Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw

Porównanie przedstawionej wyżej struktury orzekanych za wybrane przestępstwa kar,
wskazującej na zdecydowaną przewagę kar pozbawienia wolności z warunkowym
zawieszeniem ich wykonania oraz trybów, w jakich zapadają orzeczenia skazujące, nie
pozostawia wątpliwości, że w większości przypadków kara pozbawienia wolności
z warunkowym zwieszeniem wykonania jest orzekana w jednym z trybów konsensualnych,
na skutek zaakceptowania przez sąd stosownego wniosku prokuratora albo (rzadziej)
oskarżonego. Sytuacja taka pokazuje, jak ogromny wpływ na kształtowanie praktyki
orzeczniczej w Polsce mają prokuratorzy, a w konsekwencji – jak ważne jest podjęcie działań
mających na celu wypracowanie standardów wnioskowania przed sądem przez oskarżyciela
publicznego określonego rodzaju wymiaru kary z uwzględnieniem zapewnienia jednolitości
orzeczniczej na terenie całego kraju oraz zbilansowania dysproporcji orzeczniczej w katalogu
kar o nieizolacyjnym charakterze.
Ponadto przedstawione wyżej dane uwypuklają charakterystyczne dla polskiej polityki karnej
zjawisko „spłaszczenia” odpowiedzialności karnej za przestępstwa o zróżnicowanym
zagrożeniu kodeksowym, wyrażającego się w podobnym traktowaniu przez organy wymiaru
sprawiedliwości w zakresie konsekwencji prawnokarnych różnych typów czynów
zabronionych, bez względu na rodzaj i wielkość zagrożenia przewidzianego w przepisach
ustawy. Upowszechnienie trybów konsensualnych wywołało bowiem efekt premiowania
w praktyce orzeczniczej przestępstw poważnych, zagrożonych surowymi sankcjami oraz
faktycznego zaostrzania represyjności w przypadku przestępstw drobnych, zagrożonych
karami alternatywnymi lub karą pozbawienia wolności w relatywnie niskim wymiarze.
Wystarczy w tym zakresie porównać strukturę kar orzekanych za przestępstwo z art. 279 § 1
k.k. (zagrożone karą pozbawienia wolności od 1 roku do 10 lat), za przestępstwo z art. 278
§ 1 k.k. (zagrożone karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat) oraz za przestępstwo
z art. 178a § 1 k.k. (zagrożone karami alternatywnymi grzywny, ograniczenia wolności albo
pozbawienia wolności do lat 2) – we wszystkich trzech kategoriach dominujący charakter ma
krótkotrwała (do 1 roku) kara pozbawienia wolności, która w przypadku art. 279 § 1 k.k.
dotyczy 41% skazań, w przypadku art. 278 § 1 k.k. – 59% skazań, a w przypadku art. 178a
§ 1 k.k. – 43% skazań.
Analiza przytoczonych danych pozwala także wnioskować, że w odniesieniu do tych typów
przestępstw, za które ustawodawca przewidział surowe zagrożenie karne praktyka
orzecznicza wykazuje szczególne przywiązanie do wymierzania kar w dolnych granicach tego
zagrożenia, a w odniesieniu do przestępstw zagrożonych łagodnie – do wymierzania kar
rodzajowo najsurowszych. Taka prawidłowość widoczna jest np. w przypadku przestępstwa
118
z art. 279 § 1 k.k. (kradzież z włamaniem), ale ze szczególnym nasileniem ujawnia się
w przypadku przestępstwa z art. 280 § 1 k.k. (podstawowego typu rozboju), gdzie połowę
orzeczonych kar stanowią kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem
wykonania. Oznacza to, że aż w połowie przypadków sądy uznały, że sprawca rozboju
w typie podstawowym zasłużył na najniższą przewidzianą przepisami ustawy karę, ponieważ
ustawowe zagrożenie wynosi w tym przypadku od 2 do 12 lat pozbawienia wolności, a co do
zasady karę maksymalnie 2 lat pozbawienia wolności można warunkowo zawiesić. Podobne
traktowanie przestępstwa np. z art. 209 § 1 k.k., zagrożonego nieporównanie łagodniej
(karami alternatywnymi), powinno skutkować przewagą kar wolnościowych, a tymczasem
w ponad 82% jest to kara pozbawienia wolności.
Skrajnymi przykładami przestępstw bardzo poważnych o szczególnej intensywności
społecznej szkodliwości są: zgwałcenie (art. 197 § 1 k.k.), zgwałcenie kwalifikowane –
zgwałcenie małoletniego poniżej 15 lat (art. 197 § 3 pkt 2 k.k.), czyn polegający na
obcowaniu z małoletnim poniżej 15 lat. W pierwszym przypadku na 455 skazanych w 2011 r.
35,5% otrzymało wyrok kary pozbawienia wolności w zawieszeniu, w 2012 r. wartości te
kształtowały się bardzo podobnie. W drugim przypadku w 2012 r. na 40 osób skazanych na
karę pozbawienia wolności aż 5 było skazanych na karę 2 lat w zawieszeniu, co jest
zdumiewające, bo czyn ten stanowi zbrodnię zagrożona karą co najmniej 3 lat pozbawienia
wolności (w wyniku stosowania trybów konsensualnych sądy stosują jednak również
nadzwyczajne złagodzenie kary). W trzecim przypadku w 2012 r. na 607 osób skazanych na
karę pozbawienia wolności 386 osób było skazanych na karę w zawieszeniu, co stanowi ok.
63,5%. W praktyce oznacza to również, że taką samą karę np. 2 lat pozbawienia wolności
sądy wymierzają za zgwałcenie, zgwałcenie małoletniego poniżej 15 lat, rozbój, jak również
za posiadanie narkotyków, naruszenie nietykalności cielesnej funkcjonariusza czy
przywłaszczenie powierzonego mienia ruchomego
Nie ulega wątpliwości, że znaczna część przestępstw, w odniesieniu do których sądy orzekają
minimalne przewidziane w przepisach sankcje mogłyby być zakwalifikowane z przepisów
przewidujących typy uprzywilejowane, np. z art. 283 k.k. w odniesieniu do wspomnianych
wyżej przestępstw kradzieży z włamaniem albo rozboju. Organy ściągania (Policja,
prokuratura) ze względów czysto statystycznych nie są jednak skłonne do przyjmowania
takiej uprzywilejowanej kwalifikacji, a sądy, otrzymując do rozpoznania wniosek złożony
w trybie art. 335 k.p.k., ze względów czysto pragmatycznych niechętnie wdają się w spór
z oskarżycielem co do kwalifikacji, ponieważ jej zakwestionowanie rodzi konieczność
przeprowadzenia pełnego, czasochłonnego i pracochłonnego postępowania rozpoznawczego.
119
Również ten mechanizm przyczynia się do utrwalania wadliwej struktury kar, ponieważ
w wielu przypadkach prawidłowa kwalifikacja otworzyłaby drogę do wymierzenia kary innej
niż pozbawienie wolności.
W tym kontekście należy też wskazać, że przemyślenia wymaga instytucja tzw. wypadku
mniejszej wagi, przewidzianego jako typ uprzywilejowany w wielu kategoriach przestępstw,
w tym zwłaszcza przestępstw przeciwko mieniu oraz przestępstw narkotykowych.
Obserwacja praktyki orzeczniczej wskazuje na znaczące rozbieżności w ocenie okoliczności
decydujących o kwalifikacji czynu w obrębie typu podstawowego i typu uprzywilejowanego
oraz interpretacji przytoczonego wyżej wysoce niedookreślonego pojęcia. Wynika z tego
pełna swoboda orzecznicza poszczególnych sądów i sędziów, niejednorodna w skali kraju,
prowadząca do sytuacji, w której za taki sam czyn możliwe są krańcowo różne skazania,
w zależności od właściwości miejscowej sądu oraz konkretnego sędziego. Nie kwestionując
zasady niezawisłości sędziowskiej, należy wskazać, że granice sędziowskiej swobody
powinny być limitowane bardziej czytelnymi, jasnymi i zrozumiałymi kryteriami
decydującymi o kwalifikacji czynu, w celu wyeliminowania sytuacji, w których swoboda
przekształca się w dowolność i arbitralność.
Dane statystyczne pozwalają również zaobserwować jeszcze jedno niepokojące zjawisko
polskiej polityki karnej, mianowicie brak jednolitości orzeczniczej w skali kraju,
przejawiający się nie tylko w różnorodności, a nawet rozbieżności w wymiarach kar za takie
same czyny orzekanych w różnych sądach, ale także w zróżnicowanej strukturze statystycznej
kar wymierzanych w danych sądach.
W niektórych okręgach odsetek orzekanych przez sądy kar ograniczenia wolności wynosi
ponad 30%, w innych nie przekracza 3%. Podobnie skrajne zróżnicowanie występuje
w zakresie stosowania kar grzywny, a także w zakresie wymiaru kary orzekanej za podobne
pod względem charakteru i zagrożenia przestępstwa. Analiza danych prowadzi do wniosku,
że za ten sam czyn na podstawie tych samych przepisów możliwe są krańcowo różne skazania
(różne rodzaje i wymiary kar), w zależności od właściwości miejscowej sądu orzekającego
w sprawie. Poziom różnic w doborze sankcji karnych obrazują poniższe zestawienia:


120
Odsetek osób skazanych w sądach rejonowych
na karę ograniczenia wolności w 2012 roku
40
34,9
30
21,6
22,1
18,4
20
12,9
10
6,6
7,5
3,2
0
Bielsko
Wrocław
Łódź
Poznań
Toruń
Elbląg
Słupsk
Polska
Dane statystyczne MS-S6r za 2012 rok
Odsetek osób skazanych w sądach rejonowych
na karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem
w 2012 roku
80
71,6
72,4
73,1
55,2
60
43,6
36
40
32,4
32,3
20
0
Słupsk
Konin
Zamość
Poznań
Łódź
Bielsko
Wrocław
Polska
Dane statystyczne MS-S6r za 2012 rok
121
Odsetek osób skazanych w sądach rejonowych
na karę samoistną grzywny w 2012 roku
50
40,4
40
35,7
35,9
30
25,4
21,7
20
11
11,9
10
8
0
Bielsko
Łódź
Katowice
Poznań
Kielce
Łomża
Zamość
Polska
Dane statystyczne MS-S6r za 2012 rok

Zjawisko tak daleko idącej i wynikającej wprost z przedstawionych informacji statystycznych
różnorodności w skali kraju nie może być w sposób przekonujący wytłumaczone wyłącznie
zasadą sędziowskiej swobody w doborze środków reakcji karnej.

II.
Wykonawstwo

Oczywisty charakter ma twierdzenie, że kształt orzecznictwa w sprawach karnych wywołuje
bezpośrednie skutki w sferze wykonawstwa, a jego ugruntowanie i utrwalenie w obecnej
postaci, charakteryzującej się nadużywaniem w praktyce orzeczniczej kary pozbawienia
wolności z warunkowym zawieszeniem wykonania, stanowi główne źródło strukturalnych
problemów związanych z wykonywaniem orzeczeń karnych. Należy pamiętać, że
prawomocne orzeczenie skazujące w rzeczywistości nigdy nie kończy postępowania karnego,
ponieważ wymaga jeszcze przeprowadzenia postępowania wykonawczego, które
niejednokrotnie bardziej absorbuje sąd niż przeprowadzenie postępowania rozpoznawczego.
O znaczeniu wykonawstwa dla funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości w sprawach
karnych przekonuje przedstawione poniżej zestawienie wpływu spraw karnych
wykonawczych, który to wpływ nieustannie rośnie i zbliża się już do miliona spraw rocznie,
mimo realnego spadku przestępczości i radykalnego spadku liczby skazań:
122