Senacki projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego

2
2. Przedstawienie aktualnie obowiązującego stanu prawnego
Zgodnie z treścią art. 394 k.p.c. zażalenie przysługuje na postanowienia sądu pierwszej
instancji kończące postępowanie w sprawie, a ponadto na tzw. postanowienia incydentalne
(wpadkowe) oraz zarządzenia przewodniczącego, enumeratywnie wymienione w punktach 1-
12 powołanego przepisu. Do owych orzeczeń incydentalnych należą m.in. postanowienia o
charakterze porządkowym, których istotą jest w szczególności dyscyplinowanie określonych
podmiotów w związku z koniecznością przeprowadzenia pewnych dowodów oraz sprawnego i
rzetelnego rozpoznania sprawy poddanej kognicji sądu. Chodzi tu o postanowienia objęte
wyliczeniem z art. 394 § 1 pkt 5 k.p.c., których przedmiotem jest: skazanie świadka, biegłego,
strony, jej pełnomocnika bądź osoby trzeciej na grzywnę (stosownie do art. 163 § 1 k.p.c. może
to być grzywna w kwocie nie przekraczającej pięciu tysięcy złotych, a w wypadkach
przewidzianych w art. 111 ust. 1 i 2 ustawy 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach
cywilnych – Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594, ze zm., odpowiednio w kwocie do tysiąca lub
dwóch tysięcy złotych), zarządzenie przymusowego sprowadzenia i aresztowania świadka
(na czas nie dłuższy niż tydzień – art. 276 § 2 k.p.c.), jak również odmowa zwolnienia świadka
albo biegłego od grzywny czy też wreszcie odmowa zwolnienia świadka od przymusowego
sprowadzenia. Jednocześnie w art. 394 § 1 pkt 10 k.p.c. zagwarantowana została możliwość
wniesienia zażalenia na postanowienie oddalające wniosek o wyłączenie sędziego, wydane na
zasadzie art. 52 k.p.c. (a więc nade wszystko po złożeniu wyjaśnień przez sędziego, któremu
strona zarzuca brak bezstronności).
Zażalenia na wskazane postanowienia rozpoznaje sąd drugiej instancji. Jednakże sąd,
który wydał zaskarżone orzeczenie, może je uchylić i w miarę potrzeby sprawę rozpoznać na
nowo, jeżeli zachodzą okoliczności, o których mowa w art. 395 § 2 k.p.c. (tzn. gdy został
podniesiony zarzut nieważności postępowania lub gdy zażalenie jest oczywiście uzasadnione).
Sąd drugiej instancji orzeka w składzie trzyosobowym; jedynie postanowienia wymienione
w art. 397 § 2 k.p.c., a wśród nich np. postanowienia o ukaraniu strony grzywną na podstawie
art. 111 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych lub w oparciu o dyspozycję art. 120
§ 4 k.p.c., rozpoznawane są w składzie jednego sędziego.
W przypadku postanowień, jakie mogą zapaść przed sądem drugiej instancji, katalog
tych, które podlegają weryfikacji w drodze zażalenia, jest już znacznie węższy. W myśl
art. 3941 § 1 k.p.c. zażalenie do Sądu Najwyższego przysługuje na postanowienie sądu drugiej
instancji odrzucające skargę kasacyjną tudzież skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego orzeczenia, a także na postanowienie co do kosztów procesu, które nie były
przedmiotem rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji. Z kolei paragraf 2 tego samego artykułu
dopuszcza wspomniany środek odwoławczy od postanowień kończących postępowanie
3
w sprawie, z wyjątkiem wszakże orzeczeń, które mogą być kwestionowane za pomocą skargi
kasacyjnej (czyli postanowień w przedmiocie odrzucenia pozwu lub umorzenia postępowania –
art. 3981 § 1 k.p.c.) oraz orzeczeń, które zostały wydane w wyniku rozpoznania zażalenia na
orzeczenie sądu pierwszej instancji. Co ważne – art. 3941 § 2 k.p.c. ogranicza kognicję Sądu
Najwyższego wyłącznie do rozstrzygnięć wydanych w sprawach, w których przewidziano
możliwość wystąpienia ze skargą kasacyjną (art. 3982 i art. 5191 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.).
Oznacza to, że w świetle obowiązującego stanu prawnego szereg postanowień sądu
drugiej instancji nie może zostać poddanych kontroli, nie tylko zresztą tej dokonywanej
w ramach postępowania zażaleniowego, ale w ogóle jakiejkolwiek (ze względu na zastrzeżenie
zawarte w art. 3941 § 2 k.p.c. in principio). Odnosi się to m.in. do omówionych wcześniej
postanowień incydentalnych, a zatem – z jednej strony – orzeczeń, mocą których sąd wymierzył
grzywnę, zarządził przymusowe sprowadzenie i aresztowanie lub odmówił zwolnienia od
grzywny lub od przymusowego sprowadzenia, z drugiej zaś – postanowienia o oddaleniu
wniosku o wyłączenie sędziego, złożonego dopiero na etapie postępowania odwoławczego i
skierowanego przeciwko sędziemu sądu drugiej instancji.
Odrębną kwestią, pośrednio związaną również z problemem zaskarżalności postanowień
wydanych w następstwie zgłoszenia wniosku o wyłączenie sędziego, pozostaje możliwość
odrzucenia takiego wniosku w razie uznania go za oczywiście bezzasadny. Wedle aktualnego
brzmienia art. 531 zd. 1 k.p.c. ponowny wniosek o wyłączenie sędziego odwołujący się do tych
samych okoliczności lub wniosek oczywiście bezzasadny podlega odrzuceniu bez składnia
wyjaśnień przez sędziego, którego dotyczy. Z uwagi na fakt, że postanowienie w tym
przedmiocie nie zostało ujęte w katalogu z art. 394 § 1 k.p.c., nie podlega ono zaskarżeniu
zażaleniem, a tym samym do sprawdzenia jego prawidłowości może dojść jedynie wtedy, gdy
strona (uczestnik postępowania) zdecyduje się na kwestionowanie w trybie apelacji wyroku
(postanowienia orzekającego co do istoty sprawy) – art. 380 k.p.c. Warto poza tym nadmienić, że
inne przepisy regulujące postępowanie przed sądami powszechnymi, a także postępowanie
przed Sądem Najwyższym (przykładowo: art. 514 § 2 k.p.c., art. 4249 k.p.c., art. 499 k.p.c., art.
109 ust. 2 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, a ponadto art. 457 § 2 ustawy z
dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego, Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm., oraz
art. 535 § 5 tego kodeksu) sytuują oczywistą bezzasadność pośród okoliczności uzasadniających
wydanie merytorycznego rozstrzygnięcia (tj. oddalenia wniosku, apelacji czy kasacji), a nie
orzeczenia o charakterze formalnym, jakim jest postanowienie przewidziane w art. 531 k.p.c.
3. Różnice między dotychczasowym a projektowanym stanem prawnym
4
Głównym założeniem projektu jest zapewnienie osobom, które wystąpiły z żądaniem
wyłączenia sędziego sądu drugiej instancji i których wniosek nie został uwzględniony, prawa
do wniesienia zażalenia. Podobnie ma się rzecz z przyznaniem zażalenia w wypadku ukarania
grzywną świadka, biegłego, strony, jej pełnomocnika lub osoby trzeciej oraz zastosowania
przez sąd drugiej instancji środków przymusu określonych w art. 274 § 1 i art. 276 § 2 k.p.c.
Dla osiągnięcia tego celu proponuje się wprowadzenie do procedury cywilnej instytucji
odwołania poziomego (skądinąd znanej zarówno postępowaniu karnemu, jak i postępowaniu w
sprawach o wykroczenia – por. np. art. 376 § 1 zd. 3 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks
postępowania karnego, jak również art. 14 § 1 pkt 2 ustawy z dnia 24 sierpnia 2001 r. – Kodeks
postępowania w sprawach o wykroczenia, Dz. U. z 2008 r. Nr 133, poz. 848, ze zm.).
Zgodnie z projektowanym przepisem art. 3942 § 1 k.p.c. zarzuty stawiane postanowieniu
wydanemu na zasadzie art. 52 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 zd. 1 k.p.c. (wyłączenie sędziego) albo
formułowane pod adresem porządkowego orzeczenia sądu drugiej instancji rozpoznawane będą
przez inny równorzędny składu tego sądu. W ten sposób przywrócona zostanie symetria
regulacji w zakresie zaskarżalności wskazanych powyżej rozstrzygnięć, albowiem będą one
podlegały weryfikacji niezależnie od tego, czy zapadły w postępowaniu pierwszoinstancyjnym,
czy też już po przedłożeniu sprawy sądowi drugiej instancji. W obu przypadkach podmiot
posiadający legitymację skargową (a więc strona bądź uczestnik postępowania wnoszący o
wyłączenie sędziego, osoba skazana na grzywnę, świadek, w stosunku do którego zarządzono
przymusowe sprowadzenie lub aresztowanie, oraz podmiot, który domaga się zwolnienia od
grzywny albo wnosi o zwolnienie od przymusowego sprowadzenia) będzie mógł zainicjować
kontrolę niekorzystnego dla siebie rozstrzygnięcia. Różnica polegać będzie wyłącznie na tym,
że o ile postanowienia sądu pierwszej instancji w dalszym ciągu weryfikowane będą przez sąd
znajdujący się wyżej w strukturze organizacyjnej sądownictwa, o tyle już badanie
prawidłowości orzeczeń podchodzących od sądu drugiej instancji i dotyczących analogicznych
kwestii będzie dokonywało się na tym samym szczeblu, aczkolwiek przed innym składem
sędziowskim. Sąd drugiej instancji będzie stosował przy tym odpowiednio przepisy normujące
tryb oraz sposób postępowania z zażaleniem wniesionym na postanowienie sądu pierwszej
instancji (proponowany art. 3942 § 2 k.p.c.).
Podkreślić wypada, że w wyroku z dnia 2 czerwca 2010 r. Trybunał Konstytucyjny
nie przesądził jednoznacznie, według jakiego modelu powinna zostać ukształtowana ścieżka
kontroli postanowień incydentalnych. W motywach powołanego orzeczenia wyraźnie natomiast
stwierdzono, że: „Rozróżnienie między instancyjnością i zaskarżalnością, a także ocena, czy
w danym wypadku procedura ma być ukształtowana w sposób umożliwiający „aż” kontrolę
instancyjną (rozpatrzenie – weryfikację przez sąd wyższej instancji), czy „tylko” weryfikację
5
decyzji (orzeczenia) przez inny podmiot, niż ten, który decydował po raz pierwszy, zależy
m.in. od tego, czy kontrola (weryfikacja) dotyczy rozstrzygnięcia w kwestii incydentalnej, czy
rozstrzygnięcia „w sprawie”. Wyższego poziomu gwarancji (mianowicie instancyjności
połączonej z dewolutywnością) wymaga orzekanie „w sprawie” i w tym zakresie Konstytucja
zakłada dwuinstancyjność postępowania. Również postanowienia kończące postępowanie
podlegają zażaleniu instancyjnemu. Z kolei kwestie wpadkowe, incydentalne, tworzą bardzo
zróżnicowany zbiór z punktu widzenia ich prawnego reżimu. Czasem wystarczającą kontrolę
decyzji w tych sprawach zapewnia kontrola instancyjna ostatecznego orzeczenia „w sprawie”,
czasem ustawodawca przyznaje możliwość weryfikacji rozstrzygnięcia kwestii wpadkowej
w ramach zażalenia (rozpatrywanego przez sąd wyższej instancji), czasem taką możliwość
weryfikacji w ogóle się wyklucza. W sytuacji, gdy kwestia wpadkowa pojawia się po raz
pierwszy przed sądem drugiej instancji, wówczas (…) powstaje problem weryfikacji takiej
decyzji, zwłaszcza, że ewentualną wyższą instancją byłby Sąd Najwyższy.” Trybunał zaznaczył
także, że „(…) sądem pierwszej instancji jest ten, przed którym rozpoczyna się postępowanie
sądowe, w wyniku którego organ ten ma wydać rozstrzygnięcie dotyczące sporu istniejącego
między stronami (…). Kwestia wpadkowa nie mieści się w pojęciu tak pojmowanego sporu.
Jednak gdy sąd drugiej instancji rozstrzyga jakąś kwestię po raz pierwszy, to rozstrzygnięcie
tej kwestii – z uwagi na istotne znaczenie dla praw jednostki – powinno być weryfikowane.
Takiej weryfikacji wymaga wywiedziona z art. 45 ust. 1 Konstytucji zasada sprawiedliwości
proceduralnej. Niemniej niekoniecznie musi to być weryfikacja w trybie instancyjnym.”
Innymi słowy, stanowisko Trybunału Konstytucyjnego, wyrażone w sprawie SK 38/09
opiera się na zdecydowanym rozróżnieniu zagadnień instancyjności oraz zaskarżalności.
W szczególności – w kontekście problematyki zaskarżalności postanowień oddalających
wniosek o wyłączenie sędziego sądu drugiej instancji – Trybunał nie zanegował przydatności
instytucji odwołania poziomego. Podniósł jedynie, że zazwyczaj odpowiednią weryfikację
orzeczenia zapewnia rozpatrzenie zażalenia przez sąd stojący wyżej w hierarchii. Wyjątkowo
wszakże weryfikacja może być przeprowadzona również przez sąd tego samego szczebla
organizacyjnego, lecz w zmienionym składzie osobowym.
Wprowadzenie zażalenia w przypadku oddalenia wniosku o wyłączenie sędziego sądu
drugiej instancji będzie niewątpliwie realizacją wskazań zawartych w wyroku z dnia 2 czerwca
2010 r. Natomiast argumenty przemawiające za dopuszczeniem możliwości odwoływania się
od postanowień porządkowych można znaleźć m.in. w wypowiedzi Trybunału Konstytucyjnego z
dnia 3 lipca 2002 r. (sygn. akt SK 31/01; Dz. U. Nr 109, poz. 966; OTK Z.U. Nr 4A, poz. 49).
Trybunał zaakcentował tam, że „(…) konieczność ukarania strony postępowania naruszającej
powagę sądu pojawia się incydentalnie, ubocznie w stosunku do toczącego się postępowania
6
sądowego. Nie zmienia to jednak faktu, że – zwłaszcza z uwagi na konsekwencje w postaci
obciążeń finansowych, a niekiedy też pozbawienia wolności – zagadnienie to ma szczególnie
istotne znaczenie dla ochrony praw obywatelskich i dlatego winno być poddane wszelkim
rygorom państwa prawnego”. Wobec podobieństwa zachodzącego między postanowieniami
z zakresu tzw. policji sesyjnej, którymi Trybunał Konstytucyjny zajmował się w sprawie SK
31/01, oraz postanowień wymienionych w art. 394 § 1 pkt 5 k.p.c., nie może być wątpliwości,
że także w odniesieniu do tych ostatnich powinny być stosowane wyższe standardy, jeżeli
chodzi o możliwość ich weryfikacji, choćby nawet zapadły dopiero w postępowaniu przed
sądem drugiej instancji. Postanowienia porządkowe mogą niejednokrotnie rodzić dotkliwe
skutki dla świadka, biegłego, strony, jej pełnomocnika oraz osoby trzeciej (czy to ze względu
na wysokość grzywny, jaka może zostać wymierzona zgodnie z art. 163 § 1 k.p.c., czy też
z uwagi na ingerencję w tak ważną sferę, jaką jest wolność osobista, do której to dochodzi
przez zarządzenie przymusowego sprowadzenia lub aresztowania). Dlatego właśnie przyznanie w
tych wypadkach prawa do wywiedzenia środka odwoławczego musi być uznane za w pełni
uzasadnione.
Konsekwencją proponowanej zmiany art. 531 k.p.c. będzie z kolei nałożenie na sądy
obowiązku merytorycznego rozpoznania wniosku o wyłącznie sędziego również wtedy, gdy
wniosek taki od samego początku (już „na pierwszy rzut oka”) jawi się jako bezzasadny i to
w stopniu niewątpliwym, nie wymagającym głębszej analizy czy dokładnego rozważenia stanu
faktycznego lub prawnego. W omawianym przypadku sąd będzie mógł oddalić wniosek strony,
ale nie zostanie ona pozbawiona gwarancji proceduralnych polegających, po pierwsze, na tym,
że orzeczenie zapadnie po wysłuchaniu sędziego, którego wniosek dotyczy, a po drugie – że
będzie podlegało kontroli stosownie do dyspozycji art. 394 § 1 pkt 5 k.p.c. bądź
projektowanego art. 3942 § 1 pkt 1 k.p.c.
4. Oczekiwane skutki społeczne, prawne i finansowe
Przyjęcie proponowanych rozwiązań będzie bez wątpienia pozytywnie oddziaływać
na budowę społecznego zaufania do wymiaru sprawiedliwości (o przedmiotowym aspekcie
prawa do wniesienia zażalenia na postanowienie wpadkowe, wydane na etapie postępowania
odwoławczego, Trybunał wspomniał zresztą w sprawie SK 38/09). Dodawany art. 3942 § 1
k.p.c. posiada ponadto istotny walor gwarancyjny, ponieważ podnosi poziom ochrony wartości
rangi konstytucyjnej.
W toku prac nad projektem rozważono, czy wprowadzenie odwołania poziomego będzie
wystarczające, czy raczej należałoby pozostać przy ogólnej zasadzie, wedle której orzeczenia
sądu drugiej instancji podlegają zaskarżeniu do Sądu Najwyższego, a zatem usytuowanego