Rządowy projekt ustawy o ratyfikacji Konwencji Rady Europy o ochronie dziedzictwa architektonicznego Europy, sporządzonej w Grenadzie dnia 3 października 1985 r.

Art. 1
Artykuł ten wskazuje, że poprzez „dziedzictwo architektoniczne” w rozumieniu Konwencji
należy rozumieć dobra trwałe obejmujące:
1) zabytki – budowle i obiekty z częściami składowymi i wyposażeniem,
2) zespoły budynków – jednolite zespoły zabudowy miejskiej lub wiejskiej tworzące
określoną jednostkę urbanistyczną oraz
3) tereny – dzieła stworzone wspólnie przez człowieka i naturę, stanowiące obszary
częściowo zabudowane i tworzące jednostkę urbanistyczną,
o szczególnej wartości historycznej, archeologicznej, artystycznej, naukowej, społecznej lub
technicznej.
Należy uznać, że zakres ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad
zabytkami jest zbieżny z zakresem Konwencji. Przewidziane w tej ustawie definicje zabytku (art. 3
pkt 1), historycznego układu urbanistycznego lub ruralistycznego (art. 3 pkt 12), historycznego
zespołu budowlanego (art. 3 pkt 13) oraz krajobrazu kulturowego (art. 3 pkt 14) odpowiadają
terminom konwencyjnym, aczkolwiek ich brzmienie jest dostosowane do systematyki polskiej
ustawy.
Także ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (Dz. U. z 2010 r. Nr 243, poz. 1623,
z późn. zm.) przewiduje konieczność ochrony dziedzictwa architektonicznego. Z tego powodu już
w art. 2 ust. 2 pkt 3 przepisy tej ustawy przewidują we wskazanym tam zakresie pierwszeństwo
ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami w zderzeniu z normami prawno-budowlanymi.
Przepisy te wzmocnione są szeregiem dalszych uregulowań. Tak np. art. 5 ust. 1 Prawa
budowlanego stanowi, że obiekt budowlany wraz ze związanymi z nim urządzeniami budowlanymi
należy projektować i budować zgodnie z przepisami, w tym techniczno-budowlanymi, oraz zgodnie
z zasadami wiedzy technicznej, zapewniając m. in. „ochronę obiektów wpisanych do rejestru
zabytków oraz obiektów objętych ochroną konserwatorską” (pkt 7). W myśl art. 39 ust. 1 Prawa
budowlanego „prowadzenie robót budowlanych przy obiekcie budowlanym wpisanym do rejestru
zabytków lub na obszarze wpisanym do rejestru zabytków wymaga, przed wydaniem decyzji o
pozwoleniu na budowę, uzyskania pozwolenia na prowadzenie tych robót, wydanego przez
właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków”. Szczególny mechanizm kontrolny ustawa
przewiduje także dla rozbiórki zabytku. Zgodnie z art. 39 ust. 2 ustawy „pozwolenie na rozbiórkę
obiektu budowlanego wpisanego do rejestru zabytków może być wydane po uzyskaniu decyzji
Generalnego Konserwatora Zabytków działającego w imieniu ministra właściwego do spraw
kultury i ochrony dziedzictwa narodowego o skreśleniu tego obiektu z rejestru zabytków”,
natomiast zgodnie z ust. 3 „w stosunku do obiektów budowlanych oraz obszarów niewpisanych do

4
rejestru zabytków, a ujętych w gminnej ewidencji zabytków, pozwolenie na budowę lub rozbiórkę
obiektu budowlanego wydaje właściwy organ w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem
zabytków”. Zwiększonej ochronie podlegają obszary Pomników Zagłady oraz ich stref ochronnych
w rozumieniu ustawy z dnia 7 maja 1999 r. o ochronie terenów byłych hitlerowskich obozów
zagłady (Dz. U. Nr 41, poz. 412, z późn. zm.) – zgodnie z art. 39a Prawa budowlanego budowa
obiektów i urządzeń budowlanych na obszarze Pomnika Zagłady lub jego strefy ochronnej wymaga
dodatkowo uprzedniej zgody właściwego wojewody.

Art. 2 – Identyfikacja dóbr podlegających ochronie

Artykuł ten określa obowiązek państwa inwentaryzacji i dokumentowania dziedzictwa
architektonicznego. Czynności te są już obecnie wykonywane przez państwowe służby ochrony
zabytków, a także w pewnym stopniu przez samorząd terytorialny. Na podstawie ustawy o ochronie
zabytków i opiece nad zabytkami wojewódzcy konserwatorzy zabytków prowadzą rejestry
zabytków znajdujących się na terenie poszczególnych województw, w tym także zabytków
nieruchomych (art. 7 – 9 i 12 ustawy). Ponadto na podstawie art. 16 ust. 1 ustawy rada gminy może
utworzyć park kulturowy w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyróżniających
się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji
budowlanej i osadniczej, gdzie będą obowiązywały zakazy i ograniczenia konieczne dla
zachowania tego krajobrazu oraz zabytków. Ustawa przewiduje także prowadzenie krajowej,
wojewódzkiej oraz gminnej ewidencji zabytków (art. 22 ustawy).

Art. 3 – 5 – System ochrony prawnej

Przepisy te określają minimalny system ochrony prawnej dziedzictwa architektonicznego,
który strony Konwencji zobowiązane są wprowadzić. Wymogi konwencyjne w tym zakresie zostały
już spełnione przez obowiązujące w Rzeczypospolitej Polskiej ustawodawstwo. Zabytki
nieruchome wpisane do rejestru zabytków objęte są nadzorem administracyjnym, a dokonywanie
względem nich wszelkich czynności mogących skutkować naruszeniem substancji lub wyglądu
objęte prawną reglamentacją.
Art. 36 ust. 1 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami przewiduje obowiązek
uzyskiwania pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków na podejmowanie wszelkich
działań mogących prowadzić do naruszenia substancji lub wyglądu zabytku wpisanego do rejestru,
przy czym wskazuje przykładowo szereg takich działań – m. in. prowadzenie robót budowlanych

5
przy zabytku i w jego otoczeniu, prowadzenie badań archeologicznych, podział zabytku,
umieszczanie na zabytku urządzeń technicznych, tablic, reklam lub napisów itd. W przypadku
podjęcia takich czynności bez wymaganego prawem pozwolenia wojewódzki konserwator
zabytków może wydać decyzję o wstrzymaniu prowadzonych robót, a nawet nakazać przywrócenie
zabytku do stanu poprzedniego (art. 43 – 45 ustawy).
Zgodnie z art. 46 ust. 1 ustawy wojewódzki konserwator zabytków może wydać decyzję
o wstrzymaniu prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku
niewpisanym do rejestru, jeżeli zabytek ten spełnia warunki uzasadniające dokonanie wpisu do
rejestru. Jeżeli taka decyzja zostanie wydana, w terminie 14 dni od dnia jej doręczenia powinno
nastąpić wszczęcie postępowania w sprawie wpisu zabytku do rejestru, zaś w terminie 2 miesięcy
powinien nastąpić wpis. W przypadku bezskutecznego upływu tych terminów prace przy zabytku
mogą być wznowione (art. 46 ust. 2 i 3 ustawy).
Zgodnie z art. 49 ust. 1 ustawy wojewódzki konserwator zabytków może nakazać
właścicielowi lub osobie posiadającej inny, wskazany w ustawie, tytuł do zabytku wpisanego do
rejestru, przeprowadzenie prac konserwatorskich lub robót budowlanych przy tym zabytku, jeżeli
ich wykonanie jest niezbędne ze względu na zagrożenie zniszczeniem lub istotnym uszkodzeniem
tego zabytku. W przypadku niewykonania decyzji konserwatora ustawa upoważnia służby
konserwatorskie do tzw. wykonania zastępczego, kosztami którego zostanie obciążona osoba
zobowiązana do wykonania tych prac lub robót.

Polskie ustawodawstwo przewiduje także możliwość zabezpieczenia, a nawet
wywłaszczenia zagrożonego zabytku. Zgodnie z art. 50 ust. 3 ustawy w przypadku wystąpienia
zagrożenia dla zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru, polegającego na możliwości jego
zniszczenia lub uszkodzenia, starosta, na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków, może
wydać decyzję o zabezpieczeniu tego zabytku w formie ustanowienia czasowego zajęcia do czasu
usunięcia zagrożenia. Zgodnie zaś z ust. 4 pkt 2, jeżeli nie jest możliwe usunięcie zagrożenia,
zabytek nieruchomy może być na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków wywłaszczony
przez starostę na rzecz Skarbu Państwa lub gminy właściwej ze względu na miejsce położenia tego
zabytku, przy czym zastosowanie znajduje ogólny tryb wywłaszczania nieruchomości na cele
publiczne. Ust. 4 tym samym realizuje wymóg zawarty w art. 4 ust. 2 pkt d Konwencji.
Art. 5 Konwencji, przewidując ochronę obiektu zabytkowego i zakazując jego usuwania
w całości lub części, dopuszcza odstępstwo podyktowane stanem wyższej konieczności, którym
jest stan techniczny obiektu. W takim przypadku wymagane jest podjęcie „odpowiednich środków
ostrożności” związanych „z demontażem zabytku, jego przeniesieniem i odbudową we właściwej
lokalizacji”. Polskie prawodawstwo spełnia wymogi konwencyjne. Zarówno przemieszczenie, jak

6
i rozbiórka zabytków nieruchomych wymaga zgody właściwych organów ochrony zabytków,
niezależnie od wymogu uzyskania zgody organów nadzoru budowlanego (art. 36 ust. 1 pkt 6 – 7
oraz 11 ustawy oraz art. 39 ustawy – Prawo budowlane).

Art. 6 – 8 – rodki pomocnicze

Artykuły te określają rodzaje środków pomocniczych publicznych i obowiązek popierania
inicjatyw prywatnych związanych z zachowaniem i restauracją dziedzictwa architektonicznego.
Organy o właściwości ogólnokrajowej, regionalnej i lokalnej w ramach możliwości budżetowych
zobowiązane są do podejmowania działań mających na celu utrzymanie i restaurację dziedzictwa
architektonicznego. W razie konieczności uruchamiane mają być mechanizmy fiskalne, mogące
przyczynić się do ochrony dziedzictwa architektonicznego.
Art. 7 implikuje podejmowanie działań „na rzecz poprawy ogólnego stanu środowiska
w otoczeniu zabytków, zespołów budynków i terenów zabytkowych”. Istotne jest w tym zakresie
doskonalenie prawa zagospodarowania przestrzennego, prawa budowlanego i prawa ochrony
zabytków. Art. 8 obliguje do zintegrowanego podjęcia problematyki ochrony dziedzictwa
architektonicznego w ramach polityki ochrony środowiska oraz do wspierania badań naukowych
utylitarnych wobec środowiska. W tym zakresie obecnie obowiązujące przepisy spełniają wymogi
konwencyjne.
Zgodnie z art. 71 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami osoba fizyczna lub
jednostka organizacyjna posiadająca tytuł prawny do zabytku wynikający z prawa własności,
użytkowania wieczystego, trwałego zarządu, ograniczonego prawa rzeczowego albo stosunku
zobowiązaniowego ma obowiązek finansować prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich
i robót budowlanych przy tym zabytku. Jeżeli tytuł prawny posiada jednostka samorządu
terytorialnego, finansowanie tych prac i robót jest zadaniem własnym tej jednostki. Zgodnie
z art. 73 i następnymi ustawy osoba fizyczna, jednostka samorządu terytorialnego lub inna
jednostka organizacyjna będąca właścicielem bądź posiadaczem zabytku wpisanego do rejestru albo
posiadająca taki zabytek w trwałym zarządzie może ubiegać się o udzielenie dotacji celowej
z budżetu państwa na dofinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót
budowlanych przy tym zabytku. Dotacji udziela minister właściwy do spraw kultury i ochrony
dziedzictwa narodowego z części budżetu państwa „Kultura i Ochrona Dziedzictwa Narodowego”
lub wojewódzki konserwator zabytków z budżetu państwa w części, której dysponentem jest
wojewoda. Dotacja może być udzielona na dofinansowanie nakładów koniecznych na wykonanie
prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru,

7
ustalonych na podstawie kosztorysu zatwierdzonego przez wojewódzkiego konserwatora zabytków
lub które zostały przeprowadzone w okresie trzech lat poprzedzających rok złożenia przez
wnioskodawcę wniosku o udzielenie dotacji. Dotacja może obejmować m.in. sporządzenie
ekspertyz technicznych i konserwatorskich, przeprowadzenie badań konserwatorskich,
architektonicznych lub archeologicznych, wykonanie dokumentacji konserwatorskiej, opracowanie
programu prac konserwatorskich i restauratorskich, wykonanie projektu budowlanego zgodnie
z przepisami Prawa budowlanego, sporządzenie projektu odtworzenia kompozycji wnętrz oraz
zabezpieczenie, zachowanie i utrwalenie substancji zabytku. Dotacja może być udzielona
w wysokości do 50 % nakładów, natomiast jeżeli zabytek posiada wyjątkową wartość historyczną,
artystyczną lub naukową albo wymaga przeprowadzenia złożonych pod względem
technologicznym prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych, dotacja może być
udzielona w wysokości do 100 % nakładów koniecznych na wykonanie tych prac lub robót. Dotacja
w wysokości 100 % nakładów może być udzielona także wtedy, gdy stan zachowania zabytku
wymaga niezwłocznego podjęcia prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych.
Zgodnie z art. 83 ustawy, na zasadach określonych w przepisach o zasadach finansowania
nauki, minister właściwy do spraw nauki może przyznać środki finansowe na badania
konserwatorskie, architektoniczne, archeologiczne lub inne badania naukowe związane
z prowadzeniem prac konserwatorskich i restauratorskich przy zabytkach.

Art. 9 – Sankcje

Artykuł ten określa sankcje w przypadku naruszenia przepisów prawa o ochronie
dziedzictwa architektonicznego. W uzasadnionych przypadkach mogą one zostać nałożone w trybie
administracyjnym i przejawiać się w „obowiązku rozebrania nowo wzniesionego budynku, który
nie spełnia określonych warunków, albo przywrócenia dobra chronionego do stanu poprzedniego”.
Aktualnie obowiązujące przepisy prawa ochrony zabytków i prawa budowlanego takie możliwości
dopuszczają (art. 40 – 50 oraz 108 – 120 ustawy).

Art. 10 – 13 – Polityka w zakresie konserwacji zabytków

Artykuły te określają zasady polityki w zakresie konserwacji zabytków, obligując strony
Konwencji do przyjęcia „zintegrowanej polityki konserwacji zabytków”, w ramach której ochrona
dziedzictwa architektonicznego jest m. in. istotnym celem planowania przestrzennego na
wszystkich etapach przejawiania się prawa – przy podejmowaniu prac nad planami

8