudzoziemców, którzy pozostali w
Polsce po uzyskaniu decyzji pozytywnej w wyniku złożenia odwołania do Rady do
Spraw Uchodźców. Domaganie się zwrotu kosztów udzielonej pomocy prawnej nie
byłoby możliwe w przypadku cudzoziemców, którzy opuścili terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej czy to na skutek utrzymania w mocy przez Radę do Spraw
Uchodźców wydanej w I instancji decyzji negatywnej, czy to w wyniku decyzji
osobistej, nawet jeżeli uzyskali decyzję pozytywną w wyniku złożenia odwołania do
33