Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw

przyczyniały się do niestabilności ustawodawstwa karnego i tym samym braku
konsekwentnej polityki karnej prowadzonej przez prokuraturę i sądy.
Mimo zaleceń Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego, przedstawiany rządowy projekt
nowelizacji zawiera tylko niektóre ze zmian zasad odpowiedzialności stanowiących
strukturę Kodeksu karnego – uwzględniono tylko te uznane za konieczne lub pożądane
na tym etapie legislacyjnym oraz możliwe do sprawnej internalizacji przez praktykę.
Wśród nich zawarte zostały te, które zwiększają zakres kontroli kasacyjnej
rozstrzygnięć sądów karnych, porządkują relacje między przepisami Kodeksu karnego
a pozakodeksowym prawem karnym, w pełniejszy sposób realizują założenia
aksjologiczne Konstytucji RP w sprawach środków zabezpieczających oraz eliminują
najbardziej dotkliwe, stwierdzone w praktyce stosowania prawa błędy legislacyjne.
Ograniczenie zakresu proponowanych w tym przedmiocie zmian jest spowodowane
tym, że rząd priorytetowo traktuje potrzebę pilnego rozwiązania zapaści egzekucji kar
w praktyce funkcjonowania systemu wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych i
dąży do umożliwienia przeprowadzenia sprawnego procesu legislacyjnego,
zorientowanego wokół wiodącej problematyki.
II. Zmiany w zakresie struktury orzekania i wykonania kar
1. Kara pozbawienia wolności
Projekt zmierza do wypracowania różnych strategii skutecznego i dolegliwego systemu
wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych, zależnych od charakteru i rodzaju
przestępczości. Jak już powiedziano, projektodawca negatywnie ocenia praktykę
dewaluacji ceny, jaką należy zapłacić za popełnione przestępstwo, związaną
z orzekaniem kar w okolicach dolnego progu sankcji karnej, i to najczęściej kary
pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania. Tym samym
projektodawca zmierza ku temu, by Kodeks karny przewidywał wolnościową, ale
równocześnie dolegliwą reakcję na drobną przestępczość; wobec średniej
przestępczości, w zależności od konkretnego przypadku, uzyskiwał możliwości
orzekania kar wolnościowych, izolacyjnych lub mieszanych, a w końcu tam, gdzie
napotykana jest przestępczość zawodowa, repetytywna i rażąco naganna – uzyskał
możliwości surowszej niż dotychczas represji prawnokarnej. Z tego też tytułu
projektodawca zamierza zmienić granice rodzajowej kary pozbawienia wolności, która
8
miałaby trwać najkrócej miesiąc, a najdłużej 18 lat (zob. zmiany w art. 37 Kodeksu
karnego). Wyznaczenie górnej granicy kary pozbawienia wolności nadzwyczajnie
obostrzonej jest wynikiem tego, że maksymalnym górnym zagrożeniem, które może
być poddane tej procedurze, jest kara 12 lat pozbawienia wolności. Podwyższenie
górnej granicy z 15 lat ma znaczenie w przypadku: odpowiedzialności karnej za
zbrodnie, obecnego nadzwyczajnego obostrzenia kary, kary łącznej (proponowany
art. 86 § 1 k.k.) czy ciągu przestępstw. Z tego też powodu, jeżeli przestępstwo miałoby
być zagrożone karą 20 lat pozbawienia wolności, jako karę nadzwyczajnie obostrzoną
sąd będzie mógł wymierzyć karę 25 lat pozbawienia wolności (zob. art. 38 § 2 zd. 2).
Innego rodzaju zmianą dotyczącą kary pozbawienia wolności jest modyfikacja art. 63
k.k., zgodnie z którą doprecyzowano sposób zaokrąglenia do pełnego dnia okresu
rzeczywistego pozbawienia wolności. Projekt przewiduje zaokrąglenie w górę, co
oznacza zaliczenie na poczet kary pozbawienia wolności każdego rozpoczętego dnia
rzeczywistego pozbawienia wolności.
2. Kara ograniczenia wolności
Projektowane zmiany w art. 34 i 35 k.k. mają na celu zintensyfikowanie dolegliwości
związanych z karą ograniczenia wolności oraz redukcję atrakcyjności reżimu
probacyjnego związanego z orzekaniem kary pozbawienia wolności z warunkowym
zawieszeniem jej wykonania. Kara ograniczenia wolności, obok grzywny, powinna stać
się podstawową karą orzekaną za występki, których społeczna szkodliwość nie jest
szczególnie wysoka. Projektuje się wydłużenie okresu, na który kara ta może być
orzekana, do lat 2. Zasadniczej przebudowie podlega treść kary ograniczenia wolności,
która staje się najbardziej elastyczną i możliwą do konkretyzowania a casu ad casum.
Do jej zakresu przesuwa się pozbawienie wolności w trybie dozoru elektronicznego
oraz inne obowiązki ograniczające konkretne wolności człowieka.
Podobnie jak ma to miejsce obecnie, kara ograniczenia wolności powinna być łączona
z obowiązkiem nieodpłatnej pracy na cele społecznie użyteczne. Proponuje się zmianę
sposobu wykonywania tego obowiązku. Zgodnie z projektem, może być on nakładany,
z punktu widzenia czasu wykonywania pracy, elastycznie w zależności od
zapotrzebowania na pracę, którą ma świadczyć skazany. Jednakże w stosunku
miesięcznym sąd ma określić granice wykonywania obowiązkowej pracy w wymiarze
od 20 do 40 godzin.
9
W stosunku do osoby zatrudnionej kara ograniczenia wolności może się wiązać
z potrąceniem wynagrodzenia od 10% do 25% miesięcznie na cel społecznie użyteczny
wskazany przez sąd. W okresie określonym przez sąd, w którym ma miejsce potrącenie
z wynagrodzenia, skazany nie będzie mógł rozwiązać stosunku pracy.
Okres, na który sąd nałożył obowiązek pracy na cele społeczne lub obowiązek
potrącenia z wynagrodzenia, nie musi się pokrywać z okresem, na który została
orzeczona kara ograniczenia wolności. Ta zaś bowiem może być komponowana
eklektycznie i uzyskać złożony charakter. Innymi słowy, według propozycji, możliwe
będzie orzeczenie kary ograniczenia wolności na określony okres oraz skomponowanie
jej treści przez orzeczenie jednego lub więcej obowiązków lub potrącenia, określonych
w projektowanym art. 34 § 1a. Dodatkowo sąd będzie mógł określić czas wykonywania
obowiązku pozostawania w miejscu stałego pobytu lub w innym wyznaczonym
miejscu, z zastosowaniem dozoru elektronicznego, zarówno w wymiarze dziennym, jak
i miesięcznym. Pozwoli to również, w przypadku zastosowania wspomnianego
obowiązku, na uzyskanie przez sąd możliwości skomponowania treści kary
ograniczenia wolności o charakterze zmiennym w czasie.
Niezależnie od obowiązku wykonywania nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele
społeczne lub potrącenia z wynagrodzenia, sąd miałby możliwość orzeczenia
obowiązku przebywania w miejscu stałego pobytu w warunkach dozoru
elektronicznego. Okres, na który mógłby być orzeczony dozór, nie może przekraczać
12 miesięcy oraz 12 godzin dziennie.
Określona w projekcie kara ograniczenia wolności może obejmować elementy
probacyjne praktycznie tożsame z tymi, którymi dysponuje sąd w wypadku orzekania
kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania. Skazany ma
być zobowiązany przez okres trwania kary ograniczenia wolności do składania
wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary, a także nie będzie mógł bez zgody
sądu zmienić miejsca stałego pobytu.
Treść art. 36 § 2 i 3 została po odpowiedniej korekcie przeniesiona do projektowanych
przepisów art. 34 § 1a pkt 3 i § 3 oraz art. 35 § 4. Pominięcie w art. 38 ustalania
okresów, na które orzekana ma być kara ograniczenia wolności, jest konsekwencją
uregulowania tej kwestii w proponowanym art. 34 § 1.
Konsekwencją modyfikacji materialnoprawnej postaci kary ograniczenia wolności jest
również konieczność wprowadzenia zmian do unormowań regulujących wykonanie tej
10
kary. Chodzi tu zwłaszcza o adekwatne do nowych form tej kary określenie
obowiązków skazanego podczas jej wykonywania (projektowany art. 53 § 2 k.k.w.)
oraz roli kuratora sądowego w wykonaniu niektórych form kary ograniczenia wolności
(projektowane art. 56 § 1 i art. 57 § 5 k.k.w.). Zaistniała również – wskutek
umożliwienia orzekania kary ograniczenia wolności w formie obowiązku, o którym
mowa w art. 72 § 1 pkt 4–5, 6a–7a k.k. – potrzeba wyłączenia możliwości zwolnienia
w postępowaniu wykonawczym skazanego od wykonywania obowiązku, jeżeli
orzeczono tylko jeden taki obowiązek. Byłoby to bowiem jednoznaczne ze zwolnieniem
go od wykonywania kary w ogóle. Proponowane brzmienie art. 61 k.k.w., przewidując
w § 1 możliwość zaistnienia takiej właśnie sytuacji, równocześnie dostosowuje
odwołania w treści normatywnej tego przepisu do zmian w zakresie form kary
ograniczenia wolności, wprowadzonych w Kodeksie karnym. Rezultatem zmian
w katalogu form kary ograniczenia wolności, określonych w Kodeksie karnym, są także
modyfikacje terminologiczne zawarte w projektowanym art. 64 i art. 66 § 1 k.k.w.
Jednocześnie regulacja proponowanego art. 65 k.k.w. przewiduje substytut ryzyka
zarządzenia wykonania kary pozbawienia wolności przy klasycznej probacji. Pozwala
ona bowiem, w przypadku gdy skazany uchyla się od odbywania kary ograniczenia
wolności, zarządzenie wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności. W zależności
od treści kary ograniczenia wolności i zakresu uchylania, może być to kompetencja albo
obowiązek sądu.
Na końcu należy podkreślić, że projektodawca nie przewiduje możliwości
nadzwyczajnego obostrzenia kary ograniczenia wolności (zob. art. 38 § 2a). Wobec
ogólnego wydłużenia czasu kary ograniczenia wolności, ze względu na charakter
konstytuujących ją obowiązków, projektodawca uważa, że dłuższa perspektywa, przy
zmieniających się warunkach na rynku pracy oraz potrzebach na prace społecznie
użyteczne, jest niefunkcjonalna.
3. Kary mieszane
Istotnym novum przewidzianym w projekcie jest instytucja kary mieszanej, jako
kombinowanej formy represji prawnokarnej, która powinna być szczególnie atrakcyjna
w przypadku poważniejszych występków. Obecna praktyka orzecznicza, która
zdewaluowała ocenę abstrakcyjnego stopnia niebezpieczeństwa również w przypadku
typów czynów zabronionych o takim właśnie stopniu bezprawia (np. rozboju), tworzy
11
z kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania wiodący
instrument wymiaru kary, co jednocześnie wymusza poruszanie się w ramach dolnego
zagrożenia sankcją karną lub poniżej. Radykalne ograniczenie możliwości orzekania tej
formy probacji powoduje, że w miejsce tej formy kary orzekanej za tego rodzaju czyny
zabronione jedynym substytutem stałaby się bezwzględna kara pozbawienia wolności.
Dlatego projektodawca przewidział dodanie nowego przepisu w postaci art. 37b k.k.,
w którym – niezależnie od minimalnego zagrożenia ustawowego za konkretny typ –
będzie możliwe orzeczenie krótkoterminowej kary pozbawienia wolności
(z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub jako kary bezwzględnej), połączonej
z karą ograniczenia wolności do lat 2. Jest to sposób inkorporacji kar wolnościowych do
typów czynów zabronionych zagrożonych karą pozbawienia wolności od roku do 10 lub
od dwóch do 12 lat. W zależności od wysokości górnego ustawowego zagrożenia sąd
będzie mógł orzec karę pozbawienia wolności w wymiarze nieprzekraczającym
3 miesięcy lub 6 miesięcy (przy występkach zagrożonych karą pozbawienia wolności,
której górna granica wynosi przynajmniej 10 lat). Tym samym omawiany przepis
zawiera ustawową dyrektywę wymiaru kary, modyfikującą system sankcji pod typami
czynów zabronionych. Należy dodać, że ten sposób ustawowego wprowadzenia tego
rodzaju sankcji powoduje, że nie stosuje się do niej nadzwyczajnego obostrzenia lub
złagodzenia, a także nie znajduje zastosowania art. 38 § 1 k.k. Projekt wprowadza
bowiem ustawową dyrektywę wymiaru kary istotną jedynie ze względu na dolny próg
sankcji (verba legis „niezależnie od dolnej granicy ustawowego zagrożenia”).
W wielu sytuacjach wymierzenie krótkoterminowej kary izolacyjnej jest wystarczające
dla osiągnięcia odpowiedniego oddziaływania w zakresie prewencji specjalnej,
związanego z tą sankcją. Uzupełnieniem oddziaływania penalnego w takim wypadku
mogłaby być kara ograniczenia wolności, która skierowana byłaby ku ugruntowaniu
społecznie pożądanych zachowań skazanego, a jednocześnie pozbawiona byłaby tak
silnego stygmatyzującego skutku. Ze względu na konieczność zachowania niezbędnej
gradacji oddziaływania sankcji penalnych zastrzeżono, że w pierwszej kolejności
wykonuje się wówczas karę pozbawienia wolności, chyba że ustawa stanowi inaczej.
Uzupełnieniem tego unormowania na gruncie wykonawczym jest projektowany art. 17a
k.k.w., przewidujący skierowanie do wykonania kary ograniczenia wolności
w pierwszej kolejności tylko wówczas, gdy zachodzą przeszkody prawne do
niezwłocznego wykonania kary pozbawienia wolności. W konsekwencji przyjęcia tego
12