Senacki projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw

– 7 –
Z kolei w przypadku zastosowania środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego
aresztowania ustawodawca przyznał oskarżonemu prawo składania wniosków o jego
uchylenie lub zmianę bez żadnych ograniczeń czasowych, niemniej już zażalenie na
postanowienie w przedmiocie takiego wniosku przysługuje tylko wtedy, gdy wniosek został
złożony po upływie 3 miesięcy od dnia wydania wcześniejszego postanowienia w przedmiocie
tymczasowego aresztowania, co w istocie rzeczy ma również przeciwdziałać wspomnianym
próbom obstrukcji ze strony oskarżonego (art. 254 § 2 k.p.k.).
W każdym razie można założyć, że wyłączenie możliwości wielokrotnego składania
wniosków o wyznaczenie obrońcy z urzędu w sytuacji, gdy nie uległy zmianie okoliczności,
które prezes sądu lub sąd badał w związku z pierwszym żądaniem zgłoszonym na podstawie
art. 78 § 1 k.p.k. czy art. 22 k.p.s.w., nie osłabi gwarancyjnej roli zmienianych przepisów,
jako że rzetelność oceny w tym zakresie (tzn. czy istotnie nie doszło do zmiany okoliczności)
będzie ostatecznie podlegała sprawdzeniu na etapie postępowania apelacyjnego, naturalnie
pod warunkiem postawienia zarzutu z art. 438 pkt 2 k.p.k. (art. 109 § 2 k.p.s.w.).
Z uwagi na to, że z dniem 1 lipca 2015 r. wejdzie w życie ustawa z dnia 27 września
2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw
(Dz. U. poz. 1247; dalej jako ustawa zmieniająca), za sprawą której zmodyfikowane zostanie
brzmienie art. 81 § 1 k.p.k., zachodzi ponadto konieczność nowelizacji tej ustawy. Wiąże się
to nie tylko z tym, że w treści art. 81 § 1 nie zastrzeżono prawa do wniesienia zażalenia, lecz
również z faktem, że w nowym stanie prawnym o tym, czy wniosek o wyznaczenie obrońcy
zgłoszony w trybie art. 78 § 1 k.p.k. zasługuje na uwzględnienie, ma rozstrzygać prezes lub
referendarz sądowy. Niezależnie zatem od tego, że wraz z wejściem w życie powołanej ustawy
nowelizującej zmianie ulegnie zakres zastosowania art. 78 § 1 k.p.k. (przepis ten będzie
bowiem dotyczył jedynie prawa przysługującego niezamożnemu podejrzanemu, tj. osobie,
przeciwko której toczy się postępowanie przygotowawcze, natomiast na etapie postępowania
sądowego podstawę dla wystąpienia z wnioskiem o wyznaczenie obrońcy stanowić będą
nowe jednostki redakcyjne: art. 80a § 1–3 k.p.k.), rozstrzyganie o konstytucyjnym prawie
podmiotowym, jakim jest prawo do obrony, nadal pozostanie w gestii organu, który nie
wykazuje immanentnych cech sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji). W dalszym ciągu więc, a może
nawet w jeszcze większym stopniu, jeśli uwzględni się różnicę między statusem prezesa sądu
i referendarza sądowego, aktualne byłyby zarzuty sformułowane pod adresem art. 81 § 1
k.p.k. w obowiązującym brzmieniu.
– 8 –
W ocenie Senatu celowe staje się w związku z tym dokonanie zmian w ustawie
zmieniającej. Mianowicie: jak już wskazano wyżej, na podstawie art. 80a wyznaczany ma
być obrońca z urzędu na etapie postępowania przed sądem. Według § 1, orzekanie w tym
przedmiocie zostanie powierzone samemu sądowi, a poza tym stosowne zarządzenia mieliby
wydawać prezesi sądów oraz referendarze sądowi. Jedyną zaś przesłanką (pozytywną) ma
być złożenie wniosku przez oskarżonego. Na gruncie tego przepisu sytuacja majątkowa
oskarżonego nie będzie więc badana i w konsekwencji wyeliminowany zostanie element
ocenny, z którym mamy do czynienia w art. 78 § 1 k.p.k. (zarówno w obecnym brzmieniu, jak
i w tym, które będzie obowiązywało od dnia 1 lipca 2015 r.) czy też w art. 22 zdanie pierwsze
k.p.s.w. Podobnie skądinąd uregulowana ma zostać kwestia wyznaczania obrońcy z urzędu
w celu dokonania określonej czynności procesowej w toku postępowania sądowego (§ 2
dodawanego art. 80a). Nieco inaczej ma się za to rzecz z art. 80a § 3, gdzie ustawodawca
posłużył się klauzulą generalną („Ponowne wyznaczenie obrońcy w trybie, o którym mowa
w § 1 i 2, jest dopuszczalne jedynie w s z c z e g ó l n i e u z a s a d n i o n y c h w y p a d k a c h.”).
Zważywszy z jednej strony argumenty przytoczone w uzasadnieniu rozstrzygnięcia
z dnia 8 października 2013 r., a z drugiej to, jak szeroki zakres uznania pozostawiony
organowi właściwemu w kontekście ponownego wyznaczenia obrońcy (art. 80a § 3), proponuje
się, po pierwsze, dodanie jednostki redakcyjnej, która potwierdzi prawo do wniesienia środka
zaskarżenia w wypadku odmowy wyznaczenia obrońcy w postępowaniu przed sądem (art. 3
pkt 1 lit. a). Zastosowana w tym miejscu ogólna formuła „podlega zaskarżeniu” ma przy tym
uwzględniać to, że możliwe będą sytuacje, w których najpierw zarządzenie wyda referendarz
sądowy i od jego rozstrzygnięcia, zgodnie z nowym przepisem art. 93a § 3 k.p.k. (zob. art. 1
pkt 30 ustawy zmieniającej), przysługiwał będzie sprzeciw, a następnie także odmowne
zarządzenie wyda prezes sądu, którego decyzja będzie już podlegała zaskarżeniu zażaleniem.
Po drugie, projekt zakłada, że brzmienie, które ma zostać nadane art. 81 k.p.k. i art. 23
k.p.s.w. z dniem 1 lipca 2015 r. zostanie ukształtowane w analogiczny sposób, jak to wynika
z propozycji zawartych w art. 1 pkt 2 i art. 2 projektowanej ustawy, z tą wszakże różnicą, że
w tym miejscu zostanie również uwzględniona rola referendarzy sądowych. Stąd też właśnie
oprócz wskazania, że odmowa wyznaczenia obrońcy z urzędu podlega zaskarżeniu (art. 3 pkt
1 lit. b tiret pierwsze, § 1 zdanie drugie oraz art. 3 pkt 2, § 1 zdanie drugie), zaproponowano
dodanie w zmienianych art. 81 k.p.k. i art. 23 k.p.s.w. – odpowiednio – § 3 i § 2, które
stwierdzać będą, że ponowne wnioski powołujące się na te same okoliczności pozostawiane
– 9 –
będą bez rozpoznania, a rozstrzygnięcia w tym przedmiocie nie będą podlegały weryfikacji,
chociażby nawet zostały wydane przez referendarza sądowego.
Proponowane zmiany – co warto na koniec zaakcentować – będą miały wpływ na prawa
oskarżonych w postępowaniu o przestępstwo skarbowe lub o wykroczenie skarbowe, a także
na prawa podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej, ponieważ do nich stosuje
się odpowiednio przepisy k.p.k. (por. art. 113 § 1 oraz art. 125 § 1 ustawy z dnia 10 września
1999 r. – Kodeks karny skarbowy, Dz. U. z 2013 r. poz. 186, z późn. zm.). Analogicznie
przedstawia się sytuacja osób, do których stosuje się art. 20 § 1 ustawy z dnia 26 października
1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. z 2014 r. poz. 382).

4. Skutki projektowanej ustawy
Projekt przewiduje uzupełnienie o gwarancje zaskarżalności zarówno przepisów, które
zostały skontrolowane przez sąd konstytucyjny, jak i tych, które – z racji podobieństwa
regulacji – niechybnie również zostałyby pozbawione domniemania konstytucyjności. Wobec
tego skutkiem prawnym tej nowelizacji będzie osiągnięcie stanu zgodności z Konstytucją
w szerszym nawet zakresie niż wynikałoby to z samej sentencji wyroku wydanego w sprawie
K 30/11.
Projektowana ustawa może przyczynić się do wzrostu wydatków budżetu państwa
w części 15. Sądy powszechne, jednak precyzyjne określenie skali tego wzrostu nie jest
możliwe z uwagi na to, że ostatecznie decydująca w tej mierze będzie liczba negatywnych
rozstrzygnięć wydawanych w sprawie wyznaczenia obrońcy z urzędu bądź też postanowień
sądu o cofnięciu wyznaczenia obrońcy z urzędu oraz liczba zażaleń wnoszonych od tego typu
zarządzeń czy orzeczeń. Niemniej można założyć, że ewentualne wydatki z tego tytułu znajdą
pokrycie w zaplanowanych środkach budżetowych.
Wejście w życie rozwiązań zawartych w projekcie nie wpłynie natomiast na wydatki
innych jednostek sektora finansów publicznych, w tym zwłaszcza jednostek samorządu
terytorialnego. Zmiana k.p.k., k.p.s.w. oraz ustawy zmieniającej nie będzie miała także
skutków w sferze związanej z funkcjonowaniem przedsiębiorstw.

5. Konsultacje
Projekt został przesłany do zaopiniowania następującym podmiotom: Ministrowi
Sprawiedliwości, Sądowi Najwyższemu, Krajowej Radzie Sądownictwa, Prokuratorowi
– 10 –
Generalnemu, Rzecznikowi Praw Obywatelskich, Naczelnej Radzie Adwokackiej, Krajowej
Radzie Radców Prawnych, Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa, Stowarzyszeniu Sędziów
Polskich IUSTITIA, Stowarzyszeniu Sędziów Themis, Ogólnopolskiemu Stowarzyszeniu
Referendarzy Sądowych, Ogólnopolskiemu Stowarzyszeniu Asystentów Sędziów oraz
Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka.
Sąd Najwyższy oraz Prokurator Generalny ocenili projektowaną ustawę pozytywnie.
Podobne stanowisko wyraziła Krajowa Rada Sądownictwa, zaznaczając, iż nie wnosi uwag
do proponowanych rozwiązań. Także Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa poinformowała,
że na tym etapie nie zgłasza żadnych uwag. Ponadto opinię pisemną przekazał Minister
Sprawiedliwości, który negatywnie ustosunkował się do propozycji zawartej w druku nr 617,
a sprowadzającej się do wyłączenia możliwości orzekania przez referendarzy sądowych
w sprawach wpadkowych dotyczących wyznaczenia obrońcy z urzędu. Jednocześnie Minister
Sprawiedliwości opowiedział się za wprowadzeniem poziomej kontroli zarządzeń prezesa
sądu o odmowie wyznaczenia obrońcy z urzędu.
Pozostałe podmioty nie wypowiedziały się w sprawie projektowanych zmian.
Argumenty przytoczone w piśmie Ministra Sprawiedliwości zostały wnikliwie rozważone
w trakcie pierwszego czytania projektu na wspólnym posiedzeniu Komisji Praw Człowieka,
Praworządności i Petycji oraz Komisji Ustawodawczej. Komisje nie podzieliły wywodów
przedstawicieli Ministra, którzy jeszcze raz opowiedzieli się za tzw. instancją poziomą
w postępowaniach incydentalnych związanych z korzystaniem z prawa do obrony w aspekcie
formalnym. W konsekwencji w projekcie pozostawiono regulację, która wpisuje się w zasadę
wyrażoną w art. 466 § 2 k.p.k. (zażalenie do sądu odwoławczego). Zdaniem Komisji,
pozostawienie w tym wypadku dewolutywnego środka zaskarżenia jest wskazane ze względu
na gwarancyjny charakter instytucji zażalenia na zarządzenie prezesa, na mocy którego
odmówiono oskarżonemu prawa korzystania z pomocy obrońcy z urzędu. Sytuacji tej nie da
się skądinąd porównać z tą uregulowaną w art. 337 § 2 k.p.k., albowiem w rachubę wchodzą
tutaj gwarancje konstytucyjne, podczas gdy ten ostatni przepis odnosi się do zwrotu aktu
oskarżenia oskarżycielowi z przyczyn formalnych.
Za trafną Komisje uznały natomiast argumentację odwołującą się do potrzeby
pozostawienia możliwości orzekania przez referendarzy sądowych, w związku z czym do
projektu zostały wprowadzone niezbędne poprawki. Nie uwzględniono jedynie propozycji
redakcyjnych przedstawionych przez stronę ministerialną (kwestia sformułowania użytego
– 11 –
w art. 3 pkt 1 lit. a, jak również w art. 3 pkt 1 lit. b tiret pierwsze, § 1 zdanie drugie oraz art. 3
pkt 2, art. 23 § 1 zdanie drugie), gdyż według Komisji formuła wskazująca wprost jedynie na
prawo wywiedzenia zażalenia mogłaby rodzić wątpliwości, czy aby celem ustawodawcy nie
było wyłączenie zasady z art. 93a, dodawanego w k.p.k. na mocy ustawy zmieniającej (prawo
wniesienia sprzeciwu od zarządzenia wydanego przez referendarza sądowego). Dlatego
pozostawiono bardziej pojemne określenie „podlega zaskarżeniu”.

6. Oświadczenie o zgodności z prawem Unii Europejskiej
Zakres przedmiotowy projektowanej ustawy nie jest objęty prawem Unii Europejskiej.