Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw

zawsze istotnie wyższe, aniżeli dane Służby Więziennej. Służba Więzienna nie posiada
bowiem informacji o tych skazanych, których dokumentacja nie dotarła z sądu do
zakładu karnego, a to z powodu m.in. odroczenia wykonania kary (9987 w sądach
rejonowych), ukrywania się skazanych (4076 w sądach rejonowych), poszukiwania
listami gończymi (21 624 w sądach rejonowych) oraz „innych powodów”, np. na skutek
uchybienia terminów instrukcyjnych przez sądy. Powyższe dane nie obejmują kar
zastępczych pozbawienia wolności, dotyczących od kilku do kilkunastu tysięcy osób.
W praktyce jednak duża część tych skazanych poddaje się rygorom kary podstawowej –
w szczególności dotyczy to kary samoistnej grzywny.
Struktura orzekanych kar prezentuje się następująco. W 2011 r. bezwzględna kara
pozbawienia wolności orzeczona została wobec 40 084 osób, co stanowiło 9,6%
skazanych. Karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania
orzeczono wobec 237 234 osób, tj. 56,9% skazanych. Na karę ograniczenia wolności
sądy skazały 50 330 osób, tj. 12,1%. Samoistną grzywnę orzeczono wobec 88 907 osób,
tj. 21,3% ogółu skazań. Wobec 28 127 osób zastosowano warunkowe umorzenie
postępowania karnego, tj. 6% ogółu osób osądzonych.
Mimo to Polska znajduje się w czołówce krajów z najwyższym współczynnikiem osób
osadzonych na 100 000 mieszkańców – wynosi on 221 osób. Jedyny kraj, który do tej
pory wyprzedzał Polskę w tym rankingu, Czechy, przeprowadził na początku 2013 r.
amnestię. W Polsce sposobem rozwiązywania problemu przeludnienia więzień –
zamiast amnestii – jest niewykonywanie kary pozbawienia wolności. Obłożenie
zakładów karnych (z wykorzystaniem wszystkich cel, w tym na oddziałach
specjalistycznych) na początku 2013 r. osiągnęło poziom 101%, przy normie 3 m2
(86 000 osób). Gdyby zastosować oczekiwaną przez standardy europejskie normę 4 m2,
miejsc starczyłoby dla ok. 60 000 więźniów.
W większości krajów Unii Europejskiej proporcje orzekanych kar przedstawiają się
zupełnie inaczej – o ile w Polsce wskaźnik grzywien samoistnych od kilkunastu lat
utrzymuje się na poziomie ok. 20%, to np. w Wielkiej Brytanii wynosi on powyżej
70%, a w Niemczech powyżej 80%. Z kolei wskaźnik kar pozbawienia wolności
z warunkowym zawieszeniem wykonania w Polsce utrzymuje się w granicach 60%,
a w krajach takich jak Niemcy, Wielka Brytania, Holandia – znacznie poniżej 20%.
Dodać należy, że w krajach skandynawskich w kategorii kar bezwzględnego
3
pozbawienia wolności dominujący charakter mają kary krótkoterminowe. Zwraca
uwagę nie tylko relatywnie niski poziom obecności samoistnych grzywien w stosunku
do innych państw europejskich w strukturze orzekanych kar (Polska 21%, a np. Belgia
91%), lecz także bardzo nieduża wysokość orzekanych kar tego rodzaju, nawet przy
uwzględnieniu ograniczonej zamożności polskiego społeczeństwa. Jedynie 4%
orzekanych grzywien przekracza średni dochód miesięczny, a tylko 1% skazań na
grzywnę za przestępstwa przekracza górną granicę grzywny przewidzianej za
wykroczenia, czyli 5000 zł.
Powodów takiego stanu rzeczy w polskim systemie wymiaru kary w sprawach karnych
należy szukać zarówno w przepisach Kodeksu karnego, jak i praktyce orzeczniczej
sądów. Jak bowiem wskazują statystyki, struktura orzekanych kar kształtuje się różnie
w zależności od okręgu. Dla przykładu, w okręgu bielskim orzeka się ich w około 3%
wszystkich skazań, a w okręgu słupskim – w ponad 33%. Także w odniesieniu do
orzeczeń dotyczących samoistnych grzywien różnice w poszczególnych rejonach Polski
są kilkukrotne (od 6,4% do 39,3%). W 2011 r. zapadło około 305 000 orzeczeń
związanych z szeroko pojętą probacją. Aktualnie ponad 1000 osób na 100 tys.
mieszkańców poddanych jest systemowi probacji. Nie może więc dziwić, że w sytuacji
ograniczonej wydolności służb probacyjnych system ten nie może być skuteczny.
Prowadzi to, w wyniku negatywnego przebiegu probacji, do masowego zarządzania
wykonania warunkowo zawieszonych kar. Warto tu podać, że następny po Polsce kraj
w liczbie skazanych objętych nadzorem służb probacyjnych, Hiszpania, ma około
500 osób na 100 000 mieszkańców, a więc dokładnie dwa razy mniej niż ma to miejsce
w Polsce.
Jednocześnie, mimo dość czytelnej aksjologii Kodeksu karnego, sądy nie sięgają
dostatecznie często po tzw. kary wolnościowe (grzywnę i karę ograniczenia wolności).
Orzekając karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem, sąd, kierując się
zresztą określoną linią orzeczniczą Sądu Najwyższego, ustala rozmiar pozbawienia
wolności znacznie wyżej, niż gdyby orzekał tę karę bez warunkowego zawieszenia jej
wykonania. Jest to praktyka całkowicie niespójna z wynikającym z art. 32 k.k.
stanowiskiem, że kara pozbawienia wolności jest karą tego samego rodzaju, bez
względu na to, czy stosowano warunkowe zawieszenie jej wykonania, czy też nie. Taka
praktyka jest jednym z istotnych źródeł tak znacznego przepełnienia więzień. Wynika
4
z niej bowiem, że zarządza się wykonanie kar pozbawienia wolności w rozmiarze
nieadekwatnym do ciężaru popełnionego przestępstwa i do stopnia zawinienia.
W odbiorze społecznym, w tym również u skazanych, kara pozbawienia wolności
z warunkowym zawieszeniem jej wykonania jest przy tym postrzegana jako fikcyjna
dolegliwość, stąd cel probacyjny nie jest przez nią realnie realizowany. Tymczasem
w reakcji prawnokarnej, konieczne jest szybkie orzekanie kar realnie dotkliwych, co
skłania do tego, by karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej
wykonania zamienić niemal w całości na orzekanie grzywny i szerzej ujętej kary
ograniczenia wolności.
W konsekwencji w proponowanym projekcie priorytety polityki karnej prowadzą do
następujących strategii polityczno-kryminalnych:
Rodzaj przestępstw
Dominująca obecnie reakcja
Oczekiwana reakcja
prawnokarna
prawnokarna
Przestępstwa zagrożone karą
Kara pozbawienia wolności z
Grzywna, kara ograniczenia
grzywny, karą ograniczenia
warunkowym zawieszeniem jej
wolności do roku lub wyjątkowo
wolności lub karą
wykonania
kara pozbawienia wolności
pozbawienia wolności do lat 2
z warunkowym zawieszeniem jej
[np. w przypadku nietrzeźwych
wykonania
kierowców – art. 178a § 1, karę
tę orzeczono w 45% spraw (art.
335 kpk wykorzystany w 61%
spraw)]
Przestępstwa zagrożone karą
Kara pozbawienia wolności
Grzywna, kara ograniczenia
pozbawienia wolności do lat 3 z warunkowym zawieszeniem jej wolności do roku lub wyjątkowo
wykonania
kara pozbawienia wolności
z warunkowym zawieszeniem jej
[np. w przypadku wypadku
wykonania
komunikacyjnego w typie
podstawowym, art. 177 § 1, karę
tę orzeczono w 72% spraw
(art. 335 k.p.k. wykorzystany
w 48% spraw)]
5
Przestępstwa zagrożone karą
Kara pozbawienia wolności z
Grzywna lub kara ograniczenia
pozbawienia wolności od 3
warunkowym zawieszeniem jej
wolności do lat 2 lub wyjątkowo
miesięcy do lat 5
wykonania
kara pozbawienia wolności
z warunkowym zawieszeniem jej
[np. w wypadku ponownego
wykonania albo bezwzględna
skazania za wypadek
kara pozbawienia wolności
komunikacyjny, o którym mowa
w art. 178a § 4, karę tę orzeczono
w 67% (art. 335 k.p.k.
wykorzystany w 31% spraw)]
Przestępstwa zagrożone karą
Kara pozbawienia wolności z
Grzywna lub kara ograniczenia
pozbawienia wolności od 6 do warunkowym zawieszeniem jej
wolności do lat 2, kara mieszana
8 lat
wykonania
(przy czym kara pozbawienia
wolności z zawieszeniem
[np. w przypadku oszustwa,
wykonania lub bezwzględna),
art. 286 § 1 karę tę orzeczono w
lub kara pozbawienia wolności
81% spraw (art. 335 k.p.k.
z warunkowym zawieszeniem jej
wykorzystany w 44,5% spraw)]
wykonania albo bezwzględna
kara pozbawienia wolności
Przestępstwa zagrożone karą
Kara pozbawienia wolności z
Grzywna lub kara ograniczenia
pozbawienia wolności od 1
warunkowym zawieszeniem jej
wolności do lat 2, kara mieszana
roku do lat 10
wykonania
(przy czym kara pozbawienia
wolności z zawieszeniem
[np. w przypadku kradzieży
wykonania lub bezwzględna),
z włamaniem, art. 279, karę tę
lub bezwzględna kara
orzeczono w 72% spraw (art. 335 pozbawienia wolności,
k.p.k. wykorzystany w 35%
w przypadku nadzwyczajnego
spraw)]
obostrzenia do lat 15
Przestępstwa zagrożone karą
Kara pozbawienia wolności z
Bezwzględna kara pozbawienia
pozbawienia wolności od 2 do warunkowym zawieszeniem jej
wolności, kara mieszana (przy
12 lat
wykonania
czym kara pozbawienia wolności
z zawieszeniem wykonania lub
[np. w przypadku rozboju,
bezwzględna), w przypadku
art. 280 § 1, karę tę orzeczono
nadzwyczajnego obostrzenia do
w 50% spraw (art. 335 k.p.k.
lat 18, lub kara ograniczenia
6
wykorzystany w 44,5% spraw)]
wolności lub grzywna
Zbrodnie
Bezwzględna kara pozbawienia
Bezwzględna kara pozbawienia
wolności, w przypadku
wolności, w przypadku
nadzwyczajnego obostrzenia do
nadzwyczajnego obostrzenia do
lat 15, 25 lat pozbawienia
lat 20, 25 lat pozbawienia
wolności lub dożywotnie
wolności lub dożywotnie
pozbawienie wolności
pozbawienie wolności

Należy przy tym dodać, że w projekcie proponowana jest zasadnicza rozbudowa
i zwiększenie stopnia dolegliwości kary ograniczenia wolności, poszerzenie środków
kompensacyjnych i przepadku, jak również zwiększenie możliwości stosowania
zakazów i środków zabezpieczających do pewnych grup sprawców. Trzeba zatem
podkreślić, że jedynie pozornie przejście na kary wolnościowe może być oceniane jako
liberalizacja odpowiedzialności karnej. W perspektywie zarządzania wymiarem
sprawiedliwości w sprawach karnych, także wobec przebudowy wolnościowej reakcji
prawnokarnej i możliwości zamiany na kary izolacyjne w wyniku uchylania się od
wykonywania kar wolnościowych, system ten w porównaniu do obecnego stanu
orzeczniczego i jego możliwości funkcjonalnych zwiększa realną dolegliwość represji
karnej. Podobną rolę odgrywa podwyższenie możliwej do orzeczenia kary pozbawienia
wolności w stosunku do czynów zasługujących na najbardziej surową reakcję karną lub
w przypadku kumulacji tych czynów.
2. Niedostatki przepisów Kodeksu karnego, utrudniające prawidłowe funkcjonowanie
systemu odpowiedzialności karnej
Obowiązujący Kodeks karny był poddawany wielokrotnym nowelizacjom (ponad 60
razy). Niektóre z wprowadzonych zmian były konieczne z uwagi na potrzebę
dostosowania polskiego ustawodawstwa karnego do wymogów stawianych przez Unię
Europejską albo międzynarodowe zobowiązania Rzeczypospolitej Polskiej. Inne
korygowały niejednoznaczności w przyjętej regulacji lub usuwały błędy legislacyjne.
Wiele jednak wprowadzanych zmian było wyrazem populizmu karnego – stanowiło
odpowiedź na występujące, często jednostkowo, zdarzenia. Szczególnie te zmiany
7