Poselski projekt ustawy o uzgodnieniu płci

2.  Potrzeba  ustawowej  regulacji  procedury  uzgodnienia  rozbieżności  między 
tożsamością płciową a płcią metrykalną 
Brak ustawy kompleksowo  regulującej  procedurę  uzgodnienia  rozbieżności  między 
tożsamością płciową a płcią metrykalną stanowi w Polsce jeden z głównych problemów osób 
transseksualnych  oraz interseksualnych  (Raport Agencji Praw Podstawowych Unii 
Europejskiej z 2008 i 2010 r. pt. Homofobia  i  dyskryminacja  ze  względu  na  orientację 
seksualną  w  państwach  członkowskich  Unii  Europejskiej,  Część  I,  Analiza prawna  oraz 
Homofobia,  transfobia  i  dyskryminacja  ze  względu  na  orientację  seksualną  w  państwach 
członkowskich Unii Europejskiej). Na płaszczyźnie krajowej na problem ten zwraca uwagę 
nie tylko Rzecznik Praw Obywatelskich i  Minister  Sprawiedliwości,  ale  także  organizacje 
pozarządowe  (m.in.  Fundacja Trans-Fuzja, Kampania Przeciw  Homofobii,  Helsińska 
Fundacja Praw Człowieka).  
Postulaty stworzenia samodzielnej, kompleksowej regulacji normatywnej  dotyczącej 
transseksualności są formułowane w doktrynie prawa od dawna (por. m.in. M. Filar, Prawne 
i społeczne  aspekty  transseksualizmu, PIP 1987, z. 7, s. 76; M. Safjan, Glosa do 
postanowienia SN III CRN 28/91,  Przegląd  Sejmowy  1993,  nr  2,  s.  90;  K.  Rozental, 
O zmianie  płci  metrykalnej  de  lege  ferenda, PIP 1991, z. 10, s. 68; W. Stojanowska, 
Seksuologia a prawo rodzinne  w:    K.  Imieliński  (red.),  Seksuologia  aspekty prawne. 
Problemy karne i cywilne, Warszawa 1997, s. 143; P. Daniluk, Prawne aspekty chirurgicznej 
zmiany płci u transseksualistów, PIP 2007, z. 5, s. 72; K. Osajda, Orzecznictwo Europejskiego 
Trybunału Praw Człowieka dotyczące transseksualistów, Europejski Przegląd Sejmowy 2009, 
z. 5, s. 40, A. Bodnar, Wprowadzenie  w:  A.  Śledzińska-Simon (red.), Prawa osób 
transseksualnych. Rozwiązania modelowe a sytuacja w Polsce, Wolters Kluwer 2010, s. 18). 
Na  płaszczyźnie  międzynarodowej  zarówno  stanowisko  organów Rady Europy, jak 
i orzecznictwo  Europejskiego  Trybunału  Praw  Człowieka  w  Strasburgu  oraz  Trybunału 
Sprawiedliwości  Unii  Europejskiej  potwierdza  obowiązek  państw  do  poszanowania  praw 
osób  transseksualnych  i  stworzenie  prawnej  drogi  uznania  płci  zgodnej  z  tożsamością 
płciową. Poza tym analiza prawnoporównawcza regulacji krajowych innych państw sugeruje, 
że odbiurokratyzowana procedura administracyjna bądź sądowa umożliwiająca zmianę aktów 
stanu cywilnego i w konsekwencji zmianę dokumentów tożsamości oraz innych dokumentów 
rozwiązuje szereg problemów prawnych oraz społecznych tych osób. 
                                                          
3 Dostęp:, 
• 
Państwa  członkowskie  powinny  podjąć  właściwe  środki  w  celu 
zapewnienia pełnego prawnego uznania korekty płci we wszystkich obszarach życia, 
w  szczególności  umożliwić  zmianę  imienia  i  płci  we  wszystkich  oficjalnych 
dokumentach  w  szybki,  przejrzysty  i  dostępny  sposób;  państwa  członkowskie 
powinny  także  zapewnić,  tam  gdzie  to  stosowne,  uznanie  i  zmiany  w  dokumentach 
takich jak świadectwa nauki i pracy przez podmioty prywatne (pkt 21 Załącznika),  
• 
Państwa  członkowskie  powinny  podjąć  wszystkie  konieczne  środki 
w celu zapewnienia, że po korekcie płci i jej uznaniu zgodnie z pkt 20 i 21 Załącznika, 
prawo osób transseksualnych do zawarcia małżeństwa z osobą odmiennej płci niż ich 
płeć po korekcie jest skutecznie zagwarantowane (pkt 22 Załącznika). 
Ponadto  Zgromadzenie Parlamentarne Rady  Europy  wezwało  państwa 
członkowskie Rady Europy do zapewnienia osobom transseksualnym prawo do dokumentów, 
które odzwierciedlają ich preferowaną tożsamość płciową bez uprzedniego wymogu poddania 
się  procedurom  medycznym  takim  jak  operacyjna  korekta  płci  genitalnej  czy terapia 
hormonalna.   
Natomiast z orzecznictwo Europejskiego 
Trybunału  Praw  Człowieka 
w Strasburgu w sprawach osób transseksualnych wynikają następujące standardy ochrony: 
                                                          
5 Dostęp:  https://wcd.coe.int/ViewDoc.jsp?id=1606669 
6 Rezolucja Zgromadzenia Parlamentarnego nr 1728(2010) z 29 kwietnia 2010 r. w sprawie dyskryminacji ze 
względu 
na 
orientację 
seksualną 
i 
tożsamość 
płciową, 
dostęp: 
http://assembly.coe.int/Mainf.asp?link=/Documents/AdoptedText/ta10/ERES1728.htm 
17 
 
• 
obowiązek  władz  publicznych  do  korekty  płci  metrykalnej  osoby  po 
operacyjnej  korekcie  płci  genitalnej  polegający  na  zmianie  określenia  płci  w  aktach 
stanu cywilnego oraz zmianie imienia i nazwiska (B. przeciwko Francji, wyrok 
Wielkiej Izby z 25 marca 1992, skarga nr 13343/87; Goodwin i I. przeciwko 
Zjednoczonemu Królestwu,  wyrok Wielkiej Izby z 11 lipca 2002 r., skarga nr 
28957/95)  
• 
obowiązek  władz  publicznych  do  poszanowania  prawa  osoby 
transseksualnej  po  operacyjnej  korekcie  płci  genitalnej  do  zawarcia  związku 
małżeńskiego z osobą płci przeciwnej w stosunku do jej płci po korekcie (Goodwin 
i I. przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, wyrok Wielkiej Izby z 11 lipca 2002 r., 
skarga nr 28957/95) 
• 
zakaz  stosowania  przez  władze  publiczne  obowiązku  wykazania 
konieczności  medycznej  korekty  płci  genitalnej  czy  też  prawdziwej natury 
transseksualności  przez  osobę,  która  dochodzi zwrotu kosztów leczenia 
transseksualności  od prywatnej firmy ubezpieczeniowej (van Kück przeciwko 
Niemcom, wyrok z 12 czerwca 2003 r., skarga nr 35968/97) 
• 
obowiązek władz publicznych do uznania prawa osoby transseksualnej 
po operacyjnej korekcie płci genitalnej do nabycia prawa do emerytury po osiągnięciu 
wieku  emerytalnego  według  przynależności  do  płci  po  korekcie  metrykalnej 
(w przypadku  osoby transseksualnej  typu M/K w wieku 60 lat) (Grant przeciwko 
Zjednoczonemu Królestwu, wyrok z 23 maja 2006 r., skarga nr 32570/03)  
• 
obowiązek  władz  publicznych  do  uregulowania  w  prawie  kwestii 
medycznej korekty płci (L. przeciwko Litwie, wyrok z 11 września 2007 r., skarga nr 
27527/03) 
• 
zakaz  wyznaczania  przez  sądy  2-letniego „okresu oczekiwania” jako 
przesłanki  dopuszczalności  żądania  zwrotu  kosztów  leczenia  transseksualności 
(operacyjnej  korekty  płci  genitalnej)  (Schlumpf przeciwko Szwajcarii, wyrok 
z 8 stycznia 2009 r., skarga nr 29002/06). 
Z kolei Trybunał  Sprawiedliwości  Unii  Europejskiej  wydał  w  sprawach  osób 
transseksualnych dwa kluczowe wyroki, w których przyjął, iż: 
• 
Zwolnienie osoby transseksualnej  (przed  operacyjną  korektą  płci 
genitalnej)  z  pracy  stanowi  zakazaną  dyskryminację  ze  względu  na  płeć  na tle 
18 
 
dyrektywy 76/207/WE  (C-13/94  P przeciwko S. i Cornwall County Council,  wyrok 
z 30 kwietnia 1996 r.) 
• 
Ustanowienie  warunku  istnienia  związku  małżeńskiego  do  nabycia 
prawa do renty wdowiej stanowi dyskryminację  na  tle  dyrektywy  75/117/WE 
w przypadku pary, w której jeden z partnerów jest osobą transseksualną (po operacji) 
i nie może zawrzeć związku małżeńskiego zgodnie z prawem z osobą płci przeciwnej 
w  stosunku  do  swojej  płci  po  operacji  (C-117/01  K.B. przeciwko National Service 
Pensions Agency, Secretary of State for Health, wyrok z 7 stycznia 2004 r.) 
• 
Odmowa  przyznania  prawa  do  emerytury  po  osiągnięciu  ustawowego 
wieku emerytalnego dla kobiet transseksualnej  kobiecie (osobie  transseksualnej  typu 
mężczyzna-kobieta  stanowi  dyskryminację  na  tle  dyrektywy  79/7/EWG  (C-423/04 
Sarah Margaret  Richards przeciwko Secretary of State for Work and Pensions, 
wyrok z 26 kwietnia 2006 r.) 
W  materii  dotyczącej  zakresu  projektowanej  ustawy  najbardziej  istotne  wydaje  się 
stanowisko Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który pozostawiając państwom pewien 
zakres swobody w zakresie zapewnienia prawnego  uznania  płci  osób  transseksualnych 
i ochrony  ich  prawa  do  poszanowania  życia  prywatnego,  wymaga  jednak  realizacji 
pozytywnych  obowiązków  państw  wynikających  z art. 8 Europejskiej Konwencji Praw 
Człowieka.  Jak  wynika  z  przedstawionego  powyżej  orzecznictwa  obowiązki  te  polegają  na 
wprowadzeniu  formalnego uznania tożsamości  płciowej  osób transseksualnych  oraz 
uregulowania prawnie wszelkich skutków tego uznania.  
Poza  tym  należy  zwrócić  uwagę,  że  na  płaszczyźnie  międzynarodowej  od  2006  r. 
funkcjonują wyżej wspomniane Zasady Yogyakarty. Chociaż nie mają one mocy wiążącej, 
stanowią  ważny  dokument  wyznaczający  między  innymi  standardy  traktowania  osób  ze 
względu  na  ich  tożsamość  płciową.  Roman Wieruszewski określa  je  jako  doktrynalną 
wykładnię  stosowanych  przepisów  międzynarodowego  prawa  praw  człowieka  (por. 
R. Wieruszewski,  Zasady Yogyakarty –  Zasady  dotyczące  stosowania  międzynarodowego 
prawa  praw  człowieka  w  stosunku  do  orientacji  seksualnej  oraz  tożsamości  płciowej  w: 
Z. Kędzia  (red.),  Współczesne  wyzwania  wobec  praw  człowieka  w  świetle  polskiego  prawa 
konstytucyjnego,  Poznań  2009).  Standardy te wynikają  z  obowiązującego  i  powszechnego 
prawa międzynarodowego.  
Analiza porównawcza regulacji krajowych w innych państwach prowadzi do wniosku, 
że  prawne  uznanie  tożsamości  płciowej  jest  możliwe  we  wszystkich  państwach  Unii 
19 
 
Europejskiej z wyjątkiem Irlandii, Malty i Luksemburga, choć istniejące procedury różnią się 
w niektórych aspektach (np. w zakresie typu organu  uprawnionego do orzekania o korekcie 
płci oraz warunków uznania).  
Na szczególną uwagę zasługuje ustawa o tożsamości płciowej przyjęta w Argentynie 
30  listopada  2011  r.,  która  opiera  się  jedynie  na  oświadczeniu  woli  zainteresowanej  osoby 
złożonym przed właściwym urzędem. Ustawa ta potwierdza prawo każdej osoby do uznania 
swojej  tożsamości  płciowej,  swobodnego  rozwoju  osobowości  w  zgodzie  z  tożsamością 
płciową  oraz  traktowania  zgodnie  z  tą  tożsamością.  Skutkiem  złożenia  oświadczenia 
o korekcie płci jest wydanie nowego aktu urodzenia oraz nowego dowodu tożsamości (o tym 
samym  numerze)  ze  zmianą  dotyczącą  płci,  a  także  imienia.  Ustawa  argentyńska  zabrania 
odwoływania się zarówno w nowym akcie urodzenia, jak  i w nowym dokumencie tożsamości 
do podstaw prawnych ich wydania (przez wskazania na przepisy tej ustawy). Ustawa zakazuje 
ponadto  stosowania  uprzedniego  wymogu  poddania  się  całkowitej  lub  częściowej  zmianie 
płci  genitalnej,  leczeniu  hormonalnemu  lub  innym  terapiom  psychologicznym  lub 
medycznym. Dopuszcza także  korektę  płci  osób  małoletnich  po  wyrażeniu  przez  nich 
jednoznacznej zgody. W tym przypadku wnioskodawcami  są  opiekunowie  prawni 
małoletniego.  Ustawa przewiduje  jednocześnie,  że  w  sytuacji  braku zgody opiekunów 
prawnych o korekcie rozstrzyga sąd w trybie przyspieszonym.   
Przyjęte w niniejszym projekcie ustawy rozwiązania prawne opierają się na przyjęciu 
jako jednej z przesłanek uzgodnienia płci opinii medycznej potwierdzającej dysforię płciową 
lub utrwalone poczucie przynależności do płci przeciwnej niż płeć metrykalna. 
    
3. Aktualny stan prawny 
Aktualnie  procedura  medycznej  i  urzędowej  zmiany  płci  nie  jest  uregulowana 
prawnie.  Polskie  prawo  nie  przewiduje  szczególnych  unormowań  w  zakresie  zmiany  wpisu 
określającego  płeć  w  akcie  urodzenia.  W materii tej  obowiązują  jednak  zasady,  które 
wykształciło  orzecznictwo  Sądu  Najwyższego.  Stanowisko  SN  wobec  kwestii  korekty  płci 
zmieniało się.  
Ewolucję orzecznictwa SN ilustrują następujące tezy: 
• 
W  wypadku  wyjątkowym  Sąd  może  sprostować  akt  urodzenia  przez 
zmianę oznaczenia płci także przed dokonaniem korekcyjnego zabiegu operacyjnego 
zewnętrznych  narządów  płciowych,  jeżeli  cechy  nowo  kształtującej  się  płci  są 
20 
 
przeważające i stan ten jest nieodwracalny (uchwała SN z dnia 25 lutego 1978 r., III 
CZP 100/77). 
• 
Występowanie  transseksualności  nie  daje podstawy do sprostowania 
w akcie urodzenia wpisu określającego płeć (uchwała SN z dnia 22 czerwca 1989 r., 
III CZP 37/89, a także postanowienie SN z dnia 22 marca 1991 r., III CRN 28/91). 
• 
Płeć  człowieka  (integralność  seksualna) jest elementem jego prawa 
stanu,  które  to  prawo  należy  do  kategorii  praw  osobistych  człowieka,  chronionych 
przez  przepisy  kodeksu  cywilnego  (art.  23  i  24).  Poczucie  przynależności  do  danej 
płci może być uznane za dobro osobiste (art. 23 k.c.) i jako takie podlega ochronie 
również  w  drodze  powództwa  o  ustalenie  na  podstawie  art.  189  k.p.c.  Podstawą 
takiego  powództwa  byłby  interes  prawny  osoby transseksualnej  w uzyskaniu 
obiektywnej  ochrony  wobec  niepewności  stanu  prawnego  lub  prawa (postanowienie 
SN z dnia 22 marca 1991 r., III CRN 28/91). 
• 
Częściowa  zmiana  cech  płciowych  osoby transseksualnej  w wyniku 
trwającej terapii hormonalnej oraz przeprowadzonego zabiegu chirurgicznego nie daje 
podstawy do sprostowania w akcie urodzenia wpisu określającego płeć (uchwała SN 
z dnia 8 maja 1992 r., III CZP 40/92). 
• 
Należy  dopuścić,  w  uwzględnieniu  interesu  prawnego  osoby,  u  której 
nastąpiła zmiana płci, żądanie ustalenia tej zmiany, jako podstawę do ujawnienia jej 
w akcie stanu cywilnego w drodze wzmianki dodatkowej (uchwała SN z dnia 8 maja 
1992 r., III CZP 40/92). 
• 
Dopuszczalne jest dochodzenie w procesie  ustalenia  płci  osoby 
transseksualnej  (art.  189  k.p.c.);  pozwanymi  w  tej  sprawie  powinni  być  rodzice 
powoda (uchwała SN z dnia 22 września 1995 r., III CZP 118/95). 
W uchwale SN z 1978 r. przyjęto w drodze analogii – wobec istniejącej luki prawnej – 
o stosowaniu przepisów o sprostowaniu błędu w akcie stanu cywilnego. Już wtedy uznano, że 
w  sprawie  ujawnienia  zmiany  płci  wyłączony  jest  tryb  procesowy.  Jak  zauważa  Rzecznik 
Praw  Obywatelskich  w  swoim  wystąpieniu  do  Ministra  Sprawiedliwości  „stanowisko to 
wychodzi naprzeciw oczekiwaniom osób transseksualnych. Kierując się bowiem niezwykłym 
zrozumieniem  sytuacji  takich  osób  SN  dopuścił  możliwość  zmiany  płci  jeszcze  przed 
dokonaniem  operacji  chirurgicznych.  Przypisał  również  poczuciu  przynależności  do 
określonej  płci  znaczenie  dominujące,  umożliwiające  transseksualistom  wystąpienie 
z wnioskiem  o  sprostowanie  aktu  urodzenia  (glosę  aprobującą  do  analizowanej  uchwały 
napisali S. Dulko  i  K.  Imieliński,  OSPiKA  1983,  nr  10,  ss.  516-518).  Orzeczenie  to  można 
21