Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy - Kodeks karny i niektórych innych ustaw

aresztowanego. Szczególnie ważkie zmiany dotyczą podstaw stosowania środków
zapobiegawczych (art. 258 k.p.k.) i ograniczeń w stosowaniu tymczasowego aresztowania
(art. 259 § 3 k.p.k.), tu także od strony czasowej (art. 263 § 4b k.p.k.).
Zmiana art. 258 k.p.k. wiąże się, po pierwsze z tym, że obecnie przepis ten w istocie określa
podstawy szczególne tymczasowego aresztowania (§ 1 – 3), a jedynie na końcu (§ 4) nakazuje
stosować je odpowiednio do innych środków zapobiegawczych, nie wskazując żadnych
kryteriów, jakimi należy się kierować przy sięganiu po ów inny środek zapobiegawczy, po
drugie zaś – nie zawsze prawidłowym stosowaniem podstaw z obecnego § 2 (zagrożenie karą
lub kara wymierzona nieprawomocnie), kiedy to, jak wskazuje praktyka, dochodzi do
automatycznego niejako stosowania tymczasowego aresztowania z uwagi na orzeczoną lub
grożącą karę, bez analizy jak się to ma do obaw wskazanych w § 1, a więc do zagrożenia dla
prawidłowego dalszego toku procesu, skoro właśnie to owo zagrożenie jest w ujęciu art. 249
§ 1 k.p.k. podstawą ogólną stosowania każdego środka zapobiegawczego. Mając na uwadze
powyższe zastrzeżenia co do obecnego rozwiązania zawartego w art. 258 k.p.k. i praktyczne
konsekwencje aktualnego ujęcia, projekt zakłada nowe jego sformułowanie. W § 1 tego
przepisu, utrzymując dotychczas wskazane tam określone obawy odnośnie do zagrożeń dla
prawidłowego toku postępowania (ukrycia się lub ucieczki oraz matactwa), wyraźnie
przyjmuje się, że ustanowione podstawy odnoszą się do stosowania zarówno tymczasowego
aresztowania, jak i pozostałych środków zapobiegawczych. W tym wypadku owe obawy
muszą być uzasadnione, tzn. muszą wynikać z określonych ustaleń dokonanych
w dotychczasowym postępowaniu. Istotnym uzupełnieniem tego przepisu oraz postaw
określonych dalej w § 2 i 3, jest nowy § 4, w którym wyraźnie wskazano, że przy stosowaniu
określonego środka należy mieć na uwadze zarówno rodzaj i charakter określonych obaw, jak
i nasilenie ich zagrożenia dla prawidłowego toku procesu w danym jego stadium, a więc także
w miarę zabezpieczania materiału dowodowego sprawy. Z kolei w § 2, utrzymując
rozwiązanie, zakładające istnienie powodu do stosowania środka zapobiegawczego z racji
orzeczonej już, ale nieprawomocnie, kary pozbawienia wolności określonego rozmiaru lub
zagrożenia tą karą z uwagi na zarzut zbrodni bądź poważnego występku, wyraźnie odniesiono
to do każdego takiego środka, a nie jak dotąd tylko do tymczasowego aresztowania
i pośrednio jedynie do pozostałych, ale też – co istotne – wskazano, że z tych powodów, czyli
z racji owej kary, mają wynikać obawy, o jakich w § 1, co należy wówczas wykazać
w uzasadnieniu orzeczenia. Chodzi zatem o wyraźne powiązanie podstaw, o jakich mowa
53

w § 2, z określoną obawą, wskazaną w § 1 art. 258 k.p.k. Podkreślono przy tym, że nie
chodzi, jak obecnie, o stosowanie środka uzasadniane „grożącą oskarżonemu surową karą”,
lecz że obawy określone w § 1, jako uzasadniające jego stosowanie, wynikać tu mogą
„także”, a więc nie tylko, „z surowości grożącej oskarżonemu kary”, czyli że, po pierwsze –
mogą one nadal płynąć z określonych ustaleń wskazujących wprost na obawy wymienione
w § 1, i po wtóre, że nie chodzi jedynie o karę wynikającą z samego ustawowego zagrożenia,
określonego w naruszonym przepisie prawa karnego, którego naruszenie mu się zarzuca lub
przypisuje, ale także z mających do niego zastosowanie przepisów części ogólnej Kodeksu
karnego. Podniesiono też progi kary pozbawienia wolności, przy której wchodzić może w grę
§ 2 art. 258 k.p.k., przyjmując, że gdy chodzi o karę wymierzoną już nieprawomocnie
(tzw. areszt międzyinstancyjny), to winna to być kara pozbawienia wolności „wyższa niż
3 lata”, a nie jak dotąd „nie niższa niż 3 lata”. Chodzi bowiem o ograniczenie stosowania
środków zapobiegawczych z racji obaw wywodzonych z samej surowości grożącej kary.
Zmiany w § 3 art. 258 k.p.k. sprowadzają się z kolei jedynie do przyjęcia, że określona tu
podstawa odnosić się ma wprost do każdego środka zapobiegawczego, a nie jak dotąd do
tymczasowego aresztowania i tylko pośrednio do innych środków. W związku z tym także § 3
zostaje przywołany we wspomnianym już nowym § 4, a więc i do niego miałby zastosowanie
wymóg uwzględniania, przy sięganiu po środek zapobiegawczy z tej przyczyny, nasilenia się
płynącego z określonej tu sytuacji zagrożenia dla postępowania w trakcie jego stopniowego
przesuwania się przez poszczególne stadia i ich fazy. Natomiast zmiana dokonana w art. 259
§ 3 k.p.k. ma na celu ograniczenie możliwości stosowania już tylko tymczasowego
aresztowania w sprawach błahszej natury. Obecnie środek ten jest tu wyłączony przy
występkach zagrożonych karą do 1 roku i to tylko względnie, gdyż nie dotyczy osoby ujętej
na gorącym uczynku lub bezpośrednio potem (obecny § 3 art. 259 k.p.k.). Proponowana
zmiana sprowadza się do podniesienia granicy zagrożenia, przy których środek ten byłby
niedopuszczalny, do lat 2 i to z wyłączeniem możliwości stosowania go przy czynie o takim
zagrożeniu, gdy tylko sprawcę ujęto na gorącym uczynku lub w pościgu. Chodzi bowiem cały
czas o czyn błahy, a z drugiej strony o konstytucyjnie chronioną wolność człowieka.
Pozostałyby jednak aktualne wyłączenia tego ograniczenia płynące z niezmienionego § 4
art. 259 k.p.k., a więc w razie ukrywania się lub ucieczki podejrzanego albo bezprawnego
utrudniania przez niego procesu – nie chodzi tu o same obawy takich zachowań, lecz już o ich
zaistnienie w toku procesu – oraz w razie niemożności ustalenia jego tożsamości.
Poważniejsze ograniczenie zakłada się w nowym § 4b art. 263 k.p.k. Wyłącza się tu bowiem
54

możliwość przedłużenia przez Sąd Apelacyjny, odpowiednio na wniosek prokuratora lub
sądu, maksymalnego okresu stosowania tymczasowego aresztowania w postępowaniu
przygotowawczym i w stadium sądowym procesu określone art. 263 § 2 i 3 k.p.k., czyli
12-miesięcznego w pierwszym z tych stadiów i 2 letniego w drugim. Wyłączenie to byłoby
uzależnione od realnie grożącej oskarżonemu kary za zarzucane mu przestępstwo, a więc od
oceny Sądu Apelacyjnego, czy w realiach danej sprawy możliwa kara przekroczy, czy nie
przekroczy wskazanych w tym przepisie granic. Przy przedłużaniu czasu trwania
tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym na okres ponad roku,
wprowadzono zakaz dalszego jego przedłużania, gdy owa realnie grożąca kara in concreto nie
przekroczy 3 lat pozbawienia wolności, zaś w stadium sądowym – przy przedłużaniu
aresztowania na ponad 2 lata – jeżeli nie przekroczy ona lat 5 pozbawienia wolności. W obu
wypadkach zatem chodziłoby o sytuacje, gdy w razie skazania okres tymczasowego
aresztowania, podlegającego zaliczeniu, wynosi już co najmniej 1/3 możliwej przyszłej kary
(w postępowaniu przygotowawczym) lub nawet nieco więcej (w postępowaniu sądowym).
Zakaz ów nie działałby jednak, gdyby konieczność przedłużenia wynikała z celowego
przewlekania postępowania przez oskarżonego. Rozwiązanie to przeciwdziałać ma dłuższemu
aresztowaniu podejrzanych w sprawach drobniejszej jednak natury, a więc sytuacjom, gdy po
skazaniu i zaliczeniu na poczet kary okresu tymczasowego aresztowania skazanemu pozostaje
do odbycia nikła jedynie część kary, jak i przypadkom, gdy mimo stosunkowo niewielkiej
szkodliwości czynu, orzeczona kara jest dość surowa z uwagi na długo stosowane
tymczasowe aresztowanie, aby zaliczyć je na poczet kary, gdyż mogłoby wchodzić w grę
odszkodowanie za niewątpliwie niesłuszne aresztowanie. Nie chodzi zatem na gruncie
proponowanego przepisu o wprowadzenie sztywnych maksymalnych terminów dla
tymczasowego aresztowania, lecz przyjęcie względnie maksymalnych terminów stosowania
tego środka przy przestępstwach mniejszej wagi. Z tymczasowym aresztowaniem wiążą się
jeszcze zmiany w zakresie przepisów art. 260, art. 261 § 2, art. 264 § 3 i 279 § 3 k.p.k.
Pierwszy z tych przepisów, art. 260 k.p.k., aktualnie umożliwia wykonywanie tymczasowego
aresztowania, gdy wymaga tego stan zdrowia oskarżonego, „w odpowiednim zakładzie
leczniczym”. Kontrowersje budzi w związku z tym, czy zakładem takim jest też zakład
psychiatryczny lub leczenia odwykowego, gdy w toku procesu ujawniły się stany chorobowe
oskarżonego w tym zakresie. Dla przecięcia tych wątpliwości proponuje się wyraźne
zastrzeżenie w końcowym fragmencie art. 260 k.p.k., że może to być umieszczenie
55

„w odpowiednim zakładzie leczniczym, w tym w zakładzie psychiatrycznym lub zakładzie
leczenia odwykowego”.
Z rozwiązaniem tym koresponduje zmiana art. 264 § 3 k.p.k. Obecnie przepis ten ogólnikowo
jedynie zakłada, że „Jeżeli umorzenie następuje z powodu niepoczytalności oskarżonego,
można utrzymać tymczasowe aresztowanie do czasu rozpoczęcia wykonywania środka
zabezpieczającego”. Przepis budzi zasadne zastrzeżenia, gdyż po pierwsze nie każde
umorzenie z powodu niepoczytalności oskarżonego musi oznaczać orzeczenie środka
zabezpieczającego, po wtóre brak tu w ogóle wskazania ściśle określonego okresu stosowania
tymczasowego aresztowania w razie orzeczenia izolacyjnego środka zabezpieczającego, co
pozostaje w sprzeczności z art. 251 § 2 k.p.k. wymagającym określenia w treści
postanowienia o tymczasowym aresztowaniu zarówno czasu jego trwania, jak i terminu do
którego ma on trwać, a po trzecie brak tu określenia, gdzie wykonuje się tymczasowe
aresztowanie po nieprawomocnym orzeczeniu izolacyjnego środka zabezpieczającego. Nie
można tu zaś nie pamiętać, że chodzi przecież o pozbawienie obywatela wolności. Dlatego
w projektowanej zmianie art. 264 § 3 k.p.k. przyjmuje się wyraźnie, że chodzić ma jedynie
o sytuacje, gdy orzeczono już środek zabezpieczający polegający na umieszczeniu sprawcy
w zakładzie zamkniętym (kwestie tego orzekania od strony procesowej normują art. 324, 354
i 380 k.p.k., a od strony karnomaterialnej art. 93 – 96 k.k.). Zakłada się następnie, że w takim
wypadku można wprawdzie zastosować tymczasowe aresztowanie do czasu rozpoczęcia
wykonywania owego środka, ale nie dłużej niż na okres 3 miesięcy, co sprzyjać ma
przyspieszeniu dalszej procedury w celu wykonania orzeczenia, z możliwością
jednorazowego przedłużenia, w szczególnie uzasadnionym przypadku o jeden miesiąc.
Wreszcie wyraźnie wskazuje się, że w takim wypadku tymczasowe aresztowanie „wykonuje
się” w warunkach umożliwiających stosowanie odpowiedniego leczenia, terapeutyki,
rehabilitacji, a także resocjalizacji, w zależności od przyczyn, które leżą u podstaw
niepoczytalności i to wymagającej umieszczenia sprawcy czynu w określonym zakładzie
zamkniętym. W odróżnieniu zatem od zmienionego art. 260 k.p.k., przepis § 3 art. 264 k.p.k.
dotyczy stosowania tymczasowego aresztowania w stosownym zakładzie leczniczym
wyłącznie wobec osób, odnośnie do których umorzono postępowanie z uwagi na
niepoczytalność i orzeczono jednocześnie izolacyjny środek zabezpieczający, a art. 260 k.p.k.
postępowania przed takim orzeczeniem. Natomiast zmiana art. 261 § 2 k.p.k. sprowadza się
jedynie do poszerzenia kręgu podmiotów powiadamianych na wniosek oskarżonego
56

o zastosowaniu wobec niego tymczasowego aresztowania także na organy prowadzące
przeciwko niemu postępowanie karne w innej sprawie. Ostatnia ze zmian dotyczących wprost
tymczasowego aresztowania odnosi się do art. 279 k.p.k. dotyczącego listu gończego.
Obecnie zakłada on jedynie, kiedy można wydać postanowienie o poszukiwaniu listem
gończym osoby, wobec której wydano postanowienie o tymczasowym aresztowaniu, a więc
że może to nastąpić w razie ukrywania się takiej osoby (§ 1) oraz że, jeżeli postanowienia
o tymczasowym aresztowaniu ukrywającego się nie wydano, można je wydać, bez względu
na to, czy był on uprzednio przesłuchany (§ 2), a więc także gdy przesłuchania takiego,
wymaganego przez art. 249 § 3 k.p.k., dotąd nie było. Brak natomiast ustawowej regulacji
postępowania z osobą ujętą i zatrzymaną w wyniku poszukiwań z listem gończym, wobec
której wydano postanowienie o tymczasowym aresztowania bez jej przysłuchania, mimo że
Konstytucja RP nakazuje przekazanie każdego zatrzymanego do dyspozycji sądu w ciągu 48
godzin (art. 41 ust. 3), a art. 5 ust. 3 EKPC wymaga w takich wypadkach niezwłocznego
postawienia zatrzymanego przed sędzią. Już w dwóch orzeczeniach ETPC w Strasburgu
(Ladent p-ko Polsce z dnia 18 marca 2008 r. oraz Piotr Nowak p-ko Polsce z dnia 7 grudnia
2010 r.) orzekł w tym zakresie naruszenie przez Polskę ww. przepisów EKPC. W związku
z powyższym proponuje się uzupełnić art. 279 k.p.k. nowym § 3, który normował by tę
kwestię. Ponieważ Regulamin wewnętrznego urzędowania (…) prokuratury (rozporządzenie
Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 marca 2010 r. Dz. U. Nr 49, poz. 296) zakłada w § 209
ust. 3, że prokurator dokonuje przesłuchania zatrzymanego ściganego listem gończym
i w razie potrzeby występuje do sądu z wnioskiem o przedłużenie tymczasowego
aresztowania, albo uchyla postanowienie o tym aresztowaniu i odwołuje list gończy, ale nie
zakłada, że doprowadzenie do sądu powinno być tu niezwłoczne, a funkcjonuje przy tym
wydane uprzednio przez sąd postanowienie o tymczasowym aresztowaniu, proponowany § 3
art. 279 k.p.k. nakazuje wyraźnie, w razie takiego ujęcia i zatrzymania poszukiwanego,
niezwłoczne – a więc bez nieuzasadnionej zwłoki – doprowadzenie go do sądu, który wydał
postanowienie o tymczasowym aresztowaniu. Sąd ten z urzędu, a nie na wniosek prokuratora,
rozstrzygałby tu w kwestii utrzymania, zmiany albo uchylenia tego środka zapobiegawczego.
Stosowany przy tym odpowiednio art. 344 zdanie drugie k.p.k. umożliwiałby wyraźnie
sądowi stosowanie innych niż tymczasowe aresztowanie środków zapobiegawczych. Nie
zdecydowano się na dopuszczenie możliwości doprowadzenia ujętego, jedynie lub
ewentualnie, do sądu miejsca zatrzymania, niebędącym tym, który zastosował tymczasowe
aresztowanie, gdyż sąd ten nie znając akt sprawy jedynie formalnie decydowałby w kwestii
57