Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy - Kodeks karny i niektórych innych ustaw

i czynnościom – pod warunkiem że istnieje uzasadniona obawa, iż: a) osoba ta nie stawi się
na wezwanie, albo że b) podejmie ona w inny bezprawny sposób działania utrudniające
postępowanie lub gdy c) zachodzi potrzeba niezwłocznego zastosowania wobec niej środka
zapobiegawczego (nowe § 1 i 2). Niezbędne jest wprowadzenie konieczności niezwłocznego
dokonania badań lub czynności, dla których zastosowano zatrzymanie i doprowadzenie, z
nakazem zwolnienia zatrzymanego po ich dokonaniu, co naturalne, przez prokuratora lub inny
organ postępowania przygotowawczego, który wnosił o to zatrzymanie i doprowadzenie,
chyba że prokurator ma też rozstrzygnąć w kwestii środka zapobiegawczego, kiedy to równie
niezwłocznie – po dokonaniu tych badań lub czynności i wymaganym wówczas przez art. 249
§ 3 k.p.k. przesłuchaniu podejrzanego – powinien on zdecydować w przedmiocie tego środka
i o zwolnieniu zatrzymanego lub wystąpieniu do sądu o tymczasowe aresztowanie (proj.
nowy § 3). Przy czym zaznaczyć należy, iż o ile decyzja o zatrzymaniu leży wyłącznie w
gestii prokuratora, o tyle samo przeprowadzenie czynności z udziałem osoby podejrzanej i
podejrzanego, będzie mogło zostać przeprowadzone także przez inne organy postępowania
przygotowawczego np. Policję, czy finansowy organ dochodzenia, co wynika jednoznacznie z
brzmienia projektowanego art. 247 § 4 k.p.k. Proponuje się też utrzymanie, istniejącego
dotąd, odpowiedniego stosowania do zatrzymania z art. 247 k.p.k. przepisu art. 246 k.p.k. o
zażaleniu do sądu na to zatrzymanie (proj. nowy § 5) i doprecyzowanie, że wykonanie
zarządzenia prokuratora o zatrzymaniu i doprowadzeniu wykonuje tu Policja lub inny organ
wskazany w art. 312 k.p.k. według swojej właściwości, a wobec żołnierza odpowiednie
organy wojskowe (proj. nowy § 6).

rodki zapobiegawcze
Zmiany w tym zakresie obejmują kilkanaście przepisów kodeksu i obostrzają wymogi
stosowania najsurowszego z nich, czyli tymczasowego aresztowania, precyzyjnie określając
też podstawy stosowania wszystkich środków zapobiegawczych, zasady żalenia się na nie
i wzmacniają w tej sferze prawo do obrony. W pierwszym ze zmienianych tu przepisów,
art. 249 § 5 k.p.k., dotyczącym prawa do udziału prokuratora i obrońcy w posiedzeniu sądu
dotyczącym przedłużenia tymczasowego aresztowania oraz rozpoznawania zażalenia na jego
zastosowanie lub przedłużenie, dodaje się zdanie drugie, przyjmując, że gdy oskarżony,
którego środek ten dotyczy, nie ma obrońcy, ustanawia się mu obrońcę z urzędu dla
zapewnienia mu obrony formalnej w zakresie wskazanych czynności. W aktualnym stanie
48

prawnym takiego wymogu nie było, zatem dopuszczano możliwość braku w ogóle
reprezentacji oskarżonego na tych posiedzeniach, co z uwagi na to, że chodzi o pozbawianie
człowieka wolności, budzi zasadne zastrzeżenia, tak od strony konstytucyjnej, jak
i konwencyjnej. Nadal jednak nie będzie wymagane każdorazowe sprowadzanie samego
oskarżonego (podejrzanego) na wskazane posiedzenia, a i niestawienie się prokuratora lub
obrońcy na to posiedzenie mimo prawidłowego powiadomienia nie będzie tamowało
rozpoznania sprawy. Niezbędne będzie natomiast zmodyfikowanie rozporządzenia
wykonawczego Ministra Sprawiedliwości dotyczącego opłat za czynności adwokackie, aby
objąć nim także opłaty dla obrońcy z urzędu ustanowionego ad hoc tylko do określonej
czynności procesowej – tu udziału w posiedzeniu, o którym mowa w art. 249 § 5 k.p.k.
– z tym wszak, że w razie obciążenia, następnie w wyroku, kosztami procesu oskarżonego, do
kosztów, jakie będzie on musiał uiścić Skarbowi Państwa, włączona będzie także owa opłata.
Dalsze zmiany, dotyczące dodania art. 249a k.p.k. oraz modyfikacji art. 250 i 251 k.p.k.,
odnoszą się do podstaw dowodowych stosowania tymczasowego aresztowania oraz
wymogów wniosku prokuratora o zastosowanie tego środka i uzasadnienia postanowienia
sądu o zastosowaniu każdego środka zapobiegawczego, w tym i tymczasowego aresztowania.
Dodawany art. 249a k.p.k. formułuje, czego dotąd w kodeksie nie było, podstawy dowodowe
postanowień o zastosowaniu lub przedłużeniu tymczasowego aresztowania i jest powiązany
z rozwiązaniem zawartym w § 5a art. 156 k.p.k. (także zmienianym). Ponieważ w tym
ostatnim przepisie zakłada się wymóg udostępnienia podejrzanemu i jego obrońcy akt sprawy
w części zawierającej treść dowodów wskazanych we wniosku o tymczasowe aresztowanie.
Art. 249a k.p.k. kierowany jest do sądu i zakłada, że podstawą orzeczenia o zastosowaniu lub
przedłużeniu omawianego środka zapobiegawczego mogą być jedynie ustalenia poczynione
na podstawie owych jawnych dla tych podmiotów dowodów. Sąd w tym zakresie nie będzie
więc mógł czynić podstawą faktyczną postanowienia tego, co wynika z innych zawartych
w aktach dowodów, których nie ujawniono podejrzanemu i obrońcy, co obecnie jest możliwe
(zob. aktualny § 5a art. 156 k.p.k., dodany przez ustawę z dnia 16 lipca 2009 r. Dz. U. Nr 127,
poz. 1051), choć trudno to pogodzić z zasadą prawa do obrony (art. 6 k.p.k.). Istnienie takich
dowodów w aktach przekazanych sądowi nie będzie więc mogło stwarzać podstawy do
dokonywania w oparciu o nie ustaleń rzutujących na orzeczenie o tymczasowym
aresztowaniu. Proponowany art. 249a k.p.k. w swoim zdaniu drugim zobowiązuje jednak sąd
do uwzględniania z urzędu także okoliczności, których prokurator nie ujawnił tym
podmiotom, ale tylko odnośnie do tych, które są korzystne dla oskarżonego; sąd będzie
49

wówczas zobligowany do ich ujawnienia na posiedzeniu, na którym rozstrzyga w kwestii
tymczasowego aresztowania, co umożliwi też obronie stosowną argumentację,
a prokuratorowi ustosunkowanie się przed sądem do tych okoliczności na tle dowodów
wskazanych na poparcie wniosku o zastosowanie tego środka. Natomiast nowy § 2a art. 250
k.p.k. formułuje – niewystępujące dotąd wprost w kodeksie – wymogi, jakie spełniać
powinno uzasadnienie wniosku prokuratora o zastosowanie tymczasowego aresztowania.
Konsekwencją tej zmiany jest także modyfikacja art. 251 § 3 k.p.k., normującego
uzasadnienie postanowienia sądu o zastosowaniu tego środka. Proponowany § 2a art. 250
k.p.k. przyjmuje, że we wniosku o zastosowanie tymczasowego aresztowania prokurator
powinien: a) po pierwsze wymienić dowody, które wskazują na zaistnienie – wymaganej
przez art. 249 § 1 k.p.k. – przesłanki dużego prawdopodobieństwa, że podejrzany popełnił
zarzucane mu przestępstwo, b) po wtóre wskazać okoliczności, z których wynika określona
obawa bezprawnego utrudniania przez podejrzanego postępowania lub możliwość
popełnienia przez niego nowego ciężkiego przestępstwa, a więc również wykazać je
określonymi dowodami, z tym że, co naturalne, nie muszą to być tzw. dowody ścisłe, ale
i swobodne, nadal jednak tylko dowody legalnie (zgodnie z prawem) uzyskane, a więc
mogące stanowić dowód oraz c) po trzecie wykazać w związku z nimi istnienie określonej
podstawy prawnej do stosowania tego środka zapobiegawczego – podstawy te wskazane są
w modyfikowanym także art. 258 § 1 – 3 k.p.k. – i konieczności jego stosowania, co z kolei
wiąże się z warunkiem przewidzianym w § 1 art. 257 k.p.k., według którego tymczasowego
aresztowania nie stosuje się, gdy wystarczający jest inny środek zapobiegawczy oraz
założonym w nowym § 4 art. 258 k.p.k. wymogiem uwzględniania stopnia nasilenia
zagrożenia danej obawy w określonym stadium procesu. Przy dopełnianiu wymogów
określonych w § 2a art. 250 k.p.k. należy uwzględniać wskazany wcześniej art. 249a k.p.k.,
co oznacza, że muszą one być oparte wyłącznie na dowodach ujawnionych podejrzanemu
i obrońcy. Należy tu mieć też na uwadze, że w orzecznictwie i doktrynie zgodnie przyjmuje
się, że przedłużanie tymczasowego aresztowania jest także jego stosowaniem, tyle że
dalszym, zatem wymogi wskazane w art. 250 § 2a k.p.k. dotyczą odpowiednio także wniosku
prokuratora o przedłużenie stosowania tego środka zapobiegawczego. Powiązana
z rozwiązaniem przyjętym w powyższym przepisie modyfikacja § 3 art. 251 k.p.k. sprowadza
się do wprowadzenia również odnośnie do uzasadnienia postanowienia sądu o zastosowaniu
każdego środka zapobiegawczego, a nie tylko o tymczasowym aresztowaniu (i jego
przedłużenia), dodatkowego wymogu wykazania w nim istnienia w danej sprawie także
50

konkretnych okoliczności wskazujących na określone zagrożenia ze strony podejrzanego dla
prawidłowego toku procesu lub na możliwość popełnienia przez niego, jeżeli nie zastosuje się
danego środka, nowego ciężkiego przestępstwa, a nie tylko – jak obecnie, co nadal również
pozostanie aktualne – dowodów świadczących, że popełnił on przestępstwo oraz okoliczności
wskazujących na podstawę prawną stosowania środka zapobiegawczego oraz konieczność
(potrzebę) jego stosowania, zaś przy tymczasowym aresztowaniu jeszcze i wykazania, że inny
środek jest niewystarczający. Odnośnie do potrzeby i niezbędności określonego środka sąd
będzie musiał mieć jednak na uwadze także wymóg uwzględniania okoliczności wskazanych
w nowym § 4 art. 258 k.p.k., którym – co już naturalne – musi dać wyraz także
w uzasadnieniu orzeczenia. Zatem zbędna jest tu nadmierna kazuistyka, która w art. 251 § 3
k.p.k. obejmowałaby także i te okoliczności, gdyż mieszczą się one w wymogu wskazania
w uzasadnieniu potrzeby i konieczności stosowania danego środka zapobiegawczego. Kolejne
zmiany, dotyczące art. 252, 254 i 257 k.p.k., odnoszą się do zaskarżania postanowień
dotyczących środków zapobiegawczych oraz tzw. warunkowego tymczasowego aresztowania.
W art. 252 k.p.k. modyfikacja dotyczy § 1 i 3 tego przepisu i ma na celu dostosowanie
przepisu do rozwiązań płynących z innych norm kodeksu (§ 1) oraz przyspieszenie
procedowania zażaleniowego w sprawach dotyczących środków zapobiegawczych (§ 3).
Obecnie w § 1 przyjmuje się, że zażalenie na postanowienie w przedmiocie takiego środka
przysługuje „na zasadach ogólnych”, a więc do organu wyższego rzędu, „z wyjątkiem,
o którym mowa w § 2”, mimo że także z innych uregulowań wynikają wyjątki w tej materii,
gdyż zakłada się tam tzw. instancję poziomą (zob. art. 263 § 5 czy art. 426 § 2 k.p.k.). Także
i niniejszy projekt zakłada dodatkową regulację w tej kwestii, gdyż w proponowanym art. 538
§ 2 k.p.k. zakłada zażalenie na postanowienie Sądu Najwyższego o zastosowaniu
tymczasowego aresztowania po uchyleniu wyroku w trybie kasacji, przyjmując, że sądem
odwoławczym będzie tu równorzędny skład Sądu Najwyższego. Z tych też względów
dokonuje się zmiany w treści § 1 art. 252 k.p.k., przyjmując, że zażalenie na postanowienie
w przedmiocie środka zapobiegawczego służy nadal na zasadach ogólnych, „chyba że ustawa
stanowi inaczej”, co obejmie zarówno dotychczasowy wyjątek z § 2, jak i odmienne regulacje
w tej kwestii wynikające z innych przepisów kodeksu. Natomiast zmiana w § 3 art. 252 k.p.k.,
który dotychczas ogranicza się jedynie do przyjęcia, że zażalenie w przedmiocie środka
zapobiegawczego sąd rozpoznaje niezwłocznie, polega na uzupełnieniu tego przepisu
o wskazanie, że – gdy dotyczy ono tymczasowego aresztowania – powinno to nastąpić „nie
później niż przed upływem 7 dni” od przekazania tego zażalenia wraz z aktami sądowi
51

odwoławczemu. Jest to reakcja na występujące niestety w praktyce przypadki zdecydowanie
dłuższego czasu rozpoznawania takich zażaleń, a należy mieć na uwadze, że dotyczą one
pozbawienia obywatela wolności, czyli wkraczania w konstytucyjnie chronioną wolność
osobistą, zatem w tym zakresie niezbędne są określone, w tym terminowe, rygory także dla
działania sądów. Natomiast zmiana w treści art. 254 § 2 k.p.k. dotyczy zażalenia, ale na
postanowienie w przedmiocie wniosku oskarżonego o zmianę lub uchylenie stosowanego
dotąd wobec niego środka zapobiegawczego i ma na celu doprecyzowanie tego przepisu.
W obecnym brzmieniu mówi on na wstępie ogólnie o wniosku oskarżonego, co dopiero
w powiązaniu z § 1 pozwala przyjąć, że chodzi o każdy wniosek o uchylenie lub zmianę
środka zapobiegawczego, ale w końcowym fragmencie jest już mowa tylko o tymczasowym
aresztowaniu, a nie o wszystkich takich środkach, co budzi zasadne wątpliwości odnośnie do
rozumienia tego przepisu. Dla ich wyeliminowania, uwzględniając stanowisko
reprezentowane w orzecznictwie Sądu Najwyższego, przyjmuje się w proponowanym § 2
art. 254 k.p.k., że chodzi tu jedynie o postanowienie w kwestii wniosku o uchylenie lub
zmianę tymczasowego aresztowania, a nie o orzeczenia dotyczące wniosków związanych
z innymi, nieizolacyjnymi środkami zapobiegawczymi. I tylko w takim wypadku ogranicza
się terminem możliwość zażalenia na rozstrzygnięcia dotyczące kolejnych wniosków
oskarżonego w tej kwestii, zachowując dotychczasowy wymóg, by był to nadal odstęp 3
miesięcy od wydania poprzedniej decyzji w tym przedmiocie. Przy wnioskach dotyczących
pozostałych środków zapobiegawczych nie istniałoby już żadne terminowe ograniczenie
w ich składaniu. Ostatnia z prezentowanych tu zmian, dotycząca art. 257 § 2 k.p.k., wiąże się
z możliwością stosowania tymczasowego aresztowania z jednoczesnym zastrzeżeniem, że
środek ten ulegnie zmianie z chwilą złożenia, nie później niż w wyznaczonym terminie,
określonego poręczenia majątkowego (tzw. aresztowanie warunkowe). Zmiana sprowadza się
do uzupełnienia zakładającego, że na wniosek oskarżonego lub jego obrońcy sąd może
przedłużyć termin złożenia takiego poręczenia. Ma ona istotne znaczenie praktyczne dla
oskarżonego, upraszczając przy tym procedowanie sądu. Rzecz bowiem w tym, że obecnie
nie ma możliwości wydłużania ustalonego w orzeczeniu terminu złożenia poręczenia,
a w razie zgromadzenia środków na poręczenie po wyznaczonym terminie, niezbędne staje się
odrębne ponowne procedowanie w kwestii przyjęcia poręczenia majątkowego i następnie
w kwestii zwolnienia aresztowanego. Proponowany przepis pozwala, w razie trudności ze
zgromadzeniem kwoty poręczenia w ustalonym terminie, na wystąpienie o jego przedłużenie,
a później z chwilą złożenia tego poręczenia w nowym terminie następowałoby już zwolnienie
52