Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks cywilny, ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw

ustawowej definicji dokumentu, przez ustalenie znaczenia jednego z podstawowych
terminów prawa cywilnego, realizuje cele porządkowe, a przy okazji jednoznacznie
zrywa z tradycyjnym rozumieniem tego pojęcia jako informacji utrwalonej wyłącznie
w postaci pisma, dając w ten sposób wyraz szerokiemu ujęciu dokumentu.
Projektowana regulacja definiująca dokument w art. 772 sformułowana została przy
zastosowaniu kryterium mieszanego, przedmiotowo-funkcjonalnego.
Przede wszystkim nawiązuje ona do ujęcia dokumentu jako przekazu woli ludzkiej
(informacja możliwa do odtworzenia), co bazuje na etymologii słowa documentum,
stanowiącego połączenie łacińskich wyrazów: do, dare − dawać, przekazywać, i mens −
oznaczających myśl, zamiar. Konstytutywną cechą dokumentu w świetle
projektowanego przepisu jest zatem jego intelektualna zawartość, czyli informacja –
treść obejmująca różnego rodzaju oświadczenia, w tym oświadczenia woli. Treść ta
musi zostać odpowiednio utrwalona w sposób umożliwiający jej odtworzenie. W takim
ujęciu, dla bytu dokumentu nie ma znaczenia to, czy jest on podpisany. Podpis nie jest
zatem koniecznym elementem dokumentu.
Pod względem sposobu sporządzenia dokumentu, zaproponowana definicja jest
technologicznie neutralna. Treść dokumentu może zostać zatem dowolnie ujawniona
(np. znaki graficzne, dźwięk, obraz), a także utrwalona na dowolnym nośniku
(np. papier lub plik) i za pomocą dowolnych środków (pióro, komputer, telefon
komórkowy). Granicę tej neutralności wyznacza jednak realizowana przez dokument
funkcja dowodowa, która wymaga, aby sposób utrwalenia informacji umożliwiał jej
zachowanie i odtworzenie.
Aby informacja mogła zostać odtworzona, musi zostać odpowiednio zapisana. Oba
elementy razem, tj. informacja możliwa do odtworzenia oraz nośnik, stanowią
dokument. Informacja bez nośnika nie jest dokumentem. Nie jest nim też niezapisany
informacją nośnik. Definicja nie przesądza o rodzaju nośnika, uwzględniając
nowoczesne nośniki zapisu. W odniesieniu do dokumentów mających postać
elektroniczną należy odróżnić nośnik, w którym jest zapisana informacja, od
informatycznego nośnika danych, na którym jest zapisany dokument. W odniesieniu do
dokumentu sporządzonego w postaci elektronicznej nośnikiem jest plik, czyli jednostka
zapisu i przechowywania informacji. Natomiast informatyczny nośnik danych, na
którym utrwalono (zapisano) taki dokument, należy (posługując się terminologią
dotyczącą dokumentów tradycyjnych) traktować jako kopertę lub teczkę, w której
znajduje się dokument.
3
Dokument może być zatem zapisany na jednym informatycznym nośniku danych. Może
on być jednak zapisany na wielu informatycznych nośnikach danych, z których każdy
może zawierać tylko część dokumentu, a jego odczytanie i odtworzenie nastąpi przy
użyciu odpowiedniego oprogramowania importującego dane z tych informatycznych
nośników danych. Z taką sytuacją mamy do czynienia chociażby przy
interoperacyjności (ustawa o informatyzacji podmiotów realizujących zadania
publiczne), gdzie dane są zapisywane w wielu miejscach i tylko za pośrednictwem
odpowiednich systemów teleinformatycznych jest możliwe ich odtworzenie.
W przypadku konieczności badania dokumentu przez biegłego (informatyka) konieczna
może być analiza wielu informatycznych nośników danych zawierających poszczególne
dane składające się na jeden dokument. Takie ujęcie dokumentu odpowiada
nowoczesnemu zapisywaniu danych zawierających informację.
Sens tej regulacji polega na ustaleniu konstytutywnych cech, jakimi powinien
odznaczać się każdy dokument. Nie ulega natomiast wątpliwości, że w pewnych
sytuacjach, z uwagi na określony kontekst prawny, sporządzenie dokumentu może
wymagać zachowania określonej postaci. Na przykład w przypadku sporządzenia
oświadczenia woli w formie pisemnej dokument będzie musiał przybrać postać pisma,
na którym będzie umieszczony własnoręczny podpis osoby dokonującej czynności
prawnej.
6. Zgodnie z przyjętymi założeniami nowy typ formy szczególnej, jaką ma być forma
dokumentowa, ma stanowić formę o niższym stopniu sformalizowania niż forma
pisemna, co przede wszystkim przejawia się w braku konieczności złożenia
własnoręcznego podpisu. Wystarczające będzie ustalenie osoby składającej
oświadczenie woli, przy czym nie ma znaczenia, czy nastąpi to na podstawie samej
treści dokumentu, czy po sprawdzeniu np. informatycznego nośnika danych lub
urządzenia, za pomocą którego złożono oświadczenie.
Wprowadzenie formy dokumentowej do Kodeksu cywilnego będzie prowadzić do
stworzenia prawnych ram funkcjonowania formy, która obecnie jest już w obrocie
powszechnie stosowana (np. poczta elektroniczna, SMS), a z uwagi na coraz bardziej
dynamiczny rozwój nowych technologii, stale zyskuje na znaczeniu. Forma
dokumentowa, z uwagi na łatwość jej zachowania, ma przyczynić się do usprawnienia
dokonywania czynności prawnych, przy jednoczesnym zachowaniu funkcji dowodowej
stosownie do przepisów k.p.c. o mocy dowodowej dokumentów.
4
Przewidziano możliwość zastrzegania formy dokumentowej zarówno jako formy
ustawowej, jak i umownej. Początkowo forma dokumentowa może posiadać większe
zastosowanie jako forma umowna. Ponieważ jednak nie ma powodów, dla których
forma ta nie mogłaby być zastrzegana w ustawie, nie można wykluczyć, że z czasem
rozszerzy się jej zakres jako formy ustawowej. Z pewnością będzie to służyć ogólnemu
trendowi odformalizowania obrotu prawnego oraz przygotuje grunt pod planowane
w przyszłości zniesienie wymogu zachowania formy dla celów dowodowych. Forma
dokumentowa, jako forma ustawowa, została zaprojektowana w art. 77 § 2 k.c.
w odniesieniu do formy czynności następczych.
Pierwowzorem uregulowania formy dokumentowej stała się znana w prawie
niemieckim forma tekstowa, która jest zastrzeżona w przypadku, gdy nie ma potrzeby
dokonania czynności w formie pisemnej lub elektronicznej, a wystarczający jest „ślad
pisemny” pozwalający na określenie osoby składającej oświadczenie woli (np. e-mail,
telefaks itp.). Forma tekstowa jest w prawie niemieckim formą pośrednią między formą
pisemną (elektroniczną) a ustną. Zaproponowane w projektowanej ustawie ujęcie formy
dokumentowej jest szersze niż ujęcie formy tekstowej w prawie niemieckim. W formie
dokumentowej będą składane nie tylko oświadczenia wyrażone przy użyciu tekstu, ale
również np. dźwięku lub obrazu.
7. Projekt zawiera propozycję wyodrębnienia expressis verbis formy. Umieszczenie
definicji formy elektronicznej w odrębnym przepisie jednoznacznie przesądzi o tym, że
stanowi ona odrębny, choć równoważny w stosunku do formy pisemnej, typ formy
szczególnej. Takie rozwiązanie pozwala na rozstrzygnięcie od lat prowadzonej dyskusji
w zakresie potrzeby wyróżnienia formy elektronicznej jako odrębnej formy czynności
prawnej.
8. Uznanie autonomiczności formy elektronicznej rozstrzyga wątpliwości co do
możliwości zastrzeżenia formy pisemnej z wyłączeniem dopuszczalności spełnienia
tego wymogu przy użyciu formy elektronicznej i na odwrót. Zaproponowany
art. 781 § 2 k.c. określa wyraźnie względny charakter zasady równoważności między
formą pisemną a elektroniczną, która może zostać wyłączona na podstawie ustawy lub
czynności prawnej. Wyodrębnienie formy elektronicznej usuwa także spór wokół
możliwości posłużenia się tą formą przez osoby mogące czytać, lecz niemogące pisać.
9. W związku z uchyleniem w 2010 r. przepisu art. 80 k.c., proponuje się rozszerzenie
zakresu zastosowania normy art. 79 k.c. także na osoby niemogące zarówno pisać, jak
i czytać.
5
10. Propozycja dodania pkt 3 w art. 81 § 2 k.c. jest konsekwencją stosowania nowych
środków i sposobów komunikacji. Dosyć ogólne sformułowanie dotychczasowego § 2
pozwala na uznawanie, że czynność prawna ma datę pewną w razie stwierdzenia
dokonania czynności w jakimkolwiek dokumencie urzędowym − od daty dokumentu
urzędowego, a więc także dokumentu sporządzonego i przechowywanego w postaci
elektronicznej. Należy zauważyć, że przesłanie dokumentu na elektroniczną skrzynkę
podawczą urzędu, a przez to dołączenie do niego urzędowego poświadczenia odbioru,
spełnia przesłanki § 2 i jest możliwe do wykorzystania bez potrzeby zmiany k.c.
Znakowanie czasem przez kwalifikowany podmiot świadczący usługi certyfikacyjne
jest odpowiednikiem dołączania do dokumentu urzędowego poświadczenia odbioru
(daty wpływu dokumentu do urzędu). Zmiana tej daty jest niemożliwa lub łatwo
zauważalna, co spełnia wymogi, jakie stawia się dacie pewnej z art. 81 § 2 k.c.,
i odpowiada współczesnym potrzebom nowoczesnego obrotu. Proponowana zmiana
uchyli wątpliwości doktryny pojawiające się na gruncie ustawy o podpisie
elektronicznym, czy znakowanie czasem podpisu elektronicznego odnosi się do
art. 81 § 1 k.c. czy art. 81 § 2 k.c.
11. Proponuje się zliberalizowanie wymogu formy dla umowy pożyczki w ten sposób,
że formę pisemną zastępuje się wymogiem formy dokumentowej ad probationem,
a ponadto ogranicza się obowiązek jej zachowania do sytuacji, gdy pożyczka przenosi
tysiąc złotych. Oznacza to, że w odniesieniu do umów pożyczek przenoszących niższe
wartości
nie znajdą zastosowania ograniczenia dowodowe wynikające
z art. 74 § 1 i 2 k.c. Fakt zawarcia takiej umowy i jej treść będą mogły być dowodzone
w postępowaniu cywilnym przy wykorzystaniu wszystkich dostępnych środków
dowodowych (w tym także zeznań świadków i stron).
12. W celu dostosowania regulacji art. 358 § 1 k.c. do przepisów prawa europejskiego
oraz norm prawa międzynarodowego wyraźnie zastrzeżono, że odnosi się ona do
zobowiązań podlegających wykonaniu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Zmiana
w art. 358 § 1 k.c. służy też dookreśleniu wyjątku od przysługującego dłużnikowi prawa
wyboru waluty w razie wykonania zobowiązania, którego przedmiotem jest suma
pieniężna wyrażona w walucie obcej. Uprawnienie to nie przysługuje dłużnikowi, jeżeli
ustawa, orzeczenie sądowe lub czynność prawna zastrzega spełnienie świadczenia
wyłącznie w walucie obcej. Proponowany przepis art. 358 § 3 k.c. przyznaje
wierzycielowi uprawnienie do wyboru kursu waluty (z dnia wymagalności lub z dnia
zapłaty) w sytuacji, w której dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia
6
wyrażonego w walucie obcej, a które może być spełnione w walucie polskiej (gdyż
np. dłużnik dokonał wyboru tej waluty). Regulacja ta wyeliminuje wątpliwości
dotyczące treści uprawnienia przysługującego wierzycielowi w takiej sytuacji (prawo
wyboru waluty czy prawo wyboru kursu), które pojawiły się na tle dotychczasowej
treści art. 358 § 2 zd. 2 k.c. Przesłanką prawa wierzyciela do wyboru kursu będzie
opóźnienie dłużnika w spełnieniu świadczenia (a nie zwłoka). Projektowana zmiana
zapewni koherentność tego przepisu z projektowanymi regulacjami k.p.c. dotyczącymi
egzekucji świadczeń wyrażonych w walutach obcych.

III. Zmiany w ustawie − Kodeks postępowania cywilnego
A. Zmiany dotyczące instytucji dokumentu
1. Proponowana w Kodeksie cywilnym koncepcja szerokiego rozumienia dokumentu
jest związana z rozwojem elektronicznych środków wymiany informacji. Powszechne
ich stosowanie powinno znajdować odzwierciedlenie w przepisach prawa. Coraz
częściej umowy dochodzą do skutku z pominięciem dotychczasowych przepisów
dotyczących formy czynności prawnych. Dlatego strony umów zawartych w taki sposób
powinny mieć możliwość skutecznego dowodzenia w sporze sądowym faktu zawarcia
umowy i jej treści. Współczesna technika pozwala na sporządzanie dokumentów
w innej postaci niż tekst składający się z liter alfabetu ułożonych według reguł
językowych. Przykładem może być chociażby protokół elektroniczny, zawierający
tekst, obraz i dźwięk albo oświadczenie woli złożone w formie elektronicznej –
w postaci nagrania dźwięku lub obrazu, która po opatrzeniu bezpiecznym podpisem
elektronicznym ma skutek formy pisemnej. Za potrzebą przyjęcia wyżej wskazanych
zmian przemawia praktyka stosowana coraz powszechniej przez uczestników
postępowań i przez sądy. Takie rozwiązania niewątpliwie ułatwią prowadzenie
postępowania sądowego, w szczególności przez jednolite ujęcie dokumentu jako
pojęcia normatywnego oraz uchylą pojawiające się problemy dotyczące dokumentów
zawierających inną treść niż tekst.
2. W świetle definicji pojęcia „dokument”, proponowanej w przepisach Kodeksu
cywilnego, należy wprowadzić rozróżnienie na dokumenty zawierające tekst, czyli
sporządzone za pomocą znaków alfabetu i reguł językowych, oraz inne dokumenty. Do
tych pierwszych znajdą zastosowanie przepisy art. 244 k.p.c. i nast., natomiast do tych
drugich będzie się odnosił art. 308 k.p.c.
7