Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy - Kodeks karny i niektórych innych ustaw

Strasburski stwierdzał, że art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka
i Podstawowych Wolności nie wyklucza kompetencji państwa do takiego uregulowania
dostępu do sądu odwoławczego, a tym bardziej kasacyjnego, które zapewni prawidłowe
funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości (zob. L. Garlicki, P. Hofmański, A. Wróbel:
Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, t. I, Warszawa 2010,
s. 290 i in.). Jak wykazują zaś polskie doświadczenia z lat 1996 – 2000, uregulowanie
dostępu do sądu kasacyjnego na poprzednich zasadach, to jest takich, do których powrót
– w istocie – postuluje Rada Legislacyjna, prowadziło do całkowitej dysfunkcjonalności
wymiaru sprawiedliwości. Zawarte w uwagach Prokuratora Generalnego zastrzeżenie, iż
przewidziane w projekcie wyeliminowanie przez stronę podnoszenia w kasacji zarzutu
naruszenia przez sąd odwoławczy art. 440 k.p.k., stanowi zbyt wielkie zawężenie podstaw
kasacyjnych, nie bierze w ogóle pod uwagę tego, iż wyłączenie to jest ściśle związane ze
zmianami modelowymi dotyczącymi postępowania pierwszoinstancyjnego oraz
z korelującymi z nimi zmianami modelowymi dotyczącymi postępowania odwoławczego.
Jak to wykazano w uzasadnieniu projektu, aby ograniczenie podstaw zarzutów apelacyjnych,
przewidziane w art. 447 § 5 k.p.k. (które to ograniczenie nie jest kwestionowane przez
Prokuratora Generalnego), miało jakikolwiek sens, należało na etapie, wnoszenia
nadzwyczajnego środka zaskarżenia wprowadzić dodatkowe ograniczenie podstaw
kasacyjnych, którego wyrazem jest zmiana proponowana w art. 523 § 1 in fine k.p.k.
W przeciwnym wypadku strona nie przejawiająca jakiejkolwiek inicjatywy dowodowej
w trakcie postępowania przed sądem I instancji, mogłaby łatwo „ominąć” zakaz podnoszenia
w toku postępowania apelacyjnego zarzutów, o których mowa w art. 447 § 5 k.p.k.
i przenieść ciężar oceny tego, czy zachodził „wyjątkowy, szczególnie uzasadniony wypadek”
w rozumieniu art. 167 § 1 zdanie ostatnie k.p.k., na sąd kasacyjny. W rezultacie, sąd
kasacyjny stałby się bardziej „sądem faktu” niż „sądem prawa", a to stanowiłoby
zaprzeczenie roli sądu kasacyjnego. Tak więc, omawianego tu zastrzeżenia nie sposób
podzielić. Nie podzielono też propozycji Prokuratora Generalnego zmierzającej w tym
kierunku, iżby oskarżony pozbawiony wolności mógł wziąć udział w rozprawie odwoławczej
w każdym wypadku, gdy tylko złoży taki wniosek. W świetle standardów rzetelnego procesu,
także tych wypracowanych w orzecznictwie strasburskim (akurat w tej kwestii bardzo
gwarancyjnym) nie jest to konieczne w tych wypadkach, gdy sąd odwoławczy zajmować ma
się tylko zarzutami o charakterze czysto jurydycznym; w tych bowiem sytuacjach
wystarczające jest zagwarantowanie stawiennictwa obrońcy. Temu standardowi w pełni
19 
 
odpowiada zaś rozwiązanie przyjęte w projekcie. Zastrzeżenia zgłoszone przez Prokuratora
Generalnego pod adresem zaproponowanych możliwości ograniczenia uzasadnienia wyroku
wydanego w sprawach rozstrzyganych konsensualnie, zdają się świadczyć o niezbyt
wnikliwej lekturze nie tylko uzasadnienia projektu, ale także i samego tekstu projektowanego
(dodanego) § 3 art. 424 k.p.k. (po złożeniu wniosku, konieczność „wyjaśnienia podstawy
prawnej” będzie, rzecz jasna, stymulowała sąd do nawiązania – w niezbędnym zakresie –
także i do ustaleń faktycznych w świetle których ta przyjęta podstawa prawna jest zdaniem
sądu prawidłowa). Należy przychylić się natomiast do tych głosów (np. Sąd Okręgowy
w Płocku, Prokuratura Apelacyjna w Poznaniu), które wskazują, iż proponowana w projekcie
zmiana w zakresie reguły ne peius, określonej w art. 454 § 3 k.p.k. polegająca na zakazie
„bezpośredniego” wymierzenia przez sąd odwoławczy nie tylko kary dożywotniego
pozbawienia wolności, ale także i kary 25 lat pozbawienia wolności, idzie pod prąd jednej
z dyrektyw kierunkowych nowelizacji, a mianowicie zwiększeniu funkcjonalności
postępowania, w tym także postępowania odwoławczego, poprzez rezygnowanie ze zbędnej
jego kasatoryjności na rzecz reformatoryjności. Pozostawienie tej reguły ne peius w kształcie
obecnie obowiązującym (to jest ograniczonym do zakazu „bezpośredniego” wymierzenia
przez sąd odwoławczy kary dożywotniego pozbawienia wolności) stanowi wystarczający
standard gwarancyjny. W projekcie dokonuje więc w tym zakresie rewizji swego
zapatrywania. Pozostając przy problematyce reguł ne peius stwierdzić nadto należy, że nie
można natomiast podzielić zastrzeżenia (Sąd Okręgowy w Gdańsku), zgodnie z którym
skreślenie § 2 w art. 454 k.p.k. „spowoduje naruszenie zasady dwuinstancyjności”. Tego typu
supozycja świadczy nie tylko o wadliwym rozumieniu konstytucyjnej zasady
dwuinstancyjności, ale także i o niedostatecznie uważnej lekturze uzasadnienia projektu,
w którym zawarte zostały rozważania na ten temat, iż aczkolwiek analizowana tu zmiana
obniży gwarancje procesowe oskarżonego, niemniej jednak nie naruszy ani standardów
konwencyjnych, ani konstytucyjnych, a w znakomity sposób przyczyni się do zwiększenia
funkcjonalności postępowania, a więc do realizacji celu, który przyświeca projektowi
nowelizacyjnemu. Wypada wreszcie wskazać, że Naczelna Rada Adwokacka zgłosiła
w zakresie postępowania odwoławczego szereg dodatkowych, wykraczających poza projekt,
zmian („dodanie” § 5 do art. 427 k.p.k., zmiany w brzmieniu art. 445 § 2 oraz art. 439 § 1
pkt 2 k.p.k., skreślenie art. 434 § 2 i art. 440 k.p.k.). Przeanalizowano wszystkie te postulaty
i doszła do wniosku, że z niektórymi zagadnieniami zasygnalizowanymi przez NRA
(dot. art. 439 § 1 pkt 2 k.p.k.) znakomicie poradzi sobie orzecznictwo, niektóre zaś
20 
 
(dot. art. 434 § 2 k.p.k. i art. 440 k.p.k., jak i swoistego „uzupełniania” zarzutów
odwoławczych już po upływie terminu do wniesienia środka odwoławczego – dot. art. 427
§ 5 k.p.k. i art. 445 § 2 k.p.k.) nie zasługują, przynajmniej na obecnym etapie zwiększania
kontradyktoryjności postępowania (ale przecież nie przy zrealizowaniu modelu „czysto”
kontradyktoryjnego) na akceptację. Nie podzielono też zapatrywania wyrażonego
w stanowisku NRA, iż zmiana projektowana w art. 447 § 3 k.p.k. „zdaje się być swoistą
nadregulacją”. Niestety, orzecznictwo nie radzi sobie z konfiguracjami procesowymi, które
znajdą satysfakcjonujące rozwiązanie dopiero po wprowadzeniu zmian proponowanych
w tym punkcie projektu.
Odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne skazanie oraz niesłuszne stosowanie
środków przymusu procesowego. Zgłoszono tu niewiele uwag, ale też żadna z nich nie
zasługuje na uwzględnienie. W uwagach resortowych jedynie Minister Finansów odniósł się
to tych kwestii i podniósł, że z zakresu odszkodowania i zadośćuczynienia powinno się
wyeliminować zabezpieczenie majątkowe, ale tylko odnośnie kosztów procesu, gdyż – jak
wskazał – trudno określić na wstępie postępowania prawdopodobny zakres kwotowy
zabezpieczenia niezbędnego na pokrycie ostatecznych kosztów procesu (uwaga 5 wykazu
uwag resortów). Natomiast w uwagach prokuratorów i sądów, jedynie ci pierwsi kontestowali
całe nowe rozwiązanie podnosząc, że są to zmiany zbyt rewolucyjne, że oskarżony może
nagle przed rozprawą poddać się dobrowolnie karze, co zmniejszy koszty procesu,
a zabezpieczenie na te koszty prokurator określał mając na uwadze cały i pełny proces, czy
że może dojść przed sądem do nadzwyczajnego złagodzenia kary, czego przy zabezpieczeniu
się nie uwzględnia. Należy przede wszystkim zauważyć, że odszkodowanie
i zadośćuczynienie służyć ma jedynie osobie uniewinnionej lub wobec której umorzono
postępowanie albo gdy skazano ją wprawdzie, ale stosując takie reakcje karne, które nie
pozwalają zaliczyć na ich poczet stosowanych środków zapobiegawczych lub zabezpieczenia
majątkowego, a więc gdy w oczywisty sposób środki te były nadmierne. Trzeba też mieć na
uwadze, że podnoszone w uwagach dobrowolne poddanie się karze, czy orzeczenie
nadzwyczajnego złagodzenia kary wpływa jedynie na kwestię opłat w sprawach karnych
i obniża koszty postępowania sądowego, ale nie ma wpływu na wygenerowane już koszty
poniesione w toku postępowania przygotowawczego. Jak wcześniej wskazano, wprowadzono
obecnie w zakresie zabezpieczenia majątkowego nakaz reagowania organu procesowego na
zmieniającą się sytuację procesową i uchylania w związku z tym tego zabezpieczenia
w całości lub w części w toku postępowania, co zmniejsza niebezpieczeństwo szkody
21 
 
i krzywdy wyrządzanej nadmiernym, a więc i zbędnym zabezpieczeniem. Trudno zaś uznać
za właściwe dokonywanie, jak się obecnie zdarza, zabezpieczeń o bardzo znacznych
wartościach, które w efekcie nijak się mają następnie do rzeczywistych kosztów procesu,
w tym i, jak wiadomo, w sytuacjach gdy to już prokurator umarza później postępowanie
przygotowawcze wobec określonej osoby. Ta zaś w drodze długotrwałego postępowania
cywilnego dochodzić musi swych roszczeń wynikłych ze szkody wyrządzonej jej
długotrwałym zabezpieczeniem majątkowym. W konsekwencji nie uwzględniono
powyższych uwag i korygowania projektu w omawianym zakresie.
Stanowisko odnośnie uwag zgłoszonych w kwestii zmian w k.k.s. Uwagi w tej materii zgłosił
Minister Finansów oraz NRA. Pominięto jednak wszystkie te z nich, które dotyczyły zmian
w materialnym prawie karnym skarbowym, tak w części ogólnej, jak i w przepisach części
szczególnej k.k.s. odnośnie do poszczególnych czynów skarbowych, gdyż przedmiotem tej
nowelizacji jest jedynie postępowanie karne, tu sensu largo, a celem usprawnienie
i przyspieszenie tego postępowania przy poszerzenie jego konradyktoryjności. Z uwagi na te
założenia i cele Komisja proponuje nie uwzględnić też uwag NRA zmierzających m.in. do
przemodelowania procedury dobrowolnego poddania się odpowiedzialności, podobnie jak
tych, poprzez które chciano zmodyfikować niektóre, nie objęte projektem, przepisy lub
przepisy projektu, gdy przy uwzględnieniu stosowanych tu także norm k.p.k. i prawidłowej
ich wykładni nie wydaje się to konieczne (tak np. co do art. 114a k.k.s. czy nowego art. 131
§ 1 k.k.s.). Niektóre z nich nie mogą być uwzględnione, gdyż nie zaaprobowano ich również
na gruncie k.p.k., do którego się także odnosiły, np. objęcia śledztwem lub dochodzeniem
prokuratorskim referendarzy sądowych. Proponuje się uwzględnić uwagi NRA m.in. odnośnie
doprecyzowania art. 122 § 1 pkt 1 i proj. § 2 k.k.s. oraz proj. art. 125 i 128 k.k.s. odnośnie
odpowiedniego stosowania, wobec szczególnych stron tego procesu, niektórych przepisów
k.p.k., a także co do potrzeby wyeliminowania możliwości pociągania osoby trzeciej do
odpowiedzialności posiłkowej także przez sąd, gdy nie uczynił tego sam oskarżyciel (art. 124
§ 1 i 5 k.k.s. pierwszy skrócony, a drugi obecnie skreślony), gdyż kłóci się to z rozdziałem
funkcji procesowych w kontradyktoryjnym procesie, a dodatkowe zadanie postępowania
karnego skarbowego, jakim jest także doprowadzenie do wyrównania uszczerbku
finansowego państwa (art. 114 § 1 k.k.s.), nie uzasadnia obchodzenia zasady skargowości.
Proponuje się także uwzględnienie uwag Ministra Finansów odnośnie do potrzebnych zmian
w art. 122 § 1 k.k.s., dodania nowego art. 129a k.k.s., odnośnie do zbywania rzeczy zajętych
w sprawach karnych skarbowych w trybie egzekucji administracyjnej, doprecyzowania
22 
 
organów nadzoru nad dochodzeniem i śledztwem (nowy art. 151c k.k.s.), czy doprecyzowania
art. 156 § 1 k.k.s. oraz uprawnień służb celnych do dokonywania zabezpieczenia
majątkowego (art. 179 k.k.s.). Nie zasługuje natomiast na uwzględnienie sugestia MF
odnośnie do wprowadzenia nowego art. 129b k.k.s., gdyż powtarza ona na potrzeby k.k.s.
treść obecnego art. 232a § 2 k.p.k. w sytuacji, gdy według tego projektu przepis ów ulega
zmianie, a przy tym odesłanie do nowego art. 232a § 2 k.p.k. znalazło się w art. 122 § 1 pkt 1
k.k.s. Nie ma zaś żadnego uzasadnienia istnienie dwóch różnych rozwiązań w kwestii
niszczenia części zajętych przedmiotów. Część wysuwanych uwag proponuje się uwzględnić
przy okazji niezbędnej modyfikacji modelu postępowania przygotowawczego w sprawach
karnych skarbowych w związku z treścią uwag zgłaszanych w odniesieniu do zmian w k.p.k.,
będą one rzutowały także na unormowania k.k.s. W związku z powyższym, śledztwo zostało
na gruncie k.k.s. ograniczone do przestępstw popełnionych w warunkach art. 37 § 1 i 38 § 2
k.k.s. oraz gdy prokurator lub organ finansowy zarządzi je z uwagi na wagę lub zawiłość
sprawy (nowy § 2 i § 3 art. 151a k.k.s.). W sprawach o inne przestępstwa skarbowe
i o wykroczenia skarbowe prowadzono by dochodzenie, przy czym prokurator prowadził by
je tylko wobec osób wskazanych w proj. § 4 art. 151a k.k.s., ale także na gruncie śledztwa,
a nadto gdyby tak zarządził (proj. § 4 i 5 art. 151a k.k.s.). Nadzór nad śledztwem organów
finansowych należałby do prokuratora (nowy art. 151c § 1 k.k.s.), który miałby go także nad
dochodzeniem organu finansowego w sprawach o przestępstwa skarbowe, gdyby dotyczyło
ono osoby o jakiej mowa w art. 79 § 1 k.p.k. oraz gdy stosownie do art. 122 § 2 zd. drugie
k.k.s. z mocy ustawy ma nad nim już dziś taki nadzór, a w sprawach o wkroczenia skarbowe,
gdyby nadzór taki uprzednio sam zarządził (proj. § 2 art. 151c k.k.s.). Poza tym nadzór nad
dochodzeniem organów finansowych sprawowałyby finansowe organy nadrzędne (proj.
art. 151c § 3 k.k.s.). Proponuje się także uregulowanie w odrębnym przepisie (nowy art. 154a
k.k.s.) nowej konstrukcji końcowego zaznajamiania się stron (proj. art. 321 k.p.k.),
z materiałem postępowania przygotowawczego w sprawach karnych skarbowych. Proponuje
się też zmodyfikowanie i doprecyzowanie zasad wnoszenia aktu oskarżenia w sprawach
karnych skarbowych, przyjmując, że po śledztwie zarówno ten akt jak i wniosek o skazanie
bez rozprawy, wniosek o warunkowe umorzenie postępowania oraz wniosek określony
w art. 324 k.p.k., wnosiłby do sądu i popierał przed nim prokurator (nowe § 1 i 2 art. 155
k.k.s.). W pozostałych sprawach, gdy dochodzenie prowadził organ finansowy, to on
wnosiłby nadal wskazane wyżej skargi. Do aktu oskarżenia każdy z tych oskarżycieli dołączał
by (obowiązkowo – tak jak w k.p.k.) odpowiednio wniosek o nałożenie odpowiedzialności
23