Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów

11) utworzeniu Centrum Organizacyjno-Koordynacyjnego ds. Medycznie
Wspomaganej Prokreacji „PolArt” (rozdział 8 art. 38a);
12) rozszerzeniu zakresu kompetencji Krajowej Rady Transplantacyjnej
na dziedzinę medycznie wspomaganej prokreacji (Krajowa Rada do
Spraw Transplantacji i Medycznie Wspomaganej Prokreacji, art.41);
13) uzupełnienie kompetencji nadzorczych ministra właściwego do spraw
zdrowia nad stosowaniem przepisów ustawy o obowiązki związane z
dziedziną medycznie wspomaganej prokreacji;
14) objęciu zakazem rozpowszechniania ogłoszeń o handlu (art. 43) oraz
zakazem handlu komórkami rozrodczymi i zarodkami (art.44);
15) uznaniu za przestępstwo prowadzenia bez wymaganego zezwolenia
ośrodka medycznie wspomaganej prokreacji (art. 45);
16) uznaniu za przestępstwo stosowania procedury wspomaganej prokre-
acji z naruszeniem przepisów ustawy, a w szczególności prowadzenia
selekcji zarodków pod względem płci (art. 46 c);
17) uznaniu za przestępstwo komercyjnego pośredniczenia w zawieraniu
umów o tzw. „macierzyństwo zastępcze” (art. 46 d);
18) uznaniu za przestępstwo niszczenia zarodków zdolnych do prawidło-
wego rozwoju wbrew woli dawców gamet (art. 46 e);
19) uznaniu za przestępstwo tworzenia zarodków z ludzkich komórek roz-
rodczych dla celów badawczych oraz dokonywania ingerencji w
ludzki genom (art. 46 f);
20) uznaniu za przestępstwo stosowania procedury klonowania reproduk-
cyjnego (art. 46 g);
21) wprowadzeniu kryminalizacji tworzenia zarodków z ludzkich oraz
zwierzęcych komórek rozrodczych lub łączenia co najmniej dwóch
zarodków ludzkich lub zwierzęcych ( art. 46 h).

Proponowane w projekcie unormowanie problematyki zapłodnienia in vitro
jest zgodne z tendencjami światowymi, a zwłaszcza europejskimi. Poza Polską,
brak regulacji zasad korzystania z metod wspomaganej prokreacji na obszarze
UE występuje jeszcze w takich państwach, jak Cypr, Czechy, Malta, Portugalia i
Słowacja. W pozostałych państwach UE zasady leczenia niepłodności zostały
uregulowane albo za pomocą odrębnych ustaw albo przepisów nowelizujących
35

istniejące akty prawne, w tym ustawy o przeszczepianiu komórek, tkanek i na-
rządów, kodeksy cywilne, kodeksy rodzinne i opiekuńcze oraz kodeksy karne.
Należy zauważyć, że uregulowanie kryteriów dopuszczalności i zasad stosowania
procedur medycznie wspomaganej prokreacji prowadzi nieuchronnie do redefini-
cji takich pojęć, jak macierzyństwo i ojcostwo, a zatem pociąga za sobą koniecz-
ność nowelizacji przepisów z zakresu polskiego prawa rodzinnego i cywilnego.
Projekt pomija te kwestie zakładając, że staną się one przedmiotem oddzielnej
regulacji, w ramach nowelizacji kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
Przepisy niniejszego projektu pozostają w zgodzie z postanowieniami prawa
międzynarodowego, do których przestrzegania polski prawodawca jest zobowiązany
na podstawie art. 91 Konstytucji RP. Wobec braku szczegółowych wiążących prze-
pisów wspólnotowych na temat zasad stosowania procedur medycznie wspomaganej
prokreacji i wykorzystania zarodków ludzkich, rozwiązania wykraczające poza za-
kres dyrektyw UE zostały oparte m.in. o postanowienia Konwencji Rady Europy z
1997 r. o ochronie praw człowieka i godności jednostki ludzkiej w dziedzinie zasto-
sowania biologii i medycyny (dalej: Konwencja o Prawach Człowieka i Biomedycy-
nie), postanowienia Protokołów dodatkowych do Konwencji, Karty Praw Podstawo-
wych UE z 2000 r. oraz aktów prawa międzynarodowego ustanawianych w ramach
systemu Narodów Zjednoczonych. Niniejszy projekt ustawy bierze też pod uwagę
tendencje widoczne na podstawie analizy przepisów krajowych pozostałych państw
członkowskich UE. Spośród 27 państw członkowskich jedynie cztery, tj. Austria,
Irlandia, Niemcy i Włochy, przyjęły rozwiązania restrykcyjne. Rozwiązania au-
striackie i niemieckie, mające na celu uniemożliwienie selekcji oraz eksperymentów
na zarodkach ludzkich, wynikają bezpośrednio z doświadczeń czasów II wojny świa-
towej. Jedynie w Irlandii i we Włoszech u podstaw restrykcyjnych rozwiązań leży
doktryna Kościoła katolickiego. Rozwiązania te są szeroko krytykowane za ich nie-
spójność z przepisami dopuszczającymi przerywanie ciąży w ograniczonych przy-
padkach, w tym w sytuacji, gdy płód dotknięty jest ciężkim upośledzeniem bądź nie-
uleczalną chorobą, które obowiązują we wszystkich krajach Europy z wyjątkiem
Irlandii. Zgodnie z oceną Europejskiej Grupy ds. Etyki Nowych Technologii, działa-
jącej przy Komisji Europejskiej, fenomen tzw. turystyki reprodukcyjnej, polegający
na wyjeżdżaniu przez kobiety do państw oferujących leczenie niepłodności, może
prowadzić do pogorszenia sytuacji pacjentów m.in. ze względu na to, iż nie znają oni
języka i prawa państw przyjmujących.
36

Przegląd ustawodawstw krajów unijnych dotyczących warunków dopuszczalno-
ści stosowania procedur medycznie wspomaganej prokreacji, w tym dawstwa gamet i
zarodków, pozwala na wyróżnienie trzech grup kryteriów dopuszczalności: medycz-
nych, społecznych i prawnych.
Biorąc pod uwagę kryteria medyczne stwierdzić należy, iż w przeważającej
większości państw UE, procedury medycznie wspomaganej prokreacji stosuje się u
pacjentów cierpiących z powodu niepłodności. Niemniej jednak dopuszczalne jest
korzystanie z dawstwa komórek i zarodków przez osoby będące nosicielami chorób
genetycznych lub zakaźnych, takich jak HIV lub WZW (oprócz Niemiec, Irlandii i
Włoch, gdzie niemożliwe jest wykonywanie diagnostyki preimplantacyjnej). Więk-
szość prawodawstw krajowych uzależnia dostęp do procedur medycznie wspomaga-
nej prokreacji nie tyle od wieku, co od zdolności reprodukcyjnych i stanu zdrowia
pacjentów. W większości krajów unijnych uznaje się ponadto, że liczba zarodków
wszczepianych podczas jednego cyklu nie powinna przekraczać trzech. Niniejszy
projekt ustawy jest w tym względzie podobny do modelu belgijskiego, pozostawiają-
cego decyzję w sprawie dopuszczalności pobrania i stosowania komórek rozrod-
czych i zarodków lekarzom, którzy zobowiązani są uwzględnić stan zdrowia osób
uczestniczących w procedurze i ocenić jej celowość zgodnie z aktualnym stanem
wiedzy medycznej. We wszystkich krajach pobieranie i stosowanie gamet i zarod-
ków nie może zagrażać zdrowiu dawców, biorców ani też zdrowiu ewentualnego
przyszłego potomstwa.
Biorąc pod uwagę kryteria społeczne stwierdzić należy, iż w większości państw
UE dostęp do procedury in vitro ograniczony jest do par heteroseksualnych. Nie-
mniej jednak 13 państw unijnych (m.in. Belgia, Bułgaria, Grecja, Hiszpania, Estonia,
Łotwa, Malta, Wielka Brytania, Węgry), podobnie jak niniejszy projekt, dopuszcza
możliwość leczenia także kobiet nie pozostających w związkach. W 8 z 27 państw
stosowanie metod wspomaganego prokreacji u par homoseksualnych nie zostało jed-
noznacznie wykluczone (m.in. Belgia, Grecja, Łotwa, Luksemburg, Holandia) i w
większości przypadków zależy od zasad przyjętych przez poszczególne kliniki i uza-
leżnione jest od wskazań lekarskich oraz opinii psychologa (Finlandia, Holandia,
Szwecja, Wielka Brytania).
Powszechnie przyjętym kryterium prawnym dopuszczalności stosowania proce-
dury medycznie wspomaganej prokreacji jest uzyskanie (pisemnej) zgody dawców i
biorców gamet i zarodków. Wiele trudności i kontrowersji budzi nadal określenie
37

momentu, do którego dawcy gamet i zarodków mają prawo wycofać zgodę na
wszczepienie zarodków do macicy kobiety. W świetle braku odpowiednich rozwią-
zań w polskim kodeksie rodzinnym i opiekuńczym uregulowanie tej kwestii w ni-
niejszym projekcie ma na celu uniknięcie sytuacji spornych między dawcami komó-
rek, podobnych do tej, która stała się przyczyną skargi Natalie Evans przeciwko
Wielkiej Brytanii przed Trybunałem Praw Człowieka w Strasburgu. Podobnie jak w
Wielkiej Brytanii, projekt uwzględnia równe prawa dawców, w szczególności prawo
mężczyzny do wycofania zgody na posiadanie dzieci z określoną kobietą bez poda-
nia przyczyn. Jednocześnie jednak projekt wychodzi naprzeciw potrzebom kobiet,
które są poddawane niezwykle skomplikowanej i obciążającej organizm procedurze i
pozostawia rozstrzygnięcie ewentualnych konfliktów odnośnie dawstwa zarodków
sądom opiekuńczym.
Podobne rozwiązanie przyjęto w Grecji, a na podstawie przepisów ogólnych
można je także wywieść z ustawy belgijskiej.
W wielu państwach UE zostały powołane specjalne organy koordynujące i nad-
zorujące działalność ośrodków medycznie wspomaganej prokreacji. We Francja jest
to Agencja ds. Biomedycyny, w Grecji Krajowa Agencja ds. Wspomaganego Rozro-
du (z kompetencjami nakładania sankcji karnych), w Hiszpanii Krajowa Komisja ds.
Wspomaganego Rozrodu, a w Wielkiej Brytanii Agencja ds. Ludzkiego Zapłodnie-
nia i Embriologii (HFEA). Niniejszy projekt tworzy Centrum Organizacyjno-
Koordynacyjnego ds. Medycznie Wspomaganej Prokreacji „PolArt”, które wraz
z Krajową Radą ds. Transplantologii i Medycznie Wspomaganej Prokreacji, Krajo-
wym Centrum Bankowania Tkanek i Komórek oraz ministrem właściwym do spraw
zdrowia będzie stać na straży jakości i bezpieczeństwa stosowania metod medycznie
wspomaganej prokreacji w Polsce.
Artykuł 3 ust. 1 projektu czyni zadość postanowieniom art. 21 Konwencji o Pra-
wach Człowieka i Biomedycynie oraz art. 3 ust. 2 Karty Praw Podstawowych UE
zakazującym czerpania korzyści majątkowych z obrotu częściami ciała ludzkiego.
Przeważająca większość państw UE przyjmuje analogiczne rozwiązania, przewidu-
jąc możliwość rekompensaty poniesionych kosztów, w tym kosztów transportu. Rza-
dziej dopuszcza się symboliczną zapłatę za dawstwo spermy (Cypr i Malta ze wzglę-
du na brak regulacji, Wielka Brytania symboliczne 15 GBP).
W odniesieniu do dawstwa niepartnerskiego komórek rozrodczych i zarodków
najmniej kontrowersji budzi dawstwo męskich gamet, które zdaje się być dozwolone
38

we wszystkich krajach UE. Dawstwo oocytów jest dopuszczalne we wszystkich kra-
jach UE, z wyjątkiem Austrii, Niemiec i Włoch. Podobnie kształtuje się kwestia do-
puszczalności dawstwa zarodków. Wyjątkiem jest tu ustawodawstwo Słowenii i Por-
tugalii. Niniejszy projekt jest zgodny z rozwiązaniami przyjętymi w większości kra-
jów unijnych i dopuszcza wykorzystywanie zarówno gamet męskich, jak i żeńskich
pochodzących od osób trzecich oraz dawstwo zarodków.
W Belgii, Danii, Francji, Grecji, Hiszpanii, na Litwie, w Szwecji i Wielkiej Bry-
tanii w doborze gamet i zarodków bierze się pod uwagę informacje na temat fenoty-
pu dawców gamet lub zarodków w celu zachowania podobieństwa między urodzo-
nym dzieckiem a biorcami.
Maksymalna liczba dzieci urodzonych w wyniku zastosowania komórek rozrod-
czych od jednego dawcy waha się w poszczególnych państwach UE od 25 w Danii,
poprzez 10 w Belgii i Francji, 6 w Szwecji, po 3 na Łotwie. Zważywszy, że ludność
Polski sięga 38 milionów, rozwiązanie przewidziane w projekcie wydaje się zasadne
i racjonalne.
Dopuszczalność surogacji zdaje się mieć wśród państw UE tyle samo zwolenni-
ków, co przeciwników. Do tych ostatnich należą m.in. Austria, Czechy, Francja,
Hiszpania, Niemcy, Słowacja, Słowenia i Szwecja. Zakaz zawarty w projekcie pre-
cyzuje jedynie zasadę, którą dotąd można było wywodzić z podstawowych założeń
kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz kodeksu cywilnego w związku z zasadami
współżycia społecznego.
Kwestia prawa do poznania biologicznego pochodzenia dziecka urodzonego w
wyniku medycznie wspomaganej prokreacji jest z reguły rozwiązywana w duchu
ochrony interesów dawców komórek rozrodczych. Z wyjątkiem Holandii, Niemiec i
Szwecji, dawstwo niepartnerskie komórek rozrodczych i zarodków jest anonimowe.
Niemniej jednak w ostatnich latach w wielu państwach, w tym w Belgii, Estonii,
Finlandii, Francji, Holandii, Hiszpanii czy Wielkiej Brytanii zauważyć można ten-
dencję uznającą prawa dzieci do poznania swojego biologicznego pochodzenia.
W niektórych państwach takich, jak Austria, Hiszpania, Holandia, Niemcy, Szwecja
i Wielka Brytania prawo zezwala na identyfikację dawcy. W innych, jak choćby w
Belgii, Danii, Estonii, Finlandii, Francji, Grecji, Słowacji i Słowenii, zakres informa-
cji, które mogą być przekazane zainteresowanemu jest określony w taki sposób, aby
niemożliwa była identyfikacja dawcy, chyba że istnieje poważne niebezpieczeństwo
39