Rządowy projekt ustawy o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka

– 20 –
Art. 25. 1. W latach 2015–2024 maksymalny limit wydatków budżetu państwa będący
skutkiem finansowym ustawy wynosi 434 223 132 zł, z tym że w:
1) 2015 r. – 27 232 632 zł;
2) 2016 r. – 30 007 488 zł;
3) 2017 r. – 32 907 840 zł;
4) 2018 r. – 36 310 176 zł;
5) 2019 r. – 39 844 980 zł;
6) 2020 r. – 43 874 796 zł;
7) 2021 r. – 48 288 072 zł;
8) 2022 r. – 53 077 836 zł;
9) 2023 r. – 58 376 556 zł;
10) 2024 r. – 64 302 756 zł.
2. Minister właściwy do spraw wewnętrznych monitoruje wykorzystanie zaplanowanych
na dany rok wydatków na środki ochrony i pomocy, obejmujących łącznie limit wydatków
będący skutkiem finansowym ustawy, o którym mowa w ust. 1.
3. W ramach procesu monitorowania, o którym mowa w ust. 2, minister właściwy do
spraw wewnętrznych dokonuje, co najmniej cztery razy w roku, według stanu na koniec
każdego kwartału, analizy stopnia wykorzystania zaplanowanych na dany rok wydatków na
środki ochrony i pomocy.
4. W przypadku zagrożenia przyjętej na dany rok budżetowy łącznej wielkości
planowanych wydatków, o których mowa w ust. 2, w szczególności w sytuacji, gdy część
planowanych wydatków, o których mowa w ust. 2, przypadająca proporcjonalnie na okres od
początku roku kalendarzowego do końca danego kwartału została przekroczona:
1)
po pierwszym kwartale – co najmniej o 15%,
2)
po dwóch kwartałach – co najmniej o 10%,
3)
po trzech kwartałach – co najmniej o 5%
– minister właściwy do spraw wewnętrznych wdraża mechanizmy korygujące zmierzające
w szczególności do zmniejszenia wydatków na środki ochrony i pomocy dla
pokrzywdzonego i świadka.
Art. 26. Ustawa wchodzi w życie po upływie 3 miesięcy od dnia ogłoszenia,
z wyjątkiem art. 19 w zakresie pkt 14 i 15, które wchodzą w życie z dniem 11 stycznia
2015 r., oraz art. 23, który wchodzi w życie z dniem 1 lipca 2015 r.

UZASADNIENIE
1. Cel ustawy
W Polsce brak obecnie kompleksowego aktu prawnego mającego na celu ochronę
świadka i pokrzywdzonego, wobec których zachodzi zagrożenie życia lub zdrowia
wynikające ze złożenia zeznań lub wyjaśnień obciążających sprawcę przestępstwa lub
też z samego faktu uczestnictwa w postępowaniu karym. Nie istnieje również jednolity
akt normatywny określający środki i sposoby pomocy, która może być udzielona takim
osobom przez państwo. Funkcjonujący obecnie system wsparcia i ochrony odnosi się
przede wszystkim do świadka koronnego, a więc skruszonego przestępcy (ustawa z dnia
25 czerwca 1997 r. o świadku koronnym – Dz. U. z 2007 r. Nr 36, poz. 232,
z późn. zm.). Przewidziane przez ten system środki są jednak niedostępne dla
uczciwego obywatela. Tymczasem Kodeks postępowania karnego w art. 2 § 1 pkt 3
uznaje uwzględnienie prawnie chronionych interesów pokrzywdzonego za jeden
z celów postępowania. To założenie nie zostało jednak, jak dotąd, w pełni zrealizowane,
mimo że ostatnie zmiany tego kodeksu przyczyniają się do zrównania praw
pokrzywdzonego i podejrzanego w postępowaniu przygotowawczym.
Generalnym celem projektowanej ustawy jest stworzenie kompleksowej regulacji
poświęconej ochronie pokrzywdzonych i świadków, których zdrowie i życie są
zagrożone, w celu uchronienia ich przed zastraszeniem i odwetem, zapewnienia im
prawidłowego uczestnictwa w postępowaniu oraz uniknięcia wtórnej wiktymizacji
pokrzywdzonych. Projekt stanowi również formę realizacji ogólnego celu postępowania
karnego, wyrażonego w art. 2 § 1 pkt 3 k.p.k., zgodnie z którym w postępowaniu
karnym uwzględnia się prawnie chronione interesy pokrzywdzonego. Obejmuje on
także implementację dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE z dnia
25 października 2012 r. ustanawiającej normy minimalne w zakresie praw, wsparcia
i ochrony ofiar przestępstw oraz zastępującej decyzję ramową Rady 2001/220/WSiSW,
a także dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/99/UE z dnia 13 grudnia
2011 r. w sprawie europejskiego nakazu ochrony. Ponadto projekt stanowi realizację
Krajowego Programu Działań na rzecz Równego Traktowania na lata 2013–2016 (cel
główny 1, cel szczegółowy 1.1 – implementacja dyrektywy 2012/29/UE), jak również
Krajowego Programu na rzecz Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie na lata
2014–2020 (obszar 2: ochrona i pomoc osobom dotkniętym przemocą w rodzinie).
Osiągnięcie celu, o którym mowa powyżej, jest szczególnie istotne z uwagi na
dominującą rolę, jaką świadkowie pełnią w zdobywaniu materiału dowodowego przez
organy prowadzące postępowanie karne. Mimo postępu w wielu dziedzinach nauk oraz
osiągnięć kryminalistyki, w postępowaniu tym nadal znaczącą rolę odgrywają zeznania
świadków i pokrzywdzonych. Osobowe źródła dowodowe zapewniają blisko 90%
informacji stanowiących podstawę wydawanych decyzji procesowych. Dowody
osobowe są łatwiejsze do pozyskania, zwłaszcza w przypadku poważnej przestępczości
zorganizowanej, popełnianej przez profesjonalnych sprawców. Ponadto pozwalają one
zazwyczaj na pełną rekonstrukcję wydarzeń w przeciwieństwie do ekspertyz, wyników
badań medycznych i kryminalistycznych, które jedynie potwierdzają lub wykluczają
pewne fakty. Między innymi z tego względu świadkowie są poddawani działaniom ze
strony sprawców, których celem jest wyeliminowanie potencjalnie obciążających
dowodów, zaś obowiązujące metody ochrony świadków i pokrzywdzonych nie
spełniają w wystarczającym stopniu swej funkcji.
W praktyce procesowej pokrzywdzony najczęściej uzyskuje również status procesowy
świadka. Wyjątek od reguły stanowi jednak sytuacja, kiedy pokrzywdzony nie posiada
żadnej wiedzy na temat popełnionego przestępstwa, a zatem jego przesłuchanie
w charakterze świadka jest bezprzedmiotowe. Niezależnie jednak od posiadanego
statusu, pokrzywdzony może znaleźć się w sytuacji zagrożenia życia lub zdrowia,
pochodzącego od osób podejrzanych o popełnienie przestępstwa. Co więcej, sam fakt
naruszenia chronionych prawnie dóbr pokrzywdzonego zawsze łączy się z pewną
dolegliwością i dyskomfortem, niesprzyjającym prawidłowemu wypełnianiu
obowiązków wynikających z uczestnictwa w postępowaniu karnym. Ustawa umożliwi
ochronę takich osób w wypadku zagrożenia ich życia lub zdrowia oraz udzielenie im
pomocy w celu zniwelowania dolegliwości, o których mowa.
Potrzeba stosowania środków ochrony i pomocy niekoniecznie łączy się ze statusem
danej osoby w postępowaniu karnym. Z tego względu regulacja ustawowa zostanie
rozciągnięta także na osoby najbliższe dla pokrzywdzonych i świadków, w rozumieniu
Kodeksu karnego. To ostatnie rozwiązanie jest niezbędne z uwagi na konieczność
zapewnienia całościowej i skutecznej ochrony osób uczestniczących w postępowaniu
karnym. Możliwe zagrożenie dla osób najbliższych w oczywisty sposób wpływa np. na
świadka i jego wolę rzetelnej współpracy z organami ścigania i wymiaru
sprawiedliwości.
2

2. Obowiązujące rozwiązania z zakresu ochrony świadków i pokrzywdzonych
W obecnym stanie prawnym poszczególne formy ochrony przewidziane są w wielu
aktach prawnych, posiadających różną rangę – od aktów ustawowych po zarządzenia
Komendanta Głównego Policji. Najczęściej mają one charakter regulacji cząstkowych,
normujących tylko pewne zagadnienia związane z zagrożeniem życia i zdrowia. Część
z nich znajduje się w Kodeksie postępowania karnego. Niektóre szczegółowe regulacje
są objęte aktami wydanymi przez Komendanta Głównego Policji: zarządzeniem z dnia
15 lipca 2005 r. w sprawie metod i form ochrony udzielanej przez Policję osobom
zagrożonym, wytycznymi z dnia 15 lutego 2012 r. w sprawie wykonywania czynności
dochodzeniowo-śledczych przez policjantów, a także wytycznymi z dnia 30 lipca
2013 r. w sprawie standardów technicznych, funkcjonalnych i użytkowych
obowiązujących w obiektach służbowych Policji.
Należy podkreślić, że ustawa nie wyeliminuje powyższych systemów ochrony,
zwłaszcza osobistej, udzielanej na podstawie wewnętrznych przepisów policyjnych
m.in. sędziom i prokuratorom, jak również samym podejrzanym i oskarżonym. Jest to
uzasadnione specyficznymi wymogami tego rodzaju ochrony, odmiennymi od potrzeb
pokrzywdzonych i świadków uczestniczących w postępowaniu karnym. Z uwagi zaś na
szczególne rozwiązania przewidziane w Kodeksie karnym wykonawczym, ustawa nie
będzie miała zastosowania wobec osób pozbawionych wolności.
Dodać należy, że ważnym narzędziem służącym m.in. pomocy osobom
pokrzywdzonym przestępstwem oraz członkom ich rodzin jest Fundusz Pomocy
Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej utworzony na mocy art. 43 Kodeksu
karnego wykonawczego.
2.1. Rozwiązania w Kodeksie postępowania karnego dotyczące świadków
W Kodeksie postępowania karnego pozycję procesową świadka wyznacza przede
wszystkim katalog jego obowiązków i zespół uprawnień, którymi dysponuje. Po stronie
uprawnień wskazać należy na: prawo do odmowy zeznań przysługujące osobom
najbliższym w stosunku do oskarżonego i świadkom oskarżonym w innej sprawie
o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem (art. 182 k.p.k.); prawo do
uchylenia się od odpowiedzi na pytanie, jeżeli udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić
świadka lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub
przestępstwo skarbowe (art. 183 § 1 k.p.k.); prawo do żądania, aby przesłuchano go na
rozprawie z wyłączeniem jawności, jeżeli treść zeznań mogłaby narazić na hańbę jego
3

lub osobę dla niego najbliższą (art. 183 § 2 k.p.k.); prawo do złożenia przez osobę
pozostającą z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym wniosku
o zwolnienie z obowiązku zeznawania lub udzielania odpowiedzi na pytania
(art. 185 k.p.k.); prawo do zastrzeżenia do wyłącznej wiadomości sądu lub prokuratora
danych dotyczących miejsca zamieszkania świadka (art. 191 § 3 k.p.k.); prawo do
ustanowienia pełnomocnika (art. 87 § 2 k.p.k.); prawo do zwrotu poniesionych kosztów
(art. 618 § 1 pkt 7 k.p.k.).
Z kolei zasadnicze obowiązki świadka obejmują: obowiązek stawienia się na wezwanie
organu procesowego i złożenia zeznań (art. 177 § 1 k.p.k.), obowiązek złożenia
przyrzeczenia (art. 187 § 2 k.p.k.), obowiązek mówienia prawdy i niezatajania prawdy
(art. 188 k.p.k.), obowiązek poddania się oględzinom i badaniom (art. 192 k.p.k.).
Niewykonanie ciążących na świadku obowiązków obwarowane jest przy tym sankcjami
wymuszającymi w postaci kar porządkowych (art. 285 i n. k.p.k.).
Niezależnie od praw i obowiązków, Kodeks postępowania karnego wprowadza wiele
regulacji zobowiązujących lub uprawniających organy procesowe do wydawania
decyzji kształtujących pozycję procesową świadka. Dotyczy to chociażby zastosowania
szczególnego trybu przesłuchania (np. w przypadku świadków wskazanych w art. 185a
i 185b k.p.k. czy też dokonania tej czynności na odległość – art. 177 § 1a k.p.k., lub
przez sędziego wyznaczonego bądź sąd wezwany – art. 396 k.p.k.); utajnienia
okoliczności umożliwiających ujawnienie tożsamości świadka (art. 184 k.p.k.);
wymogu zapewnienia warunków swobody wypowiedzi (art. 171 k.p.k.); obowiązku
stosownego pouczenia (art. 190 § 1 k.p.k., art. 191 § 2 k.p.k.) czy też wyłączenia
jawności na czas przesłuchania pewnych kategorii świadków (art. 181 k.p.k., art. 360
§ 3 k.p.k.).
Z punktu widzenia charakteru i celu proponowanych w niniejszym projekcie rozwiązań,
szczególnej uwagi wymagają następujące regulacje:
a) przesłuchanie z wykorzystaniem urządzeń technicznych pozwalających na
przeprowadzenie tej czynności na odległość z jednoczesnym bezpośrednim
przekazem obrazu i dźwięku, tj. z wykorzystaniem wideokonferencji (art. 177 § 1a
k.p.k.)
Przesłuchanie w tym trybie pozwala na przeprowadzenie czynności przesłuchania
bez bezpośredniego kontaktu świadka z oskarżonym. Obecnie zastosowanie tej
metody przesłuchania jest jednak ograniczone do sytuacji, kiedy świadek znajduje
4