Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy - Kodeks karny i niektórych innych ustaw

tego środka, a sprowadzenie do tego sądu owych akt wydłużyłoby jedynie całą procedurę.
Prokurator byłby jednak zwolniony z obowiązku niezwłocznego doprowadzenia ujętego do
sądu, gdyby po przesłuchaniu go sam uchylił tymczasowe aresztowanie lub zastąpił je innym,
nieizolacyjnym środkiem zapobiegawczym, które to możliwości wynikają z art. 253 § 2 k.p.k.
Trzeba też podkreślić, że projektowane rozwiązanie odnosi się nie tylko do schwytania osoby
ściganej listem gończym w toku postępowania przygotowawczego, ale także postępowania
sądowego. Na tym etapie sąd, o doprowadzeniu osoby schwytanej, zawsze z urzędu
podejmowałby decyzję o dalszym stosowaniu tymczasowego aresztowania, względnie
o
zastosowaniu innego, nieizolacyjnego środka zapobiegawczego lub odstąpieniu od
stosowania takiego środka. Proponowane rozwiązanie, realizując wymogi ustawy zasadniczej
i EKPC, eliminowałoby tym samym zasadne skargi w tym zakresie do ETPC.
Ostatnia zmiana dotycząca środków zapobiegawczych ujęta została w ramach modyfikacji art.
268 k.p.k., dotyczącego przepadku i ściągania sum poręczenia majątkowego. Obecnie przepis
ten zakłada jedynie, obligatoryjnie lub fakultatywnie, przepadek lub ściągnięcie poręczenia
zawsze w całości. Prowadzi to w konsekwencji do zastosowania wobec oskarżonego
tymczasowego aresztowania. Projektowany nowy § 1a przyjmuje w związku z tym
dopuszczalność orzeczenia częściowego tylko przepadku lub ściągnięcia poręczenia
z zastosowaniem wówczas obowiązkowo jeszcze innego, ale tylko nieizolacyjnego, środka
zapobiegawczego, z uwzględnieniem art. 258 § 4 k.p.k., a więc nasilenia obaw, które
wywołały zastosowanie tego środka i stadium procesu, w jakim jest obecnie postępowanie
oraz zakres dokonanych już zabezpieczeń dowodowych. Takie rozwiązanie sprzyjałoby
lepszemu wywiązywaniu się poręczyciela ze swych obowiązków, gdyż utraciłby on tylko
część sum poręczenia, dbałby zatem bardziej o to, by nie utracić reszty, a więc i o to, aby sam
oskarżony, za którego poręczył, wywiązywał się ze swych obowiązków procesowych. To
samo odnieść należy i do oskarżonego, gdyby to on wyłożył sumę poręczenia.
a. Zabezpieczenie majątkowe.
Kolejna grupa zmian z zakresu środków przymusu dotyczy już innych niż środki
zapobiegawcze takich środków i odnosi się do zabezpieczenia majątkowego. Dolegliwość
tego środka jest znaczna, a sama obecna regulacja i stosowanie w praktyce tego środka
przymusu wywołuje zasadne zastrzeżenia. Przepisy o zabezpieczeniu majątkowym,
zezwalając na to zabezpieczenie w określonych sytuacjach, nie określają bowiem w ogóle
przesłanek jego stosowania, nie wiążą jego zakresu i sposobu z zakresem tego, czemu służyć
58

ma owo zabezpieczenie, a jednocześnie komplikują procedurę zabezpieczenia, wymagając
zawsze uzyskania klauzuli wykonalności i to odpłatnie. Proponowane zmiany mają na celu
wyeliminowanie tych mankamentów zarówno w interesie osób, których zabezpieczenie
dotyka, jak i sprawności postępowania. Nie uznano natomiast za stosowne, sugerowanego
niekiedy w piśmiennictwie i praktyce, włączenia zabezpieczenia majątkowego do systemu
środków zapobiegawczych i poddanie ich rygorom stosowania tych środków. Rzecz bowiem
w tym, że przy zabezpieczeniu majątkowym nie chodzi, jak przy środkach zapobiegawczych,
o zabezpieczenie prawidłowości prowadzonego właśnie postępowania karnego, w jego etapie
przygotowawczym i jurysdykcyjnym, lecz o zabezpieczenie już w tych stadiach procesu
realności wykonania grożących kar, środków karnych i innych środków, jakie mogą być in
concreto orzeczone w sprawie, a także kosztów procesu, a więc o zabezpieczenie
postępowania karnego wykonawczego, czyli trzeciego stadium procesu karnego. Nie
zaakceptowano też sugestii przekazania wykonywania tego zabezpieczenia organom
skarbowym w miejsce komorników, a to dlatego, że przepisy Kodeksu karnego
wykonawczego już i tak stwarzają możliwość przekazania wykonania postanowienia
o zabezpieczeniu urzędom skarbowym (art.195a § 1 k.k.w.). Pierwszy ze zmienianych
przepisów, art. 291 k.p.k., określa obecnie jedynie jakie kary, środki karne i inne środki (§ 1)
oraz roszczenia majątkowe (§ 2) mogą podlegać zabezpieczeniu z urzędu (kwestię
zabezpieczenia na wniosek powoda cywilnego normuje odrębnie art. 69 § 2 k.p.k.).
Proponowana zmiana art. 291 k.p.k. polega na wyraźnym wskazaniu w przywoływanych
wyżej paragrafach konieczności zaistnienia uzasadnionej obawy, że bez takiego
zabezpieczenia wykonanie orzeczenia w zakresie danej kary, środka czy roszczenia, będzie
niemożliwe lub znacznie utrudnione, bez istnienia której zabezpieczenie nie byłoby możliwe.
Jest to pewne nawiązanie do środków zapobiegawczych, wymagających uprzedniej obawy
utrudniania postępowania przez oskarżonego, z tym że tym razem chodzi o inną obawę, ale
nadal „uzasadnioną”, a więc wynikającą z dokonanych już w postępowaniu ustaleń. Jest to
zatem wyraźne wskazanie, że do zabezpieczenia nie powinno dochodzić pochopnie, a taki
wymóg jest już gwarancją dla oskarżonego.
Powyższe reguły dotyczyłyby również zmodyfikowanych przepisów § 3 i 4, odnoszących się
do zabezpieczania kosztów sądowych i zwrotu korzyści majątkowej, uzyskanej z cudzego
przestępstwa, które dodano do kodeksu nowelą z dnia 16 września 2011 r., bez zaznaczania
konieczności istnienia obawy, że bez takiego zabezpieczenia będzie utrudnione bądź wręcz
niemożliwe wykonanie orzeczeń w tej materii. Następuje w ten sposób obecnie ujednolicenie
59

wymogów, co do zabezpieczania majątkowego w każdym aspekcie tej instytucji. Wreszcie
wprowadzono wyraźny obowiązek uchylenia w całości lub części zabezpieczenia
majątkowego, w sytuacjach w których ustaną przyczyny uzasadniającego choćby częściowe
jego stosowanie.
Natomiast zmiana wprowadzona do art. 292 § 1 k.p.k., który obecnie przyjmuje, że:
„Zabezpieczenie następuje w sposób wskazany w przepisach Kodeksu postępowania
cywilnego” wiąże się z przywoływanym już faktem, wynikającej ze zmienionych przepisów
k.k.w., możliwości powierzenia wykonania zabezpieczenia majątkowego urzędom
skarbowym, które stosują wówczas przepisy ustawy o postępowaniu egzekucyjnym
w administracji, a nie normy k.p.c. Dlatego uzupełniono tu jedynie wskazaną wyżej treść § 1
art. 292 k.p.k. o zwrot „chyba że ustawa stanowi inaczej”, co uwzględnia rozwiązania prawa
karnego wykonawczego. Zmiany dokonane w art. 293 k.p.k. są już poważniejsze. Aktualnie
przyjmuje on jedynie, że postanowienie o zabezpieczeniu wydaje sąd, a w postępowaniu
przygotowawczym prokurator oraz ogólnikowo, że w postanowieniu tym „określa się zakres
i sposób zabezpieczenia” (§ 1), a nadto, że na postanowienie to przysługuje zażalenie, przy
czym na postanowienie prokuratora – do sądu rejonowego miejsca prowadzenia postępowania
(§ 2). W proponowanym nowym brzmieniu art. 293 k.p.k. utrzymuje się zasadę, że
postanowienie o zabezpieczeniu może wydać sąd, a w postępowaniu przygotowawczym
prokurator (§ 1 zdanie pierwsze) oraz że służy na nie zażalenie (§ 2), ale jednocześnie
przyjmuje się jako regułę, że to ostatnie służy na zasadach ogólnych, a więc w wypadku
zażalenia od postanowienia prokuratora zawsze do sądu rzeczowo właściwego dla danej
sprawy (art. 465 § 2 k.p.k.), czyli odpowiednio do sądu rejonowego lub okręgowego, a nie
– jak dziś – zawsze do sądu rejonowego. Dla uzyskania tego efektu pominięto w zdaniu
pierwszym § 2 wyrazy „do sądu rejonowego”, co otwiera stosowanie tu art. 465 § 2 k.p.k.,
a należy mieć na względzie, że chodzi jednak o środek przymusu nader dolegliwy.
Jednocześnie, ponieważ w praktyce postępowanie przygotowawcze może być przekazane
innej prokuraturze niż ta, w której okręgu działania popełniono przestępstwo, a po jego
zakończeniu akt oskarżenia kieruje się już do sądu miejscowo właściwego według miejsca
popełnienia czynu, dla usprawnienia postępowania, przyjęto w § 2 zdanie drugie, że w takich
wypadkach organem zażaleniowym na postanowienia prokuratora w kwestii zabezpieczenia
jest sąd tego rzędu, który w okręgu miejsca popełnienia przestępstwa byłby właściwy do
rozpoznania sprawy w I instancji, a więc odpowiednio rejonowy lub okręgowy. Natomiast
60

w
proponowanym § 1 zdanie drugie rozbudowano ze względów gwarancyjnych
dotychczasowy ogólnikowy nakaz wskazania „zakresu i sposobu zabezpieczenia” przez
wprowadzenie; wymogu określenia „kwotowego” zakresu zabezpieczenia i jego sposobu
z uwzględnieniem: a) rozmiaru możliwej w danych okolicznościach, a więc realnej, grzywny,
nawiązki, świadczenia pieniężnego, przepadku czy obowiązku naprawienie szkody lub
krzywdy bądź roszczenia o naprawienie szkody oraz tego, b) aby rozmiar tego zabezpieczenia
odpowiadał „jedynie” potrzebom zabezpieczanych kar, środków karnych i roszczeń. Chodzi
zatem o wyraźne pokreślenie, że zabezpieczenie ma być stosowane tylko w rozmiarze
niezbędnym dla realnie możliwych kar i środków o charakterze majątkowym i w sposób
odpowiadający takiej potrzebie. Okoliczności te, wedle ogólnych reguł winny być wykazane
w postanowieniu, które może w trybie zażalenia skontrolować sąd odwoławczy. Wymóg
określenia kwotowego zakresu zabezpieczenia nie będzie dotyczył przedmiotów, co do
których można orzec przepadek. Dodane nowe § 3 i 4 art. 293 k.p.k. wiążą się z nadawaniem
klauzuli wykonalności postanowieniem o zabezpieczeniu oraz zwalnianiem od tego wymogu.
Pierwszy z tych przepisów zakłada, że klauzulę nadaje sąd lub referendarz sądowy sądu I
instancji właściwego do rozpoznania sprawy. Jest to konsekwencja rozwiązania przyjętego
generalnie w zmodyfikowanym art. 107 § 1 k.p.k., upraszczającego i przyspieszającego
nadawanie klauzuli. Zastrzega się jednak, że w tych wypadkach, w których postępowanie
przygotowawcze prowadzi się w okręgu innego sądu niż sąd miejscowo właściwy, klauzulę
nadaje sąd, który w okręgu prowadzenia tego postępowania byłby rzeczowo właściwy do
rozpoznania tej sprawy. Nawiązuje to do rozwiązania przyjętego w § 2 art. 293 k.p.k. i służy
uproszczeniu i przyspieszeniu postępowania. Jednocześnie w końcowym fragmencie § 3
art. 293 k.p.k. wyraźnie zwalnia się od opłaty klauzulowej, dla wyeliminowania wątpliwości,
nadawanie klauzuli wykonalności postanowieniom o zabezpieczeniu z urzędu kar, środków
karnych i innych środków o charakterze obowiązków karnych majątkowych (z § 1 art. 291
k.p.k.), ale już nie – przy zabezpieczaniu ex officio roszczeń cywilnych osób trzecich (art. 291
§ 2 k.p.k.), gdzie samo zabezpieczenie wyprzedza powództwo cywilne i wniosek o jego
zabezpieczenie. Rozwiązanie takie pozostaje w zgodności z ideą zawartą w art. 94 ustawy
o opłatach w sprawach cywilnych z 2005 r., zwalniającym Skarb Państwa od uiszczania opłat
w sprawach cywilnych, a chodzi tu o wykonanie postanowienia prokuratora lub sądu, czyli
organów państwowych, a przy tym o charakterze czasowym, gdyż ostateczna decyzja
w kwestii kary lub środka karnego bądź innego środka zapadnie w orzeczeniu kończącym
postępowanie karne. Natomiast nowy § 4 zakłada, że klauzula nie byłaby w ogóle potrzebna
61

w odniesieniu do rzeczy wydanych uprzednio organowi procesowemu dobrowolnie przez
oskarżonego lub zatrzymanych w ramach przeszukania, na które odrębnie przysługuje
zażalenie do sądu (art. 236 k.p.k.), niezależnie od zażalenia na postanowienie w przedmiocie
samego zabezpieczenia. Byłby to wyjątek od reguły, że tytułem wykonawczym, także na
gruncie wykonania zabezpieczenia (art. 773 § 1 k.p.c.) jest tytuł egzekucyjny zaopatrzony
w klauzulę wykonalności, ale tylko o ile ustawa nie stanowi inaczej (art. 766 k.p.c.), zatem
możliwy i występujący też w procedurze cywilnej (np. w art. 7661 k.p.c.).
b. Zmiany w zakresie odszkodowania za niesłuszne skazanie oraz niesłuszne
stosowanie środków przymusu procesowego.
W obecnym stanie prawnym odszkodowanie i zadośćuczynienie w trybie określonym
w rozdziale 58 kodeksu przysługuje jedynie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie
i zatrzymanie. Z przepisów tego rozdziału wynika ponadto, że przy niesłusznym skazaniu
odszkodowanie i zadośćuczynienie służy w tym trybie jedynie za niesłusznie stosowane kary
(art. 552 § 1 k.p.k.) i środki zabezpieczające (art. 552 § 3 k.p.k.), ale już nie za stosowane
środki karne (dawne kary dodatkowe), których dolegliwość jest niekiedy wręcz poważniejsza
niż sama kara. Nie służy też ono za niesłuszne stosowanie innych niż zatrzymanie środków
przymusu procesowego, a więc np. za zawieszenie w wykonywaniu zawodu, nakazanie
powstrzymania się z prowadzeniem działalności gospodarczej, zakaz opuszczania kraju itd.
Należy zaś mieć na uwadze, że dotyczy to osób ostatecznie uniewinnionych lub wobec
których umorzono postępowanie karne. Odsyłanie tych osób w powyższych sytuacjach na
drogę, jak wiadomo w praktyce długotrwałego, postępowania cywilnego nie jest zasadne, jeśli
uwzględni się, że szkoda i krzywda spowodowana została w specyficznych warunkach, bo
w postępowaniu karnym, przez państwowe organy ścigania i wymiar sprawiedliwości
w sprawach karnych. Jak najbardziej zasadne jawi się więc kompensowanie tych szkód
i krzywd w trybie karnoprocesowym, z odpowiednim tylko stosowaniem przepisów prawa
cywilnego, w tym procesowego.
W tym też kierunku zmierzają proponowane zmiany, co podkreślono już w proponowanym
nowym tytule rozdziału 58, przyjmując, iż dotyczy on: „Odszkodowania i zadośćuczynienia
za niesłuszne skazanie oraz niesłuszne stosowanie środków przymusu.”.
W otwierającym ten rozdział art. 552 k.p.k. normującym podstawy roszczeń o odszkodowanie
i zadośćuczynienie, zmiany dotyczą tylko § 1 i 4. Art. 552 § 1 k.p.k. dotyczyłby nadal
niesłusznego skazania, a więc odnosiłby się do uniewinnienia po uprzednim prawomocnym
62