Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy - Kodeks karny i niektórych innych ustaw

możliwe. Należy uznać, że doprowadzenie zatrzymanego do sądu w każdym razie powinno
nastąpić przed upływem 48 godzin od zatrzymania.
W odniesieniu do przepisów regulujących udział oskarżonego w rozprawie głównej.
Zawarty w projekcie sposób zagwarantowania oskarżonemu prawa do uczestniczenia
w rozprawie głównej spełnia wymogi art. 6 Konwencji. Powszechnie w orzecznictwie
strasburskim przyjmuje się, że wstępnym warunkiem realizacji kluczowego dla oskarżonego
prawa do obrony jest zapewnienie mu prawa do uczestniczenia w rozprawie głównej. Jest to
jednak prawo oskarżonego, którego może się on zrzec. Z orzecznictwa wynika, że zrzeczenie
się prawa do obrony może nastąpić przez wyraźne zademonstrowanie przez oskarżonego
braku woli udziału w rozprawie lub w sposób milczący, poprzez jego niestawiennictwo na
rozprawie pomimo świadomości terminu rozprawy odroczonej lub przerwanej. Aby takie
zrzeczenie się było skuteczne na gruncie Konwencji, musi być stwierdzone w sposób
niebudzący wątpliwości i nie może naruszać ważnego interesu publicznego. Zanim zostanie
stwierdzone zrzeczenie się przez oskarżonego jego praw wynikających z art. 6 Konwencji,
należy zbadać, czy oskarżony mógł rozsądnie przewidzieć konsekwencje procesowe swojego
zachowania (Hołowiński przeciwko Polsce, decyzja Trybunału z dnia 28 listopada 2006 r.;
Hermi przeciwko Włochom, wyrok dnia 18 października 2006 r. §§ 73-74). Prowadzeniu
postępowania pod nieobecność oskarżonego, który zrzekł się prawa do udziału w rozprawie
głównej powinny towarzyszyć zabezpieczenia proceduralne, odpowiednie do sytuacji.
Niestawiennictwo oskarżonego na rozprawę i uznanie go wskutek tego za „ukrywającego się”
nie powinno być poczytane za zrzeczenie się prawa do udziału w rozprawie, jeżeli istnieją
uzasadnione wątpliwości co do tego, czy był on w ogóle świadom prowadzenia przeciwko
niemu postępowania karnego (Colozza przeciwko Włochom, wyrok z dnia 12 lutego 1985,
§ 28; Abbasov przeciwko Republice Azerbejdżanu, wyrok z dnia 17 stycznia 2008 r., §§ 28 –
34).
W przypadku osądzenia oskarżonego in absentia przy błędnym założeniu, że zrzekł się on
prawa do udziału w rozprawie, należy mu zapewnić prawo do ponownego przeprowadzenia
procesu. Jeżeli natomiast oskarżony zmienia miejsce zamieszkania, łamiąc w ten sposób
nałożony na niego środek zapobiegawczy i pozbawiając się możliwości odbioru
korespondencji procesowej, nie może następnie twierdzić, że nie był świadom prowadzenia
postępowania sądowego w jego sprawie i domagać się ponownego osądzenia (Demebukov
128

przeciwko Bułgarii, wyrok z dnia 28 lutego 2008 r., §§ 53 – 59). Nie narusza art. 6 ust. 1
Konwencji procedowanie na rozprawie głównej pod nieobecność oskarżonego i niedoręczenie
mu wydanego na tej rozprawie wyroku, jeżeli oskarżony, świadom terminu kolejnej rozprawy
nie stawił się na nią bez usprawiedliwienia (Hołowiński przeciwko Polsce).
Uwzględniając zaprezentowane standardy wynikające z art. 6 Konwencji, uznano, że odejściu
od modelu obowiązkowego uczestnictwa oskarżonego w rozprawie głównej powinno
towarzyszyć wprowadzenie dodatkowych gwarancji dla oskarżonego. Dlatego w projekcie
wyraźnie przewidziano:
 „zabezpieczenia proceduralne” w postaci obowiązku doprowadzenia na rozprawę
główną oskarżonego pozbawionego wolności, jeżeli o to wnosi (art. 350 § 3 k.p.k.)
oraz prawa każdego oskarżonego do złożenia wniosku o wyznaczenie obrońcy
z urzędu (art. 80a k.p.k.). W projekcie utrzymano też obowiązek zawiadamiania
oskarżonego, którego obecność na rozprawie nie jest obowiązkowa, o terminie
rozprawy odroczonej, rezygnując z konieczności zawiadamiania o terminie rozprawy
przerwanej,
 obowiązek poinformowania oskarżonego przed rozprawą o konsekwencjach
nieskorzystania z prawa do udziału w rozprawie. Zgodnie z art. 353 k.p.k., przy
zawiadamianiu oskarżonego o terminie rozprawy zostanie mu doręczone pouczenie
o treści przepisów art. 374, 376, 377, 422, 427 § 4 i 447 § 5 k.p.k., przy czym o treści
przepisów art. 374, 376, 377 i 422 k.p.k. oskarżony powinien być już informowany
wcześniej, przy doręczeniu mu odpisu aktu oskarżenia (art. 338 § 1 k.p.k.). Zatem już
podejmując decyzję o ewentualnej rezygnacji z udziału w rozprawie, oskarżony,
dzięki pouczeniu o treści art. 427 § 4 i art. 447 § 5 k.p.k., będzie świadom tego, że
rezygnuje tym samym ze składania wniosków dowodowych na rozprawie a w apelacji
nie będzie mógł podnieść zarzutów nieprzeprowadzenia przez sąd dowodów,
o których przeprowadzenie nie wnioskował,
 zabezpieczenie wspomnianego w orzecznictwie strasburskim „interesu publicznego”,
poprzez uznanie, że w sprawach o zbrodnie obecność oskarżonego jest obowiązkowa
przy czynnościach przewidzianych w art. 385 i 386 k.p.k., oraz przez to, że w każdym
przypadku sąd może uznać obecności oskarżonego na rozprawie za obowiązkową
(art. 374 § 1 i 1a).
129

W odniesieniu do prawa do posiadania obrońcy i realizowania prawa do obrony na rozprawie,
wprowadzone zmiany tworzą model dostępu do pomocy prawnej, który należy uznać za
w pełni zgodny z przewidzianym w art. 6 ust. 3 lit. c Konwencji. Z tego przepisu wynika, że
przyznanie pomocy prawnej jest uzależnione od spełnienia kumulatywnie obu warunków:
oskarżony musi wykazać ubóstwo, a sąd powinien sprawdzić, czy „interes wymiaru
sprawiedliwości” wymaga przyznania obrońcy. Przyjmuje się przy tym, że jeżeli
oskarżonemu w danym postępowaniu karnym grozi wymierzenie kary pozbawienia wolności,
to, co do zasady, „dobro wymiaru sprawiedliwości” wymaga, aby był on reprezentowany
przez obrońcę (Benham przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, wyrok z dnia 10 czerwca
1998 r., § 61; Beet i inni przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, wyrok z dnia 1 marca 2005 r.,
§ 38). Decydujące jest przy tym to, czy za zarzucany oskarżonemu czyn dopuszczalne jest
wymierzenie kary pozbawienia wolności a nie prawdopodobieństwo wymierzenia tej kary
w danym przypadku (Quaranta przeciwko Szwajcarii, wyrok z dnia 24 maja 1991 r., § 33).
Przy takim ujęciu przesłanki „dobra wymiaru sprawiedliwości” trzeba uznać, że jest ona
automatycznie spełniona w zdecydowanej większości postępowań karnych.
Wprowadzony model dostępu do pomocy prawnej skutkuje tym, że każdy, kto nie jest
w stanie ponieść kosztów obrońcy z wyboru może być reprezentowany przez obrońcę
z urzędu w postępowaniu sądowym, bez konieczności wykazywania swego ubóstwa
w momencie składania wniosku o wyznaczenie obrońcy. Ostateczne obciążenie oskarżonego
kosztami wyznaczenia obrońcy z urzędu jest uzależnione od rodzaju zapadłego
rozstrzygnięcia w przedmiocie odpowiedzialności karnej oskarżonego oraz od jego sytuacji
majątkowej i rodzinnej, co odpowiada wymogom konwencyjnym. Ponadto, może być ono
poddane kontroli instancyjnej (art. 626 § 3 k.p.k.), gdy tymczasem na odmowę ustanowienia
obrońcy z urzędu na podstawie art. 78 k.p.k. nie przysługuje zażalenie.
Zapewnienie realnego dostępu do pomocy obrońcy dla każdego oskarżonego ma bardzo
istotne znaczenie w kontekście wprowadzenia zasady przeprowadzania dowodów na
rozprawie na wniosek stron, a jedynie wyjątkowo, w szczególnie uzasadnionych przypadkach
– z urzędu przez sąd (art. 167 k.p.k.).
W odniesieniu do orzekania na posiedzeniach niejawnych.
Wprowadzenie do kodeksu zasady niejawności posiedzeń sądowych nie narusza prawa
oskarżonego do publicznego rozpoznania jego sprawy, wyrażonego w art. 6 ust. 1 Konwencji.
Należy zauważyć, że konwencyjny wymóg publicznego orzekania odnosi się wyłącznie do
130

zasadniczego przedmiotu procesu, czyli kwestii odpowiedzialności karnej oskarżonego
(Reinprecht przeciwko Austrii, wyrok z dnia 15 listopada 2005 r., §§ 47 – 48, w którym
Trybunał uznał, że z art. 6 ust. 1 Konwencji nie wynika uprawnienie oskarżonego do
publicznego orzekania w ramach procedur kontroli stosowania tymczasowego aresztowania).
W myśl art. 6 ust. 1 Konwencji, publiczne rozpoznanie sprawy jest uprawnieniem
oskarżonego i nie stanowi sposobu zagwarantowanie społeczeństwu prawa do kontrolowania
wymiaru sprawiedliwości. Z tego powodu, z punktu widzenia art. 6 ust. 1 Konwencji, nie jest
konieczne zagwarantowanie jawności posiedzeń w tych wszystkich przypadkach, w których
orzekanie na posiedzeniu, a nie na rozprawie następuje na wniosek samego oskarżonego (np.:
art. 341, 343, 343a k.p.k. – por. Hermi przeciwko Włochom, wyrok z dnia 18 października
2006 r., §§ 77 – 80). Ponadto, w postępowaniu odwoławczym nie jest konieczne zapewnienie
wszystkich gwarancji rzetelnego procesu, w tym publicznego procedowania, w szczególności
wówczas, gdy dotyczy ono wyłącznie kwestii prawnych, a zapewniono pełne gwarancje
publicznego procesu w postępowaniu pierwszoinstancyjnym (m.in.: Seliwiak przeciwko
Polsce, wyrok z dnia 21 lipca 2009 r., §§ 55 – 56). Należy też zauważyć, że art. 6 ust. 1
Konwencji wymienia dość obszerny katalog okoliczności, które mogą usprawiedliwiać
wyłączenie jawności orzekania.
W świetle zarysowanych standardów należy uznać, że wyłączenie jawności posiedzeń, na
których sąd orzeka w przedmiocie głównego nurtu procesu w postępowaniu odwoławczym
lub w postępowaniu w przedmiocie nadzwyczajnych środków zaskarżenia (przewidzianych
np. w art. 439 § 1, 535 § 1 k.p.k.) nie jest sprzeczne z art. 6 ust. 1 Konwencji.
Lista posiedzeń jawnych dla publiczności wskazanych w art. 95a § 2 k.p.k. nie obejmuje
dwóch sytuacji orzekania w kwestii odpowiedzialności karnej oskarżonego przez sąd
pierwszej instancji. Pierwszą z nich jest orzekanie na posiedzeniu w przedmiocie wniosku
prokuratora o umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy i o zastosowaniu
środków zabezpieczających. Wyłączenie jawności zewnętrznej tego posiedzenia jest jednak
w pełni usprawiedliwione koniecznością ochrony życia prywatnego oskarżonego, czyli
z powodu wskazanego w art. 6 ust. 1 Konwencji. W drugim przypadku – wydania wyroku
nakazowego na posiedzeniu (art. 500 § 4 k.p.k.) – wyłączenie jawności posiedzenia nie
pozbawia oskarżonego prawa do publicznej rozprawy, skoro może on złożyć sprzeciw od
wyroku, automatycznie skutkujący przeprowadzeniem rozprawy (Trybunał stwierdza
naruszenie prawa do publicznego rozpoznania sprawy jedynie wówczas, gdy po wydaniu
131

wyroku w postępowaniu uproszczonym na posiedzeniu niejawnym dla oskarżonego
i publiczności, nie ma on prawa do ponownego rozpoznania sprawy na jawnej rozprawie (tak,
m.in.: Aldemir przeciwko Turcji, wyrok z dnia 22 września 2009 r.).
Prawo do obrony i równość stron na rozprawie odwoławczej.
Wobec rozszerzenia dopuszczalności prowadzenia postępowania dowodowego na rozprawie
odwoławczej, wzmocniono prawo oskarżonego do realizowania obrony (osobiście lub przez
ustanowionego z urzędu obrońcę) na tym etapie postępowania karnego. Projekt przewiduje
możliwość złożenia przez każdego oskarżonego wniosku o wyznaczenie obrońcy z urzędu
w celu reprezentowania go w postępowaniu apelacyjnym (art. 444 § 3 k.p.k.). W przypadku
złożenia takiego wniosku, udział obrońcy w rozprawie odwoławczej jest obligatoryjny,
podobnie jak w przypadkach obrony obowiązkowej, uregulowanych w art. 79 i 80 k.p.k.
(art. 450 § 1 k.p.k.).
W odniesieniu do udziału w rozprawie odwoławczej oskarżonego pozbawionego wolności
projekt wprowadza niewielkie zmiany, polegające na zakreśleniu oskarżonemu 7-dniowego
terminu do złożenia wniosku o doprowadzenie na rozprawę odwoławczą. Doprecyzowano
jednocześnie skutki przekroczenia tego terminu. Przepis art. 451 k.p.k. po projektowanej
zmianie normatywnej nadal nie przewiduje obligatoryjnego doprowadzenia na rozprawę
odwoławczą oskarżonego, który tego żąda. Pomimo tego, można uznać, że unormowanie to
nie pozostaje w sprzeczności z wymogami rzetelnego procedowania na rozprawie
odwoławczej, określonymi przez ETPCz. Z art. 6 Konwencji nie wynika wymóg zapewnienia
udziału oskarżonemu pozbawionemu wolności w rozprawie odwoławczej w każdym
przypadku. Trybunał przyjmuje, że doprowadzenie oskarżonego jest konieczne wtedy, gdy
skarga odwoławcza nie ogranicza się do zagadnień stricte prawnych. Wówczas istnieje
obowiązek zapewnienia oskarżonemu osobistego uczestnictwa w rozprawie, na której
rozpoznawana będzie jego apelacja i poinformowania go z wyprzedzeniem i w jasny sposób
o prawie do obecności na takiej rozprawie (Sobolewski przeciwko Polsce, wyrok z dnia
9 czerwca 2009 r. (§ 41); Strzałkowski przeciwko Polsce, wyrok z dnia 9 czerwca 2009 r.,
(§ 47).
Wprowadzone zmiany art. 451 k.p.k. pozwolą nie tylko na bardziej racjonalne procedowanie
w ramach przygotowania rozprawy odwoławczej, ale również na zapewnienie oskarżonemu
i jego obrońcy odpowiedniego czasu na przygotowanie się do rozprawy odwoławczej.
132