Poselski projekt ustawy o uzgodnieniu płci

wobec  tego  nazwać  pionierskim,  a  SN  określić  jako  prekursora  działań  prawnych  w  tym 
obszarze” (op. cit. s. 8).  W  konsekwencji  tej  uchwały  utrzymywała  się  praktyka  sądów 
rejonowych prostowania, a nawet zmiany aktów urodzenia co do płci oraz brzmienia imienia 
i nazwiska.  
Powyższe stanowisko SN zostało jednak bezpowrotnie zmienione uchwałą SN z 1989 
r.,  która  stanowiła  swoisty  regres  z  perspektywy  ochrony  dóbr  osobistych  osób 
transseksualnych.  W uchwale  z dnia 22 czerwca 1989 r., III CZP 37/89 przyjęto,  iż  nie 
można sprostować błędnego wpisu określającego płeć, który nie był w ocenie SN błędny od 
początku,  tj.  w  dacie  sporządzenia  aktu.  Zgodnie  z  tą  interpretacją  art. 31 prawa o aktach 
stanu cywilnego, która uzyskała moc zasady prawnej, nie można sprostować aktu urodzenia, 
jeżeli  zdarzenie  uzasadniające  żądanie  zmiany  aktu  stanu  cywilnego  powstały  znacznie 
później. Przyjęto w tym miejscu, że doświadczenie tożsamości płciowej, które kształtuje się 
w okresie dojrzewania jest nowym zdarzeniem.  
Stanowisko to budzi liczne kontrowersje.  Człowiek  w  okresie  dojrzewania  odczuwa 
zmiany związane z rozwojem własnej płciowości w sensie biologicznym i psychicznym, nie 
można  jednak  twierdzić,  że  dopiero  wtedy  określa  swoją  tożsamość  płciową.  Tożsamość 
płciowa  jest  już  bowiem  określona  wcześniej,  choć  może  być  nie  w  pełni  uświadomiona. 
Aktualne badania wskazują na to, że tożsamość płciowa ma charakter wrodzony. Argument 
ten  potwierdza  fakt,  że  transseksualność  czyli  zaburzenia  tożsamości  płciowej  występuje 
również  u  dzieci  (w  klasyfikacji  ICD-10,  rozdział  V,  F-64.2),  choć  ich  leczenie  przebiega 
inaczej  niż  dorosłych  (por.  J.  Ignatowicz,  Glosa  do  uchwały  Sądu  Najwyższego  -  Izba 
Cywilnego  z dnia 22 września 1995 r., III CZP 18/95, OSP 1996, nr 4, s. 194).   
Elementem ewolucji w orzecznictwie SN było również postanowienie z dnia 22 marca 
1991 r., III CRN 28/91, wskazuje co prawda drogę powództwa o ustalenie na podstawie art. 
189 k.p.c, ale uzależnia ją od stwierdzenia przez sąd trwałości przynależności do innej płci.  
W ostatnim czasie wydany został także wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego, 
w którym stwierdzono, że:  
• 
umieszczenie w zupełnym akcie urodzenia danych nakazanych prawem 
(zmiana imion, zmiana płci,  podanie  orzeczenia  sądowego,  na  podstawie  którego 
dokonano wzmianki) z samego założenia nie może być traktowane jako zamieszczenie 
danych naruszających dobra osobiste. Rozumowanie przeciwne prowadziłoby bowiem 
do  wewnętrznej  sprzeczności  ustawy  (wyrok  NSA z dnia 16 lipca 2008 r., II OSK 
845/07). 
22 
 
W praktyce osoby transseksualne lub interseksualne muszą najpierw uzyskać diagnozę 
od lekarza specjalisty, następnie rozpoczynają terapię hormonalną, a także w przypadku osób 
transseksualnych  typu kobieta-mężczyzna  poddają  się  pierwszej  operacji  chirurgicznej 
korekty płci (mastektomii) i dopiero wtedy występują z powództwem o ustalenie przeciwko 
własnym  rodzicom  lub  w  przypadku,  gdy  rodzice  nie  żyją  lub  ich  miejsce  jest  nieznane  – 
przeciwko kuratorowi. Na podstawie  orzeczenia  sądu  ustalającego  zmianę  płci,  kierownik 
urzędu stanu cywilnego właściwy dla miejsca urodzenia wnioskodawcy dokonuje wzmianki 
dodatkowej w akcie urodzenia. Wprowadzenie wzmianki dodatkowej wywiera skutek na 
przyszłość (ex nunc), jednak przy wydaniu odpisu zupełnego aktu urodzenia widoczne jest, że 
osoba zmieniła płeć. Dopiero na tym etapie zainteresowana osoba może wystąpić o zmianę 
imienia i nazwiska, jeżeli sąd nie wyznaczył nowego imienia lub, jeżeli to konieczne, także 
nazwiska,  zmianę  numeru PESEL oraz  wydanie nowego dowodu osobistego, a na jego 
podstawie także wymianę innych dokumentów urzędowych. W obowiązującym prawie brak 
jest jednak obowiązku wymiany innych dokumentów takich jak świadectwa nauki czy pracy.  
Sam  tryb  postępowania  procesowego w sytuacji, gdy powództwo dotyczy ustalenia 
płci  osoby,  której  tożsamość  płciowa  różni  się  od  płci  metrykalnej,  może  być  przyczyną 
dodatkowego upokorzenia. Aktualnie w  postępowaniu  tym  pozwanymi  są  rodzice  powoda. 
W uchwale SN z dnia 22 września 1995 r., III CZP 118/95, SN argumentował słuszność tego 
rozwiązania tym, że w sprawach dotyczących stanu cywilnego pozwani są zawsze, lub prawie 
zawsze, osobami powiązanymi odpowiednimi stosunkami prawnorodzinnymi. W opinii RPO 
„nierzadko  takie  określenie  ich  ról  w  procesie  w  powszechnym  przekonaniu  powoduje,  że 
mogą  się  czuć  „oskarżonymi",  a  tym  samym  winnymi  zaistniałej  sytuacji,  muszą  oni  brać 
udział w procesie” (RPO-660929-I/ll/MO, s. 2). Dopiero w sytuacji, gdy rodzice nie żyją lub 
ich miejsce pobytu jest nieznane, pozwanym jest kurator  ustanowiony  przez  sąd. Takie 
określenie ról procesowych wydaje się rozwiązaniem kuriozalnym, sprzyja bowiem nasileniu 
się konfliktów rodzinnych, jeżeli rodzice nie akceptują tożsamości płciowej swojego dziecka.  
Istotne jest  także,  że  w aktualnym stanie prawnym dopiero  zakończenie  procedury 
sądowego ustalenia płci daje możliwość podjęcia dalszych etapów chirurgicznej korekty płci 
genitalnej, które polegają na trwałym pozbawieniu osoby zdolności płodzenia. W tym miejscu 
należy  zaznaczyć,  że  kolejność  ta  wynika  z  wątpliwości, czy zabiegi adaptacyjne 
podejmowane  przed  zakończeniem  procedury  sądowej  nie  stanowią  czynów  karnie 
bezprawnych w świetle art. 156 para. 1 pkt. 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny 
(Dz. U. nr  88,  poz.  553  z  późn.  zm.)  (por. P. Daniluk, Legalność  zabiegów  „chirurgicznej 
23 
 
zmiany  płci”  u  transseksualistów  z  perspektywy  polskiego  prawa  karnego 
w:. R. Wieruszewski, M. Wyrzykowski (red.), Orientacja…, op. cyt., s. 174-5). 
W  polskim prawie brak jest także  regulacji  procedur  medycznych  korekty  płci  osób 
transseksualnych oraz interseksualnych. Z reguły osoby transseksualne informowane są przez 
prowadzących  ich  lekarzy,  że  sądowa  zmiana  płci  wymaga  podjęcia  terapii  hormonalnej. 
Należy  podkreślić,  że  w  Polsce  przed  urzędową  zmianą  płci  nie  wymaga  się  dokonania 
chirurgicznych  zabiegów  adaptacyjnych,  które  prowadzą  m.in.  do  sterylizacji. Zabiegi  te 
najczęściej następują po ustaleniu przez sąd płci powoda i zmianie wpisu określającego płeć 
w aktach stanu cywilnego. Jednak w przypadku osób  transseksualnych  typu kobieta-
mężczyzna przed złożeniem pozwu do sądu często przeprowadza się mastektomię. Praktyka 
ta  stanowi  przykład  dyskryminacji  ze  względu  na  płeć,  narusza  prawo  do  nietykalności 
cielesnej oraz zakaz stosowania ingerencji medycznych bez niewymuszonej zgody 
zainteresowanej osoby. Poza tym może być dla niektórych osób ograniczeniem w dostępie do 
sądu. Z kolei osoby interseksualne mogą być we wczesnym dzieciństwie poddawane terapiom 
medycznym mającym na celu nadanie kierunku ich płci bez swojej zgody i wiedzy, często 
jedynie za zgodą rodziców i bez przeprowadzenia szczegółowej diagnozy, wieloletniej terapii 
psychologicznej  i uwzględnienia ich tożsamości płciowej.   
 
4. Różnice między projektowaną regulacją a aktualnym stanem prawnym. 
Podstawową  zmianą  wynikającą  z  przyjęcia  ustawy  o  uzgodnieniu  płci  jest 
wypełnienie istniejącej w tym obszarze luki prawnej. Projektowana ustawa ma: 
• 
po  pierwsze  zapełnić  lukę  prawną  w  zakresie procedury  usunięcia 
rozbieżności między tożsamością płciową a płcią metrykalną; 
• 
po drugie  usunąć/zniwelować  istniejące  i  nie  uzasadnione  ważnymi 
interesami publicznymi utrudnienia w określeniu płci zgodnie z tożsamością płciową; 
• 
po  trzecie  wiążąco  określić  przesłanki  wydania  orzeczenia  sądowego 
o uzgodnieniu  płci  i w ten sposób  znieść  występujące  de facto  odmienne  podejście 
sądów w różnych regionach Polski do kwestii tożsamości płciowej; 
• 
po  czwarte  zastąpić  procedurę  ustalania  płci  w  trybie  procesowym  na 
mocy art. 189 k.p.c.  szczególną pozakodeksową  procedurą uzgodnienia płci w trybie 
nieprocesowym  i  w  ten  sposób  znieść  konieczne  uczestnictwo  rodziców 
wnioskodawcy w tym postępowaniu; 
24 
 
• 
po piąte uniezależnić sądową procedurę uzgodnienia płci od procedur 
medycznej korekty płci i w ten sposób w pełni zapewnić dostęp do sądu także tym 
osobom, które z powodu swojego stanu zdrowia lub wieku nie mogą spełnić warunku 
uprzedniego  poddania  się  interwencjom medycznym –  jest  to  jednocześnie  zmiana 
polegająca  na  realizacji  równego  traktowania  osób  ze  względu  na ich stan zdrowia 
i wiek w zakresie korzystania z prawa do uznania tożsamości płciowej i  tym samym 
wprowadzająca zgodność między polskim prawem a międzynarodowymi standardami 
ochrony osób transseksualnych i interseksualnych;  
• 
po szóste  stanowić  podstawę  wydawania nowego aktu urodzenia na 
podstawie  postanowienia  sądu  o  uzgodnieniu  płci  i  w  ten  sposób  zakończyć  spór 
o dopuszczalność  sprostowania  aktu  urodzenia  na  postawie  orzeczenia  sądu 
ustalającego płeć; 
• 
po siódme określić  skutki  prawne  uzgodnienia  płci  zarówno w sferze 
prawa administracyjnego, rodzinnego, prawa pracy oraz ubezpieczeń społecznych. 
 
Projekt ustawy wprowadza cztery definicje legalne –  definicję  1)  nieodwracalnych 
interwencji medycznych, 2)  płci  metrykalnej,  3)  tożsamości  płciowej  i  4)  wnioskodawcy. 
Rozumienie płci metrykalnej i tożsamości płciowej zostały przedstawione w powyższej części 
uzasadnienia.  
Konieczność  zdefiniowania  nieodwracalnych  interwencji medycznych wynika 
z potrzeby wprowadzenia zakazu przeprowadzania operacji i terapii hormonalnych  w celu 
wykształcenia  cech  charakterystycznych  dla  określonej  płci  wbrew  woli  zainteresowanej 
osoby (na podstawie zgody rodziców lub arbitralnej decyzji lekarza).  Zgodnie z art. 2 pkt 1 
rozumie  się  przez  to  podejmowanie inwazyjnych lub nieinwazyjnych  działań  medycznych, 
które  trwale  wpływają  na  zewnętrzne  lub  wewnętrzne  cechy  płciowe,  a  także  powodują 
nieodwracalne zmiany w budowie i funkcjach organizmu związanych z płcią. Projekt ustawy 
w art. 7 zakazuje stosowania tego rodzaju zabiegów medycznych w stosunku do osób, które 
posiadają cechy charakterystyczne dla obu płci lub których płeć nie może być jednoznacznie 
określona  na  podstawie  tych  cech,  bez  zgody  tych  osób,  chyba  że  jest  to  bezwzględnie 
konieczne  dla  ratowania  ich  życia  lub  zdrowia.  Zakaz ten  wynika  z  konieczności 
zagwarantowania osobom interseksualnym prawa do samodecydowania o sobie. Poza tym ich 
prawo  do  poszanowania  integralności  cielesnej  może  być  naruszone,  jeżeli  tego  typu 
interwencje  są  przeprowadzone  jedynie  z  potrzeby  korekty  atypowego  wyglądu  narządów 
25 
 
płciowych  i  dopasowania  wizerunku  osoby  do  wizerunku  typowego  dla  jednej  z  płci,  bez 
pełnego  rozpoznania  potrzeb emocjonalnych (psychicznych) tej osoby. Wyjątkiem  od  tego 
zakazu  jest  sytuacja  ratowania  życia  lub  zdrowia  (Por. np. A. M. Kucharska, M. Szarras-
Czapnik,  Zaburzenia  rozwoju  płci  –  aktualne wytyczne dotyczące  klasyfikacji  diagnostyki 
i postępowania, Endokrynologia Pediatryczna Vol. 6/2007 Nr 4(21). 
Wnioskodawcą projekt ustawy nazywa osobę, która ubiega się o sądowe uzgodnienie 
płci.  Jednocześnie  jest to wnioskodawca  w  rozumieniu  kodeksu  postępowania  cywilnego 
czyli  osoba,  która  inicjuje  postępowanie  nieprocesowe.  Należy  podkreślić,  że  oprócz 
wnioskodawcy  w  postępowaniu  tym  mogą  uczestniczyć  też  inne  zainteresowane  osoby. 
Zgodnie z treścią art. 510 k.p.c. zainteresowanym w sprawie jest każdy, czyich praw dotyczy 
wynik  postępowania,  a  więc  także  rodzice,  byli  małżonkowie  czy  dzieci  wnioskodawcy. 
Mogą oni wziąć udział w każdym stanie sprawy aż do zakończenia postępowania w drugiej 
instancji z własnej woli, a jednocześnie mogą nie wyrazić woli udziału w postępowaniu. Jak 
podkreśla  RPO  w  swoim  piśmie  do  Ministra  Sprawiedliwości,  w  postępowaniu 
nieprocesowym  pozycja  rodziców  osoby  ubiegającej  się  o  korektę  płci  się  zmienia  -  „co 
najważniejsze,  już  od  samego  początku,  sąd  nie  stawia  ich  w  roli  osób,  które  muszą  się 
bronić,  ale  jedynie  stwarza  możliwość  wzięcia  udziału  w  postępowaniu” (RPO-660929-
I/ll/MO, s. 2).   
Projekt  ustawy  rozstrzyga,  że  na podstawie prawomocnego postanowienia  sądu 
o uzgodnieniu  płci  kierownik stanu cywilnego wydaje nowy akt urodzenia.  Rozwiązanie  to 
rezygnuje z propozycji zastosowania art. 31 pr. o a.s.c. jako podstawy sprostowania wpisu 
określającego płeć w akcie stanu cywilnego. Sprostowanie aktu urodzenia od daty wydania 
uchwały  Sądu  Najwyższego  z  dnia  22  czerwca 1989 r., III CZP 37/89,  budziło  zarówno 
w doktrynie, jak i orzecznictwie spore kontrowersje (Z. Radwański, Glosa do uchwały Składu 
Siedmiu  Sędziów  Sądu  Najwyższego  z  dnia  22  czerwca  1989  r.,  Orzecznictwo  Sądów 
Polskich 1991, nr 2 s. 65; M. Filar, Glosa do Uchwały Składu Siedmiu Sędziów z 22 VI 1989, 
III CZ 37/89, Państwo i Prawo 1990, z. 10, s. 118; J. Leszczyński, Glosa do uchwały Sądu 
Najwyższego w składzie siedmiu sędziów Izby Cywilnej z dnia 22 czerwca 1989 r., III CZP 
37/89, Palestra 1992, nr 3-4, s. 100; J. Pisuliński, Glosa do uchwały składu 7 sędziów z 22 VI 
1989, III CZP 37/89, Państwo i Prawo 1991 nr 6, s. 113).  
W projekcie ustawy uznano, że art. 31 pr. o a.s.c. normuje zupełnie inne i niepodobne 
pod  względem  prawnym  stany  faktyczne  dotyczące  sytuacji,  gdy  akt  został  błędnie 
zredagowany  (element  treści  aktu  został  wpisany  niezgodnie  z  prawdą)  lub  został  nieściśle 
26