Poselski projekt ustawy o uzgodnieniu płci

zredagowany (w późniejszym czasie wyszły na jaw okoliczności, które miały wpływ na dane 
zawarte  w  akcie  stanu  cywilnego).  Należy  co  prawda  zaznaczyć,  że  w  przypadku  osób 
interseksualnych określenie na podstawie cech zewnętrznych płci urodzonego dziecka, może 
stanowić „błąd” lub „nieścisłość” w rozumieniu ustawy. Projekt ustawy nie rozstrzyga więc, 
czy zapis w akcie urodzenia był błędny w momencie jego sporządzenia. Nie podejmuje tym 
samym  normatywnego  określania  znaczenia  procesów  biologicznych  i  psychicznych 
związanych z ukształtowaniem się tożsamości płciowej. Przyjmuje zatem alternatywne wobec 
sprostowania i wzmianki dodatkowej rozstrzygniecie  dotyczące  wprowadzenia  zmian 
w statusie  cywilnym  osoby.  Jest  to,  jak  się  wydaje,  rozwiązanie  najbardziej radykalne, ale 
z powodzeniem  funkcjonujące  w  innych  państwach.  Wydanie  nowego  aktu  stanu  cywilnego 
istnieje  też  w  obecnym  stanie  prawnym  w  Polsce  w sytuacji przysposobienia pełnego 
i całkowitego (art. 48 i 49 p. o a.s.c.). Istnieją bowiem podobne powody utrzymania korekty 
płci  metrykalnej  w  tajemnicy  jak  w  przypadku  przysposobienia.  Dotyczy  to  trwałego 
charakteru  tej  zmiany  w  stanie  cywilnym  i  potrzeby  zapewnienia  anonimowości  osób  po 
sądowej korekcie płci metrykalnej.  
 
5. Przewidywane skutki społeczne, gospodarcze i prawne 
Projekt  ustawy  przewiduje  szczególną  sądową  procedurę  uzgodnienia  płci. 
Właściwym  w  tych  sprawach  będzie  sąd  okręgowy  miejsca zamieszkania wnioskodawcy. 
Projekt  ustawy  przewiduje  ponadto,  że  sąd  okręgowy  orzeka  w  trybie  nieprocesowym. Na 
wybór trybu  nieprocesowego  wskazuje  przede  wszystkim  konieczność  określenia  roli 
procesowej  rodziców  osoby,  która  ubiega  się  o  korektę  płci  metrykalnej,  jako uczestników 
postępowania, a nie pozwanych. Charakter orzekania o korekcie płci wskazuje, że nie jest to 
postępowanie  sporne.  Określenie  tożsamości  płciowej  jest  bowiem  wyrazem  osobistych 
przeżyć, które są uwarunkowanie jednostkowo (osobniczo). Osoba, która wykaże, że istnieje 
rozbieżność  między  tożsamością  płciową  a  płcią  metrykalną,  ma  prawo  do  tego,  aby  być 
w świetle prawa uznana  za osobę przynależącą do płci zgodnie z   własną tożsamością. Stan 
ten  nie  podlega  badaniu  sędziowskiemu,  lecz  badaniu  lekarskiemu.  Dlatego wnioskodawca 
zobowiązany  jest  dołączyć  do  wniosku  o  uzgodnienie  płci  dołączyć  dwa  orzeczenia 
o trwałym  występowaniu  tożsamości  płciowej  odmiennej  od  płci  metrykalnej,  które  mają 
główną moc dowodową. Wydanie orzeczenia w tej sprawie nie wymaga, aby wnioskodawca 
był uprzednio poddany jakiejkolwiek interwencji medycznej, zwłaszcza terapii hormonalnej 
lub zabiegom chirurgicznym zmierzającym do korekty płci genitalnej (art. 6 projektu ustawy). 
27 
 
Wydanie świadectwa nie jest bowiem elementem terapii, ale elementem procedury sądowej. 
Podobnie sąd orzekający o uzgodnieniu płci nie może żądać od wnioskodawcy uprzedniego 
poddania się takim interwencjom medycznym.  
Należy podkreślić, że projekt ustawy celowo reguluje jedynie kwestie proceduralne, 
a nie  medyczne,  odpowiadając  na  istniejącą  potrzebę  społeczną.  Zainteresowane  osoby 
zgłaszają  bowiem  głównie  zarzuty  dotyczące  obecnego  stanu  braku  pewności  prawnej 
w zakresie  dostępu  do  sądu  w  celu  ustalenia  płci,  a  także  skutków  wydanych  orzeczeń  oraz 
konieczności stałego ujawniania osobom postronnym (np. pracodawcom) swojej poprzedniej 
tożsamości  (imienia,  nazwiska,  płci),  a  co  za  tym  idzie  przyczyn  jej  zmiany.    Oczywistym 
problemem osób transseksualnych w Polsce jest m.in. finansowanie terapii hormonalnej czy 
zabiegów  medycznych  związanych  z  chirurgiczną  korektą  płci,  lecz  w  chwili  obecnej 
problem ten wydaje się mieć charakter drugoplanowy, gdyż wymaga złożonych konsultacji 
społecznych i pociąga za sobą określone skutki finansowe dla budżetu państwa.  
Wzorem rozwiązań innych państw projekt ustawy określa kryteria, które łącznie musi 
spełnić  wnioskodawca.  Po  pierwsze  wnioskodawca  musi  posiadać  obywatelstwo  polskie. 
Projekt ustawy określając skutki uzgodnienia płci, przewiduje, że wydany  będzie nowy  akt 
urodzenia.  Wydanie aktu urodzenia osobie, która nie posiada obywatelstwa polskiego, jest 
w obecnym  stanie  prawnym  możliwe  tylko,  jeżeli  zdarzenie  to  miało  miejsce  na  terytorium 
Polski lub w drodze transkrypcji  zagranicznego  aktu  urodzenia  w  polskich  księgach  stanu 
cywilnego w oparciu o art. 73 pr. o a.s.c i projekt ustawy nie zmienia tego stanu. Wydaje się 
jednak, że wydanie nowego aktu urodzenia ze zmianą dotyczącą imienia, nazwiska oraz płci 
wkracza w zakres  jurysdykcji  personalnej  państwa  pochodzenia  i  mogą  wystąpić  problemy 
z uznaniem jego mocy prawnej zagranicą.  
Warto jednak zaznaczyć, że niektóre państwa europejskie dopuszczają prawne uznanie 
tożsamości  płciowej  nie-obywateli  tj.  obywateli  państw  trzecich  lub  bezpaństwowców. 
W Republice  Federalnej  Niemiec  zmiana  imienia  i  zmiana  płci  dotyczy  także  uchodźców, 
a także cudzoziemców na stałe przebywających w Niemczech. Początkowo zawężony zakres 
podmiotowy  ustawy  do  Niemców  i  uchodźców  został  uznany  przez  Federalny  Sąd 
Konstytucyjny za sprzeczny  z  konstytucyjnym  prawem ochrony osobowości  (art.  2  ust.  1 
w zw.  z  art.  1  ust.  1  Ustawy  Zasadniczej)  i  zasadą  równości  (art.  3  Ustawy  Zasadniczej) 
(wyrok z dnia 18 lipca 2006 r. – 1 BvL 1, 12/04; BVerfGE 116, 243). Znowelizowaną ustawę 
o zmianie imion i ustaleniu przynależności do danej płci w szczególnych przypadkach stosuje 
się także do cudzoziemców, którzy mają prawo stałego pobytu bądź  prawo tymczasowego 
28 
 
pobytu  z  możliwością  przedłużenia  i  stale  przybywających  na terytorium Niemiec, jeżeli 
w ich  państwie  pochodzenia  nie  ma  porównywalnych  uregulowań    prawnych.  Porównanie 
przepisów  prawnych  następuje  odrębnie  w  zakresie  procedury  zmiany  imienia i procedury 
zmiany płci.  
Kolejne  kryterium,  które  ma  do  spełnienia  wnioskodawca, dotyczy wieku. 
Wnioskodawcą może być osoba pełnoletnia. Ze względu jednak na występowanie tożsamości 
płciowej  odmiennej  od  płci  metrykalnej  także  u  dzieci  projekt  ustawy  dopuszcza  także 
wnioski o uzgodnienie płci od osób małoletnich, które ukończyły 16 rok życia, jednoznacznie 
wyrażają  taką  wolę,  mają  świadomość  konsekwencji  prawnych  i  społecznych  uzgodnienia 
płci  oraz  zgodę  przedstawicieli  ustawowych  lub  zgodę  sądu  opiekuńczego  na  uzgodnienie 
płci. W tej sytuacji projekt ustawy pozwala małoletniemu na złożenie wniosku o uzgodnienie 
płci, nawet jeżeli nie ma on pełnej zdolności do czynności prawnych. Zgodnie z przepisem 
art.  65  §  2  k.p.c.  małoletni,  który  ukończył  13  lat  ma  ograniczoną  zdolność  do  czynności 
prawnych,  a  jego  zdolność  procesowa  dotyczy  tylko  spraw  wynikających  z  czynności 
prawnych,  których  może  dokonywać  samodzielnie.  Jednak  na  mocy  innych  przepisów 
obowiązujących  w  polskim  porządku  prawnym  małoletni  ma  zdolność  procesową  także 
w sprawach,  które  nie  dotyczą  zawierania  umów  w  drobnych  bieżących  sprawach  życia 
codziennego,  rozporządzania  swoim  zarobkiem  oraz  czynności  prawnych  dotyczących 
przedmiotów  majątkowych  oddanych  do  swobodnego  użytku  przez  przedstawiciela 
ustawowego.  Osoba  o  ograniczonej  zdolności  do  czynności  prawnych  może  bowiem 
podejmować  czynności  procesowe  w  postępowaniach  nieprocesowych  z  zakresu  prawa 
rodzinnego,  opiekuńczego  i  kurateli  w  sprawach  jej  dotyczących  (np.  w  sprawie  o  opiekę 
rodzicielską  pomiędzy  nią  a  rodzicami).  Stanowi  o  tym  art. 573 § 1 k.p.c. Podobnie 
w postępowaniu  nieprocesowym  do  zaskarżania  postanowień  uprawniona  jest  także  osoba 
ubezwłasnowolniona nawet jeżeli został ustanowiony został doradca tymczasowy albo kurator 
(art. 560 § 1 k.p.c.). W kontekście tych przepisów projekt ustawy przewiduje również wyjątek 
od  zasady,  która  uzależnia  posiadanie  zdolności  procesowej  od  posiadania  zdolności  do 
czynności  prawnych.  Ustanowienie  granicy  wieku  wnioskodawcy  na  osiągnieciu  wieku  16 
lat,  pod  warunkiem  spełnienia  pozostałych  przesłanek,  w  tym  zgody  ich  przedstawicieli 
ustawowych,  wydaje  się  racjonalny  przede    wszystkim  z  perspektywy  obecnej  wiedzy na 
temat transseksualności. 
                                                          
7 Por. np. H. A. Delemarre-van de Waal & P. T. Cohen-Kettenis, Clinical Management of Gender Identity 
Disorder in Adolescents: a Protocol on Psychological and Pediatric Endocrinology Aspects, 155 Eur. J. 
Endocrinology 1, 131-37 (2006), http://www.eje-online.org/cgi/content/full/155/suppl_1/S131 
29 
 
W  orzecznictwie  innych  państw  można  wskazać  wyroki  sądów,  które  decydowały 
o dopuszczalności zastosowania terapii hormonalnej osób transseksualnych, a także o zgodzie 
na  prawne  uznanie  ich  tożsamości  płciowej  przed  ukończeniem  przez  nie  18  roku  życia 
wbrew woli rodziców lub gdy dziecko znajdowało się pod pieczą państwa (np. Re Alex (2004) 
180 Fam. L.R. 89, 239). Dla porównania wskutek wyroków niemieckiego Federalnego Sądu 
Konstytucyjnego  z  1982  i  1993  r.  z  niemieckiej  ustawy  zniknęły  jakiekolwiek  ograniczenia 
wiekowe (wyroki z dnia 16 marca 1982 r. – 1 BvR 983/81; BVerfGE 60, 123 oraz z dnia 26 
stycznia 1993 r. – 1 BvL 38, 40, 43/92; BVerfGE 88, 8).  
Jak  wskazano  powyżej,  projekt  ustawy  przewiduje  wprowadzenie  wymogu 
niepozostawania w związku małżeńskim. Obecny stan prawny wyklucza istnienie związków 
małżeńskich,  w  których  jeden  z  małżonków  zmienił  płeć  w  trakcie  trwania  małżeństwa. 
Dlatego też sądy przed wydaniem wyroku ustalającego płeć powoda zgodnie z art. 189 k.p.c. 
wymagają, by nie pozostawał on w ważnym związku małżeńskim. Kwestia ta nie jest jednak 
normowana w przepisach prawa. Projekt ustawy uzupełnia istniejącą lukę prawną, utrzymując 
zgodną  z  Konstytucją  RP  zasadę  wyłącznie  heteroseksualnego  charakteru  małżeństwa. 
Projekt  ustawy  zakłada  przy  tym,  że  ocena  czy  osoba  jest  kobietą  czy  mężczyzną 
dokonywana jest w oparciu o  aktualny zapis aktu urodzenia dotyczący płci. Należy jednak 
podkreślić  stanowisko  doktryny,    iż  płeć  jest  elementem  stanu  osobistego,  a  nie  stanu 
cywilnego (K. Pietrzykowski (red.), Kodeks  rodzinny  i  opiekuńczy.  Komentarz, Warszawa 
2003,  s.  111),  dlatego  poza  samym  zainteresowanym  zmiana  jej  określenia  nie  powinna 
zależeć od zgody innych osób np. małżonka. Projektowana ustawa nie  ogranicza prawa do 
zawarcia  związku  małżeńskiego  osoby,  wobec  której  sąd  orzekł  o  uzgodnieniu  płci,  pod 
warunkiem,  że  małżeństwo  to  będzie  zawarte  z  osobą  płci  przeciwnej  do  jej  płci  po 
uzgodnieniu.  Rozwiązanie  to  zgodne  jest  z  orzecznictwem  Europejskiego  Trybunału  Praw 
Człowieka (sprawa Goodwin przeciwko Zjednoczonemu Królestwu).  
Rozdział  3  projektowanej  ustawy  określa  skutki  postanowienia  sądu  o  uzgodnieniu 
płci. Po pierwsze,  prawomocne postanowienie  sądu  o  korekcie  płci  metrykalnej  stanowi 
podstawę  wydania nowego aktu urodzenia oraz zmiany imion i nazwiska  (art.  8  ust.  1). 
Projekt ustawy przewiduje w tym zakresie odpowiednie zmiany w ustawie - Prawo o aktach 
stanu cywilnego. Projekt ustawy zastrzega jednocześnie, że Wydanie nowego aktu urodzenia 
na podstawie postanowienia sądu o uzgodnieniu płci nie narusza stosunków prawnych między 
wnioskodawcą i osobami trzecimi, w szczególności między wnioskodawcą i jego rodzicami, 
a także  między  wnioskodawcą  i  jego  dziećmi  urodzonymi  przed  uprawomocnieniem  się 
30 
 
postanowienia  sądu  o  uzgodnieniu  płci  (art.  8  ust. 2).  Przepis  ten  jest  wyrazem  dbałości 
o bezpieczeństwo obrotu prawnego i zapobiegania „ucieczce od własnej tożsamości” z chęci 
uniknięcia  odpowiedzialności  za  np.  niewykonywanie  obowiązków  alimentacyjnych,  spłaty 
kredytu  czy  innych  obowiązków  umownych.  Oznacza  to  przede  wszystkim,  że  wniosek 
o uzgodnienie  płci  może  być  złożony  przez  osobę,  która  jest  w  świetle  prawa  rodzicem. 
Uzależnienie dopuszczalności wniosku od warunku nieposiadania dzieci wydaje się bowiem 
zbyt  daleko  idącą  ingerencją  w  prawo  ochrony  macierzyństwa,  rodzicielstwa  czy  rodziny. 
Żadne  z  modelowych  rozwiązań  ustawowych  regulacji  procedury  prawnego  uznania 
tożsamości płciowej nie przewiduje tego typu zależności. Projekt ustawy przewiduje, że po 
uzgodnieniu  płci  nadal  istnieją  wynikające  ze  stosunków  rodzinnych  prawa  i  obowiązki 
dotyczące np. opieki, alimentacji, dziedziczenia. Podobnie jak w obecnym stanie prawnym, 
postanowienie  sądu  o  uzgodnieniu  płci  nie  będzie  stanowić  podstawy  dokonania  wzmianki 
dodatkowej  w  akcie  urodzenia  dziecka  urodzonego  przed  uprawomocnieniem  się  tego 
postanowienia. Ojciec lub matka dziecka po sądowym uzgodnieniu płci pozostaną w świetle 
prawa „rodzicem” niezależnie od przynależności do płci, która tradycyjnie przesądza o fakcie 
bycia „matką” lub „ojcem”. Sam fakt dokonania sądowego uzgodnienia płci nie może zatem 
wpłynąć na zakres ich praw rodzicielskich. Do udowodnienia istnienia pokrewieństwa między 
rodzicem a dzieckiem może posłużyć rodzicowi i dziecku – odpis zupełny z dotychczasowego 
aktu urodzenia  wydany na jego wniosek, a dziecku –  także  odpis  z  dotychczasowego  aktu 
urodzenia  wydany  na  wniosek  sądu  oraz  udostępnienie  księgi  stanu  cywilnego  w  części 
dotyczącej dotychczasowego aktu urodzenia.  
Według projektu ustawy od uprawomocnienia się postanowienia sądu o uzgodnieniu 
płci  wszystkie  prawa  i  obowiązki  zależne  od  przynależności  do  danej  płci  wynikają  z  płci 
określonej w tym postanowieniu, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 8 ust. 3). Przepis ten 
dotyczy przede wszystkim prawa pracy (np. w zakresie przepisów bhp czy przepisów 
o ochronie kobiet), prawa karnego czy prawa administracyjnego (np.  w  zakresie  służby 
wojskowej).  
Zgodnie  z  orzecznictwem  Trybunału  Sprawiedliwości  Unii  Europejskiej  (sprawa  C-
423/04 Sarah Margaret Richards przeciwko Secretary  of State for Work and Pensions, par. 
38),  a  także  Europejskiego  Trybunału  Praw  Człowieka  (sprawa  Goodwin przeciwko 
Zjednoczonemu Królestwu, par.  91)  sądowe  uzgodnienie  płci  nie  powinno  naruszać  praw 
nabytych wynikających ze stosunków ubezpieczeniowych. Jeżeli na wypłatę tych świadczeń 
ma wpływ przynależność do określonej płci (jak wiek emerytalny), po uprawomocnieniu się 
31