Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy - Prawo prasowe i niektórych innych ustaw

skutków naruszenia dóbr osobistych zostało złożone w innym publikatorze
prasowym iż ten, w którym materiał prasowy został opublikowany.”;
2) art. 448 otrzymuje brzmienie:
„§ 1. W razie naruszenia dobra osobistego sąd przyzna temu, czyje dobro osobiste
zostało naruszone, odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za
doznaną krzywdę lub na jego żądanie zasądzi odpowiednią sumę pieniężną na
wskazany przez niego cel społeczny, niezależnie od innych środków potrzebnych
do usunięcia skutków naruszenia. Przepis art. 445 § 3 stosuje się.
§ 2. Zadośćuczynienie za naruszenie dóbr osobistych przez publikację prasową nie
może być wyższe niż 5 % przychodu osiągniętego przez podmiot, który dopuścił
się naruszenia, w roku poprzedzającym rok, w którym nastąpiło naruszenie.
Przychód określa się na podstawie rocznej deklaracji podatkowej osoby fizycznej
albo sporządzonego przez osobę prawną lub jednostkę organizacyjną nie
posiadającą osobowości prawnej sprawozdania finansowego albo w oparciu o
podsumowanie zapisów w księgach podatkowych, o których mowa w art. 3 pkt 4
ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (Dz. U. z 2005 r., Nr 8,
poz. 60, Nr 85, poz. 727, Nr 86, poz. 732 i Nr 143, poz. 1199).”.

Art. 4. W ustawie z dnia 6 czerwca 1997 roku – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z
późn. zm.) wprowadza się następujące zmiany:
1) tytuł rozdziału XXVII otrzymuje brzmienie: „Przestępstwo przeciwko
nietykalności cielesnej”;
2) skreśla się art. 212-216.

Art. 5. Do postępowań w sprawach, o których mowa w art. 1 pkt 5, wszczętych przed dniem
wejścia ustawy w życie, stosuje się przepisy dotychczasowe.
Art. 6. Ustawa wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia.

UZASADNIENIE
Projektowana regulacja jest konieczna ze względu na fakt, iż aktualnie obowiązujące
przepisy ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. - Prawo prasowe (Dz. U. Nr 5, poz. 24 z późn.
zm.) nie zapewniają wystarczającej ochrony cywilnoprawnej osobom, których dobro
osobiste zostało zagrożone lub naruszone wskutek opublikowania materiału prasowego.
Jednocześnie istnieje poważna wątpliwość, czy istniejące przepisy karne nie stanowią
nadmiernego ograniczenia swobody wypowiedzi określonej w art. 10 Europejskiej
Konwencji o ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, jak również
Europejskiej Karty Praw Podstawowych, podpisanej przez polskie władze z zastrzeżeniem
tzw. protokołu brytyjskiego. Niedostatki obecnej regulacji istnieją zarówno w sferze zasad
odpowiedzialności sprawcy naruszenia, jak również w braku szczególnych unormowań
proceduralnych, umożliwiających poszkodowanym sprawne dochodzenie swych roszczeń.
W zakresie podstaw odpowiedzialności projekt przewiduje zmianę o charakterze
klasyfikującym (art.12), oraz zmianę podstawy i charakteru odpowiedzialności wydawcy
(art.38), która służyć ma wzmocnieniu ochrony poszkodowanego dochodzącego
wynikających z naruszenia dóbr osobistych wskutek opublikowania materiału prasowego
roszczeń majątkowych.
W zakresie zmian o charakterze procesowym projekt uwzględnia oczywistą konstatację, że
to, co w większości spraw stanowi o istocie naruszenia dóbr osobistych, tj. powstanie
negatywnego wyobrażenia w świadomości osób trzecich oraz poczucia moralnej krzywdy
osoby, której dobro naruszono, jest zjawiskiem w zasadzie nieodwracalnym. Całkowite
usunięcie skutku upowszechnienia za pomocą środków masowego przekazu informacji
nieprawdziwej zdaje się być obecnie niemożliwe. Czynnikiem łagodzącym te dotkliwe dla
poszkodowanego konsekwencje jest jedynie bezpośredni i bliski związek czasowy
pomiędzy opublikowaniem materiału prasowego i sądowym rozstrzygnięciem w
postępowaniu o ochronę dóbr osobistych. Projekt ustawy stwarza odpowiednie
instrumentarium proceduralne umożliwiające - w sprawach o naruszenie dóbr osobistych
wskutek opublikowania materiału prasowego - wyeliminowanie długotrwałości
postępowań, która w tego rodzaju sprawach równoznaczna jest z iluzorycznością ochrony
prawnej poszkodowanego, lub de facto jej brakiem.

Prawo prasowe nie wypowiada się, jak należy ocenić skutki nieprawdziwej publikacji
prasowej naruszającej cześć pokrzywdzonego, mimo dochowania przez dziennikarza
należytej staranności i rzetelności przy zbieraniu i wykorzystaniu uzyskanych informacji.
W doktrynie i orzecznictwie zagadnienie to spotykało się z różnymi ocenami, niemniej
dominuje stanowisko, iż nieprawdziwość godzącego w cześć zarzutu rodzi
odpowiedzialność przewidzianą w art. 24 k.c., niezależnie od wszystkich innych
okoliczności, w szczególności od tego, czy dziennikarz dopełnił obowiązków staranności i
rzetelności wynikających z art. 12 ust. 1 pkt 1 ustawy - Prawo prasowe. Postawienie
komuś zniesławiającego zarzutu jest zawsze działaniem sprzecznym z zasadami
współżycia społecznego, a tym samym bezprawnym, i kwalifikacji tej nie może zmienić
ani dobra wiara autora, ani dopełnienie wymogów staranności dziennikarskiej, bowiem są
to okoliczności wyłączające tylko jego winę, która nie jest istotna dla zastosowania art. 24
§ 1 k.c. Przesłanka bezprawności przewidziana w tym przepisie ma charakter samoistny i
obiektywny, co wyklucza uznanie dobrej wiary sprawcy naruszenia za okoliczność
pozbawiającą jego zachowanie cechy bezprawności.
O bezprawności działania sprawcy naruszenia decydują zatem wyłącznie kryteria
obiektywne, co w powiązaniu z koncepcją bezprawności jako stanu sprzeczności z
normami prawnymi lub zasadami współżycia społecznego, oznacza, iż tylko te elementy
mają znaczenie z punktu widzenia tej kwalifikacji, Dochowanie należytej staranności w
ogóle nie podlega rozważaniu na płaszczyźnie bezprawności zachowania, lecz jedynie na
płaszczyźnie winy. W konsekwencji, należy wykluczyć możliwość wyłączenia
bezprawności opublikowania nieprawdziwej informacji ze względu na dołożenie przez
dziennikarza należytej staranności i rzetelności. Postawienie zarzutów nieprawdziwych
należy więc - jako naruszające zasady współżycia społecznego (obiektywne kryterium
bezprawności) - zawsze uznać za bezprawne.
Nie negując istnienia okoliczności wyłączających bezprawność naruszenia dóbr
osobistych, oraz zaliczając do nich działanie w obronie społecznie uzasadnionego interesu
i działanie w ramach porządku prawnego, za nieodzowną przesłankę zastosowania ich jako
podstaw wyłączających bezprawność naruszenia należy uznać prawdziwość zarzutu.
Innymi słowy, skutecznie powołać się na działanie w obronie uzasadnionego interesu lub
w ramach porządku prawnego można tylko wtedy, gdy wykaże się prawdziwość zarzutu.
Brak tej przesłanki, koniecznej i niezależnej w stosunku do okoliczności wyłączających
bezprawność, przesądza, że działanie powinno być zawsze uznane za sprzeczne z
zasadami współżycia społecznego i tym samym zawsze bezprawne.
Powyższe stanowisko przeważało także w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Jedynie
sporadycznie pojawiały się wyroki, w których Sąd Najwyższy dopuszczał wyłączenie
odpowiedzialności dziennikarza za naruszenie czci w publikacji prasowej, mimo
nieprawdziwości zarzutu (np. wyroki z dnia 5 marca 2002 r., I CKN 535/00, niepubl. i z
dnia 14 maja 2003 r., I CKN 463/01, OSP 2004, nr 4, poz. 22).
W uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 18 lutego 2005 r., III CZP 53/04 (OSNC 2005
r., z. 7-8, poz. 114), rozstrzygającej zagadnienie prawne przedstawione przez Pierwszego
Prezesa Sądu Najwyższego, sąd ten stwierdził, że wykazanie przez dziennikarza, iż przy
zbieraniu i wykorzystaniu materiałów prasowych działał w obronie społecznie
uzasadnionego interesu oraz wypełnił obowiązek zachowania szczególnej staranności i
rzetelności, uchyla bezprawność działania dziennikarza. Jeżeli zarzut okaże się
nieprawdziwy, dziennikarz zobowiązany jest do jego odwołania, przy czym - według Sądu
Najwyższego - obowiązek ten wynika jedynie z powinności respektowania zasad etyki i
rzetelności dziennikarskiej, a także ogólnie akceptowanych zasad właściwego
postępowania. Sąd zaakceptował tym samym pogląd o wyłączeniu odpowiedzialności
dziennikarza ze względu na ważny interes publiczny, nawet w wypadku podania przez
niego nieprawdziwych informacji.

Pogląd ten nie może być jednak zaakceptowany. Sąd Najwyższy w swoim rozumowaniu
przedstawionym w uzasadnieniu tego wyroku wychodząc z prawidłowego założenia
doszedł bowiem do fałszywych wniosków. Prawdą jest, że w wypadku publikacji
prasowych interes publiczny wyraża się przede wszystkim w urzeczywistnianiu zasad
jawności życia publicznego i prawa społeczeństwa do informacji. Należy zwrócić uwagę
na fakt, że informacje mają w kontekście tych zasad pełnić określoną rolę. Trzeba również
pamiętać, że informacja jest zjawiskiem realnym, któremu można przypisać określoną
wartość. Mając to na uwadze, w żadnym wypadku nie można uznać nieprawdziwych
informacji za wartościowe. Prawo społeczeństwa do informacji nie oznacza prawa do
informacji jakichkolwiek, tylko do informacji wartościowych, które umożliwiają aktywny
udział w życiu społecznym na przykład poprzez podejmowanie decyzji wyborczych.
Przeciwny pogląd oznacza akceptację dla okłamywania społeczeństwa i manipulowania
nim.

Należy jednocześnie pamiętać, że ustawodawca utrzymuje w mocy art. 24 § 2 k.c., który
przewiduje, że roszczenia majątkowe są dochodzone na zasadach ogólnych. Należy przez
to rozumieć, że dla odpowiedzialności odszkodowawczej nadal niezbędne jest wykazanie
przez powoda bezprawności działania pozwanego w sensie deliktowym. Bezprawność w
znaczeniu w jakim występuje przy odpowiedzialności za czyny niedozwolone różni się od
bezprawności o której mowa w art. 24 k.c. oraz w art. 1 pkt 1 projektowanej ustawy, tym
że jej istnienie lub nieistnienie jest całkowicie niezależne od prawdziwości bądź
fałszywości rozpowszechnianych informacji. Wobec tego dziennikarz poniesie
odpowiedzialność majątkową tylko wtedy gdy naruszy zasady rzetelności dziennikarskiej.

Nie ma również żadnej podstawy normatywnej, aby uznać, że opublikowanie przez
dziennikarza nieprawdziwej informacji nie jest bezprawne w przypadku, gdy dołożył on
należytej staranności i rzetelności przy zbieraniu i wykorzystaniu materiału prasowego, W
szczególności, nie można takiego wniosku wywieść z przepisów Konstytucji i Prawa
prasowego, które stanowią o wolności prasy i prawie obywateli do informacji, ale również
nakładają na dziennikarza obowiązek ochrony dóbr osobistych (art. 12 ust. 1 pkt 2). Nie
mniej ważną wartością konstytucyjną jest bowiem ochrona czci i dobrego imienia
człowieka (art. 47 Konstytucji), realizowana w prawie cywilnym w art. 24 § 1 k.c. Sąd
Najwyższy wielokrotnie wyrażał pogląd, że swoboda wypowiedzi dziennikarskiej (krytyki
prasowej) nie może wykraczać poza granice zgodnego z prawdą (rzeczywistością)
relacjonowania faktów i podawania informacji (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3
marca 1986 r., I CR 378/86, OSNC 188, z. 4, poz. 47). Również w orzecznictwie
Europejskiego Trybunału Praw Człowieka sformułowano tezę, iż na państwie ciążą
pozytywne obowiązki, by chronić jednostkę przed nadużywaniem swobody wypowiedzi
(por. Europejski Trybunał Praw Człowieka. Orzecznictwo, oprac. M.A. Nowicki,
Zakamycze 2002, t. 2, s. 953).
Z tych względów uzasadniona jest inicjatywa legislacyjna dla zapewnienia jednoznacznej
podstawy prawnej dla tego kierunku praktyki sądowej, który wychodzi naprzeciw
uzasadnionej potrzebie społecznej. Zachodzi konieczność nie tyle ustanowienia nowej
zasady, lecz jednoznacznego uregulowania w Prawie prasowym, że zachowanie przez
dziennikarza szczególnej staranności i rzetelności, o której mowa w art. 12 ust. 1 pkt 1, nie
wyłącza bezprawności naruszenia dobra osobistego spowodowanego opublikowaniem
materiału prasowego zawierającego niezgodne z prawdą wiadomości. Normę tę proponuje
się zapisać w art. 12 w dodanym ust. 1a.
Stanowisko, którego wyrazem jest proponowany przepis art. 12 ust. la, zakłada, że
dołożenie należytej staranności nie powoduje całkowitego braku odpowiedzialności, ale
stosowne „złagodzenie” nakładanych sankcji.
Brak wyłączenia bezprawności działania dziennikarza oznacza, że osobie, której dobro
osobiste zostało naruszone publikacją prasową, przysługuje ochrona przewidziana w art.
24 § 1 k.c. Przepis ten przyznaje każdemu, czyje dobro osobiste zostało naruszone cudzym
bezprawnym działaniem, uprawnienie do żądania zaniechania tego działania oraz
usunięcia skutków naruszenia, a więc do roszczeń niemajątkowych (o zaniechanie
naruszeń, o dopełnienie czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia, a w
szczególności złożenie oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie). Ta
odpowiedzialność o charakterze niemajątkowym uzależniona jest od trzech przesłanek -
istnienia dobra osobistego, jego naruszenia oraz bezprawności działania. Ciężar
udowodnienia pierwszej i drugiej przesłanki obciąża pokrzywdzonego, a trzecia jest objęta
wzruszalnym domniemaniem prawnym. Jeżeli wykazane zostanie naruszenie dobra
osobistego, sprawcę naruszenia uwolnić może od odpowiedzialności tylko dowód braku
bezprawności, co faktycznie jest równoznaczne z wykazaniem przesłanek wyłączających
bezprawność, do których na ogół zalicza się działanie w ramach porządku prawnego, tj.
działanie dozwolone przez obowiązujące przepisy prawa, wykonywanie prawa
podmiotowego, działanie w obronie uzasadnionego interesu, a w niektórych przypadkach
także zgodę pokrzywdzonego.
Bezprawność działania, o której mowa w art. 24 § 1 k.c., jest niezależna od winy sprawcy,
a nawet od jego świadomości, że podjęte przez niego działanie jest bezprawne.
Inaczej rzecz się ma z odpowiedzialnością majątkową. Możliwość żądania od sprawcy
naruszenia zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na
wskazany cel społeczny (art. 24 § 1 zdanie drugie w zw. z art. 448 k.c.) jest uzależniona od
wykazania winy sprawcy. To samo odnosi się do żądania naprawienia szkody majątkowej
na zasadach ogólnych (art. 24 § 2 k.c), gdyż przepisy Kodeksu cywilnego o czynach
niedozwolonych jako zasadę odpowiedzialności odszkodowawczej przewidują z reguły
winę. Kwestia zachowania przez dziennikarza wymaganej staranności i rzetelności przy
zbieraniu i wykorzystaniu materiału prasowego ma doniosłość prawną właśnie przy ocenie
jego zawinienia. Dopełnienie należytej staranności i rzetelności zazwyczaj wyłącza
możliwość przypisania mu winy. Brak winy wyłącza odpowiedzialność dziennikarza w
zakresie roszczeń majątkowych.

Projektowany ust. 1 w art. 38 powtarza w zasadzie regulację zawartą w zdaniu pierwszym
obecnie owiązującego ustępu 1.
Nowy ust. 2 dotyczy odpowiedzialności majątkowej za naruszenie prawa spowodowane
opublikowaniem materiału prasowego. Podmioty wymienione w ust, 1 odpowiadają
majątkowo w ramach reżimu odpowiedzialności deliktowej, zgodnie bowiem z art. 37
ustawy - Prawo prasowe do odpowiedzialności za naruszenie prawa spowodowane
opublikowaniem materiału prasowego stosuje się ogólne zasady, chyba że ustawa stanowi
inaczej.
W zdaniu pierwszym utrzymano dotychczasowy solidarny charakter odpowiedzialności
osób wymienionych w ust. 1.
Zdanie drugie ustanawia szczególną podstawę odpowiedzialności majątkowej wydawcy.
Obecnie każda z osób odpowiadających solidarnie, a więc i wydawca, odpowiada za
własne postępowanie, które musi być bezprawne, w granicach swoich możliwości i
staranności. Zwrócił na to uwagę Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 8 stycznia 2004 r., I CK
40/03 (niepubl.), uzależniając odpowiedzialność wydawcy za opublikowane ogłoszenie od
możliwości stwierdzenia bezprawnego charakteru publikacji, przy zachowaniu należytej
staranności. Innymi słowy, przewidziana w aktualnym art. 38 współodpowiedzialność
wydawcy nie oznacza jego odpowiedzialności za pozostałe osoby, które spowodowały
opublikowanie materiału prasowego. Proponuje się, aby wydawca odpowiadał majątkowo
także za zawinione działanie autora, redaktora lub innej osoby, która spowodowała
opublikowanie materiału naruszającego cudze dobro osobiste. Odpowiedzialność
wydawcy za czyny tych osób kształtowałaby się zatem na zasadzie ryzyka. Wydawca
posiada faktyczny, twórczy wpływ na charakter czasopisma, powołuje i odwołuje
redaktora naczelnego, który odpowiada między innymi za treść materiałów prasowych i za
sprawy redakcyjne. Autor, redaktor i inne osoby, które decydują lub współdecydują o
publikacji, z reguły realizują ustaloną przez wydawcę linię programową oraz działają na
rzecz wydawcy, który czerpie korzyści z opublikowania materiałów prasowych. Wydawca
zatem, poza wyłączeniami ustawowymi, powinien ponosić odpowiedzialność za to, iż w
wydawanej przez niego gazecie ukazał się materiał naruszający dobra osobiste.
Ust. 3 projektowanego brzmienia art. 38 stanowi powtórzenie dotychczasowego ust. 2 tego
przepisu.

Powszechna obserwacja potwierdzona przeprowadzoną przez Instytut Wymiaru
Sprawiedliwości analizą spraw o roszczenia przewidziane w przepisach ustawy - Prawo
prasowe, pozwala na stwierdzenie, że tok postępowania w tych sprawach jest zbyt długi w
stosunku do celu przyświecającego dochodzeniu tych roszczeń. Przyczyny takiego stanu
rzeczy są zróżnicowane. Pozwani wykazują tendencję do powoływania wciąż nowych
dowodów, służących wykazaniu zarzutu prawdziwości informacji uchybiającej dobrom
osobistym powoda, co ma prowadzić do obalenia przesłanki bezprawności działania
godzącego w dobra osobiste. Postępowanie ulega znacznemu wydłużeniu, jeżeli obok