Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw

Kraje Europy według udziału kar pozbawienia wolności
warunkowo zawieszonych - 2006 r.
(wg European Sourcebook of Crime and Criminal Justice Statistics – 2010)
POLSKA
58,9
Czechy
55,5
Chorwacja
52,5
Rumunia
47,3
Rosja
46,3
Szwajcaria
45,9
Słowacja
44
Austria
36,1
Francja
30,8
Portugalia
15,7
Niemcy
13,3
Węgry
12,5
Litwa
11,8
Holandia
8,9
Szwecja
8,3
Finlandia
7
Belgia
6,7
Dania
5,7
9
Anglia i Walia
2,5
Kraje Europy według udziału kary grzywny (2006)
(wg European Sourcebook of Crime and Criminal Justice Statistics – 2010)
Belgia
91,9
Finlandia
87,5
Dania
87,2
Niemcy
79,8
Portugalia
75,9
Anglia i Walia
71,5
Szwecja
54,4
Turcja
45,8
Albania
38,1
Francja
37,9
Węgry
29,1
Litwa
28,4
POLSKA
19,1
Rumunia
18,9
Rosja
10,8
Chorwacja
8,7
Słowenia
7,1
Czechy
3,9
11
Słowacja 3,5

Dane powyższe pozwalają wnioskować, że w warunkach polskich zdecydowanie
nadreprezentowana jest kara pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej
wykonania, a niedoreprezentowane kary alternatywne wobec pozbawienia wolności,
w szczególności kara grzywny samoistnej.

108
Cechą charakterystyczną polskiego wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych jest
wielokrotna skazywalność tych samych osób na kary pozbawienia wolności z warunkowym
zawieszeniem ich wykonania. Na koniec sierpnia 2012 r. prawie 300 000 osób w skali kraju
co najmniej dwukrotnie było skazanych na tego rodzaju karę. Z wymienionej liczby wobec
ponad 100 000 osób karę taką orzeczono co najmniej trzykrotnie, a kilku rekordzistów miało
na swoim koncie 20 i więcej zawieszonych kar pozbawienia wolności. Dokładne dane w tym
zakresie przedstawia poniższe zestawienie, z którego wynika, że opisywane zjawisko
pogłębia się.
Liczba skazań tej samej osoby (co najmniej dwa razy)
na karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem wykonania
z bazy Krajowego Rejestru Karnego
220 000
6
8
200 000
9 03
0 551 414
17
180 000
19
18
160 000
140 000
120 000
100 000
80 000
932 959 809
53
59
63
60 000
40 000
550 093
397
81
44
65
18
21
24
17
09
81
37
95
37
98
2
20 000
65 76
24 29
16
920 10
401 45
667
0
2
3
4
5
6
7
8
XII 2007
IV 2010
VIII 2012
Jest ono o tyle zastanawiające, że zgodnie z art. 69 § 1 i 2 k.k. sąd może warunkowo zawiesić
wykonanie orzeczonej kary pozbawienia wolności nieprzekraczającej 2 lat tylko wtedy, gdy
jest to wystarczające dla osiągnięcia wobec sprawcy celów kary, a w szczególności
zapobieżenia powrotowi do przestępstwa; zawieszając wykonanie kary, sąd bierze pod uwagę
przede wszystkim postawę sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste, dotychczasowy
sposób życia oraz zachowanie się po popełnieniu przestępstwa. Dane statystyczne obrazujące
poziom efektywności probacji, zwłaszcza liczbę zarządzeń wykonania kary pozbawienia
wolności warunkowo zawieszonej, które w Polsce są podstawową przyczyną osadzeń
skazanych w zakładach karnych, dają podstawy przypuszczać, że przedmiotowa kara
w praktyce orzekana jest w sytuacji braku pozytywnej prognozy kryminologicznej i jako taka
nie realizuje zasadniczego celu w zakresie prewencji indywidualnej.
109
Należy też zauważyć, że podkreślony na wstępie radykalny spadek ogólnej liczby osądzeń
i ogólnej liczby skazań na przestrzeni lat 2005–2012 nie skutkował proporcjonalnym
zmniejszeniem się liczby skazań w stosunku do osób uprzednio karanych. Wręcz przeciwnie
– zestawienie danych statystycznych ukazuje wyraźną tendencję odwrotną, mianowicie
spadającej ogólnej liczbie skazań towarzyszył istotny wzrost liczby skazań wobec osób, które
już były karane. Szczegółowe dane na ten temat zawiera poniższe zestawienie:

Liczba skazanych oraz liczba skazanych uprzednio karanych
w latach 2005–2012
600000

515822
500000
477833

417629
420810
424996
459010
405864
400000
417184

300000

200000

118423
129830
137020
93084
96527
100000
88740
105134

66053
0

2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012

Skazania osób poprzednio karanych
Skazania ogółem

Taki stan rzeczy stanowi kolejny, obok liczby zarządzeń wykonania kary pozbawienia
wolności warunkowo zawieszonej, ważny sygnał nieskuteczności stosowanych sankcji, które
nie są w stanie realizować swoich podstawowych funkcji prewencyjnych, a mianowicie nie
powstrzymują sprawców od popełniania kolejnych przestępstw. Kara pozbawienia wolności
w zawieszeniu orzekana wielokrotnie wobec tej samej osoby utwierdza ją w przekonaniu o
bezkarności i skłania do powrotu do przestępstwa.
Potwierdzeniem rzeczywistej bezkarności prowokującej sprawców do ponownego
popełnienia czynu oraz skrajnego nadużywania kary pozbawienia wolności w zawieszeniu
jest czyn określony w art. 178 a § 4 k.k. Przepis ten wprowadza szczególną formę recydywy,
zgodnie z którą, jeżeli sprawca czynu polegającego na prowadzeniu pojazdu w stanie
110
nietrzeźwości lub pod wpływem narkotyków był wcześniej prawomocnie skazany za
prowadzenie pojazdu mechanicznego w takim stanie albo za przestępstwo określone
w art. 173, 174, 177 lub art. 355 § 2 popełnione w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem
środka odurzającego albo dopuścił się jazdy w stanie nietrzeźwości w okresie obowiązywania
zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych orzeczonego w związku ze skazaniem za
przestępstwo, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Jednocześnie
zgodnie z art. 68 § 4 k.k. sąd może zawiesić karę pozbawienia wolności wobec takiego
sprawcy jedynie w szczególnie uzasadnionych wypadkach. W rzeczywistości jednak
w 2011 r. sądy skazały na podstawie tego artykułu na karę pozbawienia wolności 9940 osób,
z czego 7001 w zawieszeniu. W roku 2012 sądy skazały na karę pozbawienia wolności z tego
artykułu 12 411 osób, z czego 8589 w zawieszeniu. Szczególnie uzasadnione wypadki w tym
przypadku stanowią ok. 70%.
Nakreślona wyżej struktura orzekanych kar oraz poziom efektywności probacji, często
stosowanej w oderwaniu od rzeczywistej prognozy kryminologicznej wobec sprawcy
przestępstwa, pozwalają zrozumieć paradoks polskiej polityki karnej, polegający na tym, że
Polska pozostaje jednoczesnym rekordzistą w dwóch – jak mogłoby się wydawać
wykluczających się – dziedzinach, mianowicie odsetka populacji objętej nadzorem służb
probacyjnych (o czym była mowa wyżej) i odsetka populacji pozbawionej wolności (czyli
tzw. wskaźnika prizonizacji, odzwierciedlającego liczbę osób pozbawionych wolności na
100 000 mieszkańców). Ten ostatni wskaźnik na tle innych krajów europejskich przedstawia
się następująco:
111
WSKAŹNIK PRIZONIZACJI
W UNII EUROPEJSKIEJ – marzec 2013*
250
7
21
6
200
18
5
4
1
15
15
8
15
7
14
14
150
6
10
1
10
98
100
79
72
67
50
0
ia
y
ia
a
a
ska
cy
un
alia
cj
gia
ecj
Pol
Węgry
i W
pan Włochy
Austria
Rum
Czech Bułgaria
Fran
Niem
Hisz
Norwe Szw
Anglia
Dane International Centre for Prison Studies
*Dane dotyczące Polski – sierpień 2013

Mechanizm tego paradoksu jest prosty – nadużywana jest kara pozbawienia wolności
z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, w szczególności nagminnie stosowana
wówczas, gdy brak jest podstaw do formułowania pozytywnej prognozy na przyszłość (stąd
rekordowy wskaźnik w zakresie odsetka ludności objętej środkami probacji), a nietrafność
rozstrzygnięć w zakresie doboru tej sankcji powoduje, że nadzwyczaj często wykonanie kary
jest zarządzane, a skazany trafia do zakładu karnego (stąd rekordowy wskaźnik prizonizacji).
Nie ulega wątpliwości, że znaczący udział w wygenerowaniu istniejącej od lat struktury
orzekanych kar oraz wielokrotnej skazywalności tej samej osoby na kary pozbawienia
wolności z warunkowym zawieszeniem wykonania mają tzw. konsensualne tryby
zakończenia postępowania karnego, przewidziane w art. 335 k.p.k. i w art. 387 k.p.k.
Pierwszy z wymienionych przepisów umożliwia prokuratorowi zawarcie w akcie oskarżenia
wniosku o wydanie wyroku skazującego na posiedzeniu, tj. bez przeprowadzenia rozprawy
głównej. Umieszczenie takiego wniosku jest poprzedzone zawarciem swoistego porozumienia
między sprawcą czynu a organem procesowym, w wyniku którego :
112