Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy - Kodeks karny i niektórych innych ustaw

skazaniu, następującego po uchyleniu wyroku skazującego w wyniku kasacji lub wznowienia
lub skazania wprawdzie wówczas, ale łagodniej niż w uchylonym wyroku. W takim wypadku
roszczenie o odszkodowanie i zadośćuczynienie obejmowałoby szkodę i krzywdę wynikłe
z wykonania w całości lub w części, nie tylko – jak dotąd – kary, ale i środka karnego oraz za
niezasadne wykonywanie wobec oskarżonego, ostatecznie uniewinnionego, środków
przymusu określonych w dziale VI kodeksu (zatrzymanie, środki zapobiegawcze oraz
zabezpieczenie majątkowe). W razie zaś łagodniejszego skazania, dotyczyłoby ono tylko kar
i środków (karnych i przymusu) w zakresie, w jakim skazany nie powinien ich ponieść,
a więc w jakim nie zaliczono ich na poczet kar i środków karnych orzeczonych po uchyleniu
prawomocnego wyroku. Przedstawione rozszerzenie nie obejmuje jednak szkód, jakie mogą
być wyrządzone innymi jeszcze czynnościami procesowymi, które mają także charakter
przymusowy i wkraczają w sferę konstytucyjnych wolności, ale łączą się ze zbieraniem
dowodów i nie dotyczą tylko oskarżonego (przeszukanie i zatrzymanie rzeczy, czy kontrola
rozmów). Nie wiążą się one zatem bezpośrednio z niesłusznym skazaniem oskarżonego,
z którym w ścisłym związku pozostają przepisy rozdziału 58 k.p.k., zatem ich dochodzenie
następowałoby nadal w drodze cywilnoprawnej.
Modyfikując art. 552 k.p.k. nie zmieniono jego § 2 i 3, które zakładają stosowanie reguł § 1
także do umorzenia procesu po uprzednim uchyleniu w trybie kasacji lub wznowienia
prawomocnego wyroku skazującego oraz do zastosowanych uprzednio środków
zabezpieczających.
Zmiana dotyczy natomiast § 4 art. 552 k.p.k., który obecnie odnosi się do odszkodowania za
niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie i zatrzymanie, gdy do uniewinnienia lub
umorzenia procesu dochodzi w toku postępowania, a nie dopiero po uchyleniu
prawomocnego wyroku. Te kwestie przesunięto do nowych art. 552a i 552b. Natomiast nowy
§ 4 rozszerza prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia na sytuacje, gdy w wyniku kasacji
lub wznowienia, a więc tak samo jak w § 1 – 3, stwierdzono, że zarządzenie wykonania kary
warunkowo zawieszonej lub z której wykonania warunkowo zwolniono oskarżonego albo
podjęcie warunkowo umorzonego postępowania i orzeczenie w to miejsce kary lub środka
karnego, było niewątpliwie niezasadne. W sytuacjach takich bowiem, podobnie jak we
wcześniejszych przepisach art. 552, dochodzi do niezasadnego zastosowania i wykonania
kary lub środka karnego, których oskarżony nie powinien był ponosić. Dzisiejsze rozwiązanie
takiego uprawnienia mu nie daje. Wzorem rozwiązania przyjętego w projektowanym § 1
63

art. 552, rozszerzającego zakres przedmiotowy przepisów rozdziału 58, w nowym art. 552a,
zakłada się odrębną regulację dotyczącą sytuacji, gdy do uniewinnienia lub umorzenia
postępowania in personam doszło w wypadkach innych niż określone w art. 552, czyli bez
uchylania prawomocnego wyroku w trybie nadzwyczajnych środków zaskarżenia, a więc
także przy umorzeniu postępowania nawet w stadium przygotowawczym, i zakłada, że
wówczas prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia przysługuje za szkodę i krzywdę
wynikłe z wykonywania wobec oskarżonego w tym postępowaniu środków przymusu
określonych w dziale VI kodeksu (§ 1). Ograniczenia w tej materii przewidziano jednak w
nowo ukształtowanym art. 553. Natomiast w omawianym art. 552a przyjęto także (§ 2), że
roszczenie o odszkodowanie i zadośćuczynienie przysługiwać ma również skazanemu z tytułu
niezasadnego wykonywania wobec niego środków zapobiegawczych, ale jedynie w zakresie,
w jakim z uwagi na rodzaj i rozmiar orzeczonych kar i środków karnych, nie można ich było
zaliczyć na poczet tychże kar (środków), z tym że chodzi tu jedynie o środki zapobiegawcze
podlegające w ogóle takiemu zaliczeniu. Odszkodowanie i zadośćuczynienie służyłoby także
z racji stosowania wobec skazanego zabezpieczenia majątkowego, tym razem w zakresie, w
jakim nie wykorzystano w pełni kwot objętych takim zabezpieczeniem. Rozwiązanie
wskazane wyżej, a ujęte w § 2, miałoby też odpowiednie zastosowanie w razie orzeczenia o
warunkowym umorzeniu postępowania (§ 3). We wszystkich tych sytuacjach aktualnie nie
przewiduje się możliwości dochodzenia odszkodowania i zadośćuczynienia, a jak już
wskazano, w praktyce bywa, że stosowane środki zapobiegawcze i zabezpieczenie majątkowe
przewyższają niekiedy rozmiar orzeczonych kar i środków karnych, na poczet których można
było je zaliczyć, albo kary te i środki są dostosowywane do rozmiarów i czasokresów
wskazanych środków przymusu. Wydaje się zatem niezbędne wprowadzenie możliwości
dochodzenia przez osoby skazane oraz wobec których postępowanie warunkowo umorzono
stosownych roszczeń, także wówczas, gdy środki przymusu przewyższają zastosowaną
reakcję karną. Natomiast nowy art. 552b k.p.k. dotyczyłby już tylko odszkodowania i
zadośćuczynienia za niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie i to jedynie takie, które dotknęło
osobę, wobec której nie prowadzono postępowania karnego, a więc nawet po zatrzymaniu w
wypadkach określonych w art. 244 k.p.k. nie doszło do przedstawienia jej zarzutów. W razie
przedstawienia takowych lub zatrzymania osoby będącej już podejrzanym czy oskarżonym,
roszczenia wynikałyby wprost z § 1 art. 552a k.p.k. i pojawiały się w razie późniejszego
umorzenia postępowania lub uniewinnienia takiej osoby z racji niesłusznego stosowanego
wobec niej środka przymusu. Rozwiązanie przyjęte w nowych przepisach art. 552, 552a i
64

552b k.p.k. prowadzi do potrzeby zmian także w art. 553 k.p.k., dotyczącym wyłączenia
roszczeń odszkodowawczych. W § 1 art. 553, k.p.k. zmiany odnoszą się jedynie do stylizacji
przepisu i
zastąpienia określeń dotyczących skazania, tymczasowego aresztowania
i zatrzymania określeniem odnoszącym się nie tylko do skazania, ale także warunkowego
umorzenia postępowania oraz zastosowania środka zabezpieczającego i ogólnie do środków
przymusu. Istota tej regulacji nie ulega natomiast zmianie. Utrzymano przy tym, ujęte
aktualnie w art. 553 § 2 k.p.k. rozwiązanie, że wskazane wyłączenie roszczeń nie ma
zastosowania, jeżeli fałszywe oświadczenie, o którym mowa w § 1 art. 553 k.p.k., było
złożone w warunkach wskazanych w odpowiednich przepisach art. 171 k.p.k. oraz gdy
szkoda lub krzywda powstały na skutek przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia
obowiązków przez funkcjonariusza publicznego, dostosowując się jedynie do obecnego
brzmienia przywołanego art. 171 (§ 5 art. 553). Zmiany takie wprowadzają natomiast nowe
§ 2 – 4. W § 2 wyłączono dodatkowo roszczenia o odszkodowanie i zadośćuczynienie, jeżeli
dochodzone są one z tytułu wykonywania środka przymusu, gdy zastosowanie tego środka
nastąpiło z powodu bezprawnego utrudniania postępowania przez oskarżonego. Uznano, że
poszerzenie zakresu odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa nie może
oznaczać, iż odszkodowanie takie będzie służyło osobie uniewinnionej lub wobec której
umorzono bądź warunkowo umorzono postępowanie, gdy stosowane wobec niej uprzednio
środki zapobiegawcze spowodowane były podejmowaniem przez nią w toku postępowania
działań bezprawnie utrudniających to postępowanie. Oskarżony korzystając z prawa do
obrony nie może bowiem podejmować tego rodzaju działań, a jego obrona powinna mieścić
się w granicach prawa. Przy wyłączeniu tym chodzi jedynie o bezprawne utrudnianie
postępowania, a nie o obawy takiego utrudniania, jeżeli to obawy takie były podstawą
zastosowania środka przymusu; w tych ostatnich sytuacjach roszczenie przysługiwałoby.
Natomiast w § 3 wyłączono prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia osobie, wobec
której postępowanie umorzono z uwagi na jej niepoczytalność, ale jedynie w odniesieniu do
sytuacji, gdy chciałaby ona dochodzić takich roszczeń z tytułu stosowania wobec niej
środków zapobiegawczych, a środki te stosowano w oparciu o art. 258 § 3 k.p.k., czyli ze
względu na obawę popełnienia nowego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub
bezpieczeństwu powszechnemu, zwłaszcza gdy oskarżony popełnieniem takiego przestępstwa
groził. Uznano bowiem, że przy tej szczególnej podstawie stosowania środków
zapobiegawczych, z uwagi na wysuwane realne groźby pod adresem osób trzecich, nie byłoby
zasadne przyznawanie odszkodowania, nawet osobie, co do której postępowanie umorzono
65

z uwagi na jej niepoczytalność. W pozostałych sytuacjach stosowania tych środków,
odszkodowanie i zadośćuczynienie służyłoby już na zasadach ogólnych (art. 552 § 1 i 552a §
1 k.p.k.). Ostatnie przewidziane tu wyłączenie roszczeń (§ 4) dotyczy dochodzenia jedynie
odszkodowania za szkodę, w sytuacji, gdy już przed wystąpieniem z tym roszczeniem okres
stosowania kar, środków karnych i środków przymusu, których wniosek dotyczy, zaliczono
wnioskodawcy na poczet kar, środków karnych lub zabezpieczających w innym jego
postępowaniu karnym. Nie wykluczałoby to jednak roszczeń o zadośćuczynienie za krzywdę
wyrządzoną niesłusznym ich stosowaniem wobec osoby, którą przecież później uniewinniono
lub wobec której proces umorzono. Natomiast ostatni z przepisów art. 553 k.p.k. (§ 6), jest
odpowiednikiem rozwiązania przyjętego obecnie w § 3 art. 553, i zakłada odpowiednie
stosowanie art. 362 k.c., o miarkowaniu odszkodowania, gdy oskarżony przyczynił się do
wydania niekorzystnych dlań orzeczeń, z tym że rozszerza owe orzeczenia także na
przypadek ujęty w proponowanym § 2 art. 553 k.p.k., podczas gdy w aktualnym brzmieniu
miarkowanie to dotyczy wyłącznie sytuacji opisanych w § 1 art. 553 k.p.k.
Nowy art. 553a dotyczy sytuacji, gdy okresy niesłusznego stosowania kar, środków karnych
lub zabezpieczających albo środków przymusu, których wniosek dotyczy, zaliczono już na
poczet kar i innych środków orzeczonych w innym postępowaniu karnym. Przyjmuje się tu,
że ustalając wówczas wysokość odszkodowania, sąd ma uwzględniać fakt owego zaliczenia,
co oznacza stosowne miarkowanie owego odszkodowania. Przepis nie odnosi się natomiast
do dochodzenia zadośćuczynienia za niesłuszne stosowanie owych zaliczonych w innym
procesie kar i innych środków.
Natomiast zmiany zakładane w art. 554 k.p.k., który dotyczy właściwości sądu oraz forum
procedowania i składu sądu, odnoszą się: a) w zakresie § 1 jedynie do stylizacji przepisu
z uwagi na zmianę numeracji regulacji dotyczącej roszczeń odszkodowawczych i w miejsce
przywoływanego tu obecnie art. 552 § 4 k.p.k., przyjęto generalnie, że żądanie
o odszkodowanie i zadośćuczynienie składa się nadal – co do zasady – w sądzie okręgowym,
w okręgu którego wydano orzeczenie w pierwszej instancji, a tylko gdy dotyczy ono
odszkodowania za niesłuszne zatrzymanie osoby niebędącej oskarżonym, w sądzie
okręgowym właściwym ze względu na miejsce zwolnienia z zatrzymania, zaś b) odnośnie do
§ 2 przez przyjęcie, iż orzekanie następowałoby w składzie 1 sędziego, a nie jak dotąd 3
sędziów, ale nadal na rozprawie. Należy tu mieć na uwadze, że liczba spraw
odszkodowawczych w trybie rozdziału 58 k.p.k. zapewne wzrośnie, ale zmniejszy się za to
66

ilość takich spraw prowadzonych dotąd w postępowaniach cywilnych, gdzie jest zasadą
prowadzenie procesu w I instancji jednoosobowo. Na gruncie art. 554 k.p.k. chodzi przy tym
o sąd okręgowy, a więc i sędziów z większą praktyką orzeczniczą, zatem przyjęcie tu
jednoosobowego orzekania nie wpłynie na jego jakość, a pozwoli przy tym na przydzielanie
pozostałym dwóm ewentualnym członkom składu kolegialnego, innych spraw do orzekania.
Dodane natomiast nowe § 3 i 4 dotyczą wprowadzenia wyraźnego wymogu zawiadamiania
o
terminie rozprawy organu uprawnionego do reprezentowania Skarbu Państwa oraz
prokuratora, które to zawiadomienie następowałoby przez przesłanie im odpisu wniosku
o odszkodowanie i zadośćuczynienie (§ 3) oraz kwestii kosztów postępowania, o którym
mowa w rozdziale 58 k.p.k. (§ 4). Dotychczasowe rozwiązanie w tej materii ogranicza się
jedynie do wskazania w końcowym fragmencie obecnego art. 554 § 2 k.p.k., że postępowanie
to jest wolne od kosztów, co budzi zarówno w orzecznictwie, jak i doktrynie, istotne
rozbieżności m.in. w kwestii zwrotu wnioskodawcy wydatków poniesionych z tytułu
korzystania z pomocy prawnej pełnomocnika. Zaproponowane w § 4 rozwiązanie eliminuje
wątpliwości w tej materii, przyjmując, że po pierwsze przedmiotowe postępowanie jest wolne
jedynie od kosztów sądowych (§ 4 zd. I), czyli opłat oraz wydatków ponoszonych przez
Skarb Państwa (art. 616 § 2 k.p.k.), a po drugie, że w razie uwzględnienia dochodzonych
roszczeń, choćby w
części, wnioskodawcy przysługuje od Skarbu Państwa zwrot
uzasadnionych wydatków, w tym z tytułu ustanowienia jednego pełnomocnika. Rozwiązanie
to w pełni odpowiada, podnoszonemu w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego,
wymogowi, aby strona, która „wygrywa” proces, nie ponosiła wydatków związanych z jego
prowadzeniem, a więc, aby wydatki te były jej jednak zwracane. Ponieważ postępowanie,
o którym mowa w rozdziale 58 k.p.k., dotyczy roszczeń kierowanych przeciwko Skarbowi
Państwa, to wydatki owe powinien wówczas zwrócić wnioskodawcy Skarb Państwa. Do
rozmiarów zwracanych wydatków związanych z udziałem w sprawie pełnomocnika
wnioskodawcy, miałoby pełne zastosowanie rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości
w sprawie opłat za czynności adwokackie (...) z dnia 28 września 2002 r. (Dz. U. Nr 163,
poz. 1348, ze zm.).
Modyfikacje art. 555, 557 i 558 k.p.k. mają jedynie charakter stylizacyjny. Wiążą się one –
tak w art. 555 k.p.k., dotyczącym przedawnienia roszczeń – z wewnętrzną zmianą numeracji,
przepisów niniejszego rozdziału i potrzebą w związku z tym powołania, w miejsce odrębnego
potraktowania skazania i umorzenia oraz tymczasowego aresztowania i zatrzymania,
67