Senacki projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw

– 2 –
podstawie których przyznana została obrona z urzędu. Niemniej w takim wypadku nie mamy
do czynienia z kontrolą zarządzenia prezesa w następstwie wniesienia środka zaskarżenia,
lecz z własną kompetencją sądu (78 § 2 k.p.k.).
Natomiast o tym, że zarządzenie wydane w trybie art. 81 § 1 k.p.k. nie podlega
zaskarżeniu (w szczególności zarządzenie negatywne dla oskarżonego) przesądza art. 459 § 1
w związku z art. 466 § 1 k.p.k. Ostatni z powołanych przepisów przewiduje bowiem, że
regulacje dotyczące zażaleń na postanowienia stosuje się odpowiednio do zażaleń na
zarządzenia, a art. 459 § 1 k.p.k. dopuszcza możliwość wniesienia zażalenia wyłącznie na
postanowienia sądu zamykające drogę do wydania wyroku oraz na postanowienia, co do
których ustawa wprost zastrzega prawo wywiedzenia środka zaskarżenia. W art. 81 § 1 k.p.k.
prawo takie nie zostało jednak przyznane. Z tych samych powodów niedopuszczalne
w świetle art. 459 § 1 k.p.k. jest również zażalenie na postanowienie sądu o cofnięciu
wyznaczenia obrońcy.
2.3. Trybunał w pierwszej kolejności zajął się problemem braku możliwości zaskarżenia
zarządzenia prezesa sądu jako poprzedzającego ewentualne rozstrzygnięcie z art. 78 § 2 k.p.k.
Trybunał podkreślił przede wszystkim, że ocena mechanizmu procesowego określonego
w art. 81 § 1 k.p.k. przez pryzmat konstytucyjnych gwarancji prawa do obrony (art. 42 ust. 2
Konstytucji) prowadzi do wniosku, iż wyznaczenie obrońcy z urzędu jest rozstrzygnięciem
o sposobie korzystania przez oskarżonego z prawa do obrony w wymiarze formalnym. Prezes
sądu właściwego do rozpatrzenia sprawy, działając na podstawie art. 81 § 1 k.p.k., decyduje
wobec tego o realizacji jednego z konstytucyjnych praw podmiotowych oskarżonego.
Co więcej: rozstrzygnięcie o przyznaniu albo odmowie przyznania obrońcy z urzędu
oskarżonemu występującemu z wnioskiem w oparciu o art. 78 § 1 k.p.k. jest „sprawą”
w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji. Prezes sądu decyduje tu o prawach konkretnego
podmiotu przez zastosowanie odpowiednich norm prawnych. „Dokonując oceny wniosku
oskarżonego, ubiegającego się o przyznanie mu obrońcy z urzędu z uwagi na brak
możliwości poniesienia kosztów obrony z wyboru, prezes sądu rozstrzyga zarówno o formie
korzystania z prawa do obrony, jak i w zasadniczym stopniu o tym, jak to prawo będzie
realizowane. Wyznaczenie obrońcy oznacza bowiem ustanowienie procesowego
przedstawiciela, którego głównym zadaniem jest ochrona oskarżonego w taki sposób, aby
cele toczącego się procesu karnego zostały osiągnięte z poszanowaniem gwarancji prawa do
obrony.”
– 3 –
Z tego więc punktu widzenia przyznanie niezamożnemu oskarżonemu obrońcy z urzędu
powinno być przedmiotem rozpoznania przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły
sąd. Tymczasem rozstrzygnięcie podejmowane na podstawie art. 81 § 1 w związku z art. 78
§ 1 k.p.k. pozostawione jest poza zakresem kognicji organu cechującego się przymiotami
wymienionymi w art. 45 ust. 1 Konstytucji. Choć prezes sądu ma szczególny status z uwagi
na powierzone mu zadania administracyjne i orzecznicze, to z oczywistych względów nie
może być utożsamiany z sądem w ujęciu konstytucyjnym.
Jednocześnie Trybunał zauważył, że zaskarżalność rozstrzygnięć sądowych stanowi
jedną z gwarancji przypisywanych do ogólnie sformułowanego prawa do sądu. W tym
kontekście art. 45 ust. 1 Konstytucji traktować należy nie tylko jako prawo do sądowego
wymiaru sprawiedliwości, czyli merytorycznego rozstrzygnięcia w zakresie praw jednostki,
ale także jako prawo do sądowej kontroli takich rozstrzygnięć. Innymi słowy, rozstrzyganie
po raz pierwszy kwestii mającej istotne znaczenie dla uprawnień określonego podmiotu musi
podlegać weryfikacji, której źródłem jest wywiedziona z art. 45 ust. 1 Konstytucji zasada
sprawiedliwości proceduralnej. „Prawo do zaskarżania orzeczeń, w taki sposób, w jaki
zostało wyrażone w art. 78 Konstytucji, wzmacnia i rozwija gwarancje prawa do sądu (…).
Uznanie danej kwestii za „sprawę”, nawet jeżeli ma w ramach danego postępowania
charakter wpadkowy, skutkuje zatem koniecznością zagwarantowania zaskarżalności
wydanego w tym zakresie rozstrzygnięcia.”
Trybunał zważył przy tym, że prawo, o którym mowa w art. 78 zdanie pierwsze
Konstytucji, nie jest prawem absolutnym. Wspominając o możliwości wprowadzenia wyjątku
od zasady zaskarżalności orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji, ustrojodawca
nie sprecyzował co prawda katalogu sytuacji, w których jego zastosowanie jest dopuszczalne.
Nie znaczy to wszakże, iż ustawodawcy pozostawiona została w tej mierze nieograniczona
swoboda. Jakiekolwiek odstępstwa nie mogą z pewnością prowadzić do naruszenia innych
norm konstytucyjnych, a tym bardziej całkowicie przekreślać samej zasady. Każdy wyjątek
od zasady zaskarżalności powinien być spowodowany szczególnymi okolicznościami, które
usprawiedliwiają pozbawienie strony środka odwoławczego. Wskazane jest ponadto, by tego
typu rozwiązanie znajdowało legitymację w innych wartościach rangi konstytucyjnej.
Trudno jednak doszukać się odpowiedniego uzasadnienia dla wyłączenia zaskarżalności
zarządzenia o odmowie wyznaczenia obrońcy z urzędu. Nie przemawia za tym ani przesłanka
sprawnego prowadzenia postępowania, ani też jego ważnego interesu czy szczególnego
– 4 –
charakteru. Łatwo za to znaleźć argumenty na rzecz dopuszczenia zażalenia na decyzję
podejmowaną na podstawie art. 81 § 1 w związku z art. 78 § 1 k.p.k. Wiąże się to tak
z samym sposobem wyznaczania obrońcy z urzędu, jak i z nie do końca jasno określonymi
kryteriami oceny sytuacji majątkowej oskarżonego, która stanowi materialną przesłankę
wyznaczenia obrońcy z urzędu. Dodatkowo za zaskarżalnością zarządzenia prezesa sądu
o odmowie wyznaczenia obrońcy z urzędu przemawiają argumenty natury pragmatycznej
oraz systemowej. Po pierwsze, brak możliwości zakwestionowania takiego rozstrzygnięcia
może pociągnąć za sobą daleko idące następstwa dla całego postępowania. Zarzut związany
z odmową wyznaczenia obrońcy z urzędu może być bowiem podnoszony przez oskarżonego
w apelacji (art. 447 § 3 k.p.k.), co – w wypadku jego uwzględnienia – prowadzić może do
konieczności powtórzenia procesu. Sądowa kontrola rozstrzygnięcia podejmowanego na
podstawie art. 81 § 1 k.p.k., zapewniona dopiero na kolejnym etapie instancyjnym, jest przez
to nieefektywna. Po drugie, w postępowaniu cywilnym negatywne orzeczenie w sprawie
ustanowienia adwokata lub radcy prawnego (i to w sytuacji, gdy wydaje je sąd) podlega
zaskarżeniu w drodze zażalenia. Skoro rozstrzygnięcia dotyczące przyznania pełnomocnika
z urzędu w procedurze cywilnej podlegają merytorycznej kontroli sądu, to tym bardziej
sądowa weryfikacja powinna dotyczyć analogicznych zagadnień na gruncie procesu karnego.
Reasumując: określenie sposobu realizacji przez oskarżonego prawa podmiotowego do
obrony dotyczy jednej z podstawowych gwarancji wyznaczających jego status w ramach
postępowania karnego. Rozstrzygnięcie tej kwestii nie może być traktowane jako całkowicie
uboczne w stosunku do toczącego się postępowania w sprawie. Wręcz przeciwnie, przesądza
ono o tym, jak to postępowanie będzie przebiegało, co najmniej w jego sferze formalnej.
Przyznanie bądź nieprzyznanie obrońcy z urzędu niezamożnemu oskarżonemu nie może być
więc klasyfikowane jako czynność dodatkowa wobec rozstrzyganej sprawy, a przez to
nienależąca do aktów dokonywanych w ramach sprawowania wymiaru sprawiedliwości.
Dlatego Trybunał uznał, że pozbawienie oskarżonego możliwości uruchomienia sądowej
kontroli zarządzenia prezesa sądu o odmowie wyznaczenia obrońcy z urzędu narusza art. 42
ust. 2 w związku z art. 45 ust. 1 i z art. 78 ustawy zasadniczej.
Powyższe uwagi znajdują także zastosowanie w odniesieniu do regulacji z art. 78 § 2
k.p.k., z tym jedynie zastrzeżeniem, że w tym wypadku spełniony został wymóg takiego
ukształtowania procedury, które zapewnia udział sądu w decydowaniu o sposobie realizacji
prawa podmiotowego, jakim jest prawo do obrony. Natomiast nie można tutaj mówić
– 5 –
o uczynieniu zadość zasadzie sprawiedliwości proceduralnej, będącej komponentem prawa
do sądu. Nade wszystko jednak nie da się wskazać racji, które mogłyby w sposób
konstytucyjnie satysfakcjonujący uzasadniać wyłączenie zasady zaskarżalności względem
postanowienia sądu o cofnięciu wyznaczenia obrońcy z urzędu. Jak skonstatował Trybunał,
rozstrzygnięcie sądu przewidziane w art. 78 § 2 k.p.k. oddziałuje bezpośrednio na tę sferę
uprawnień oskarżonego, które wynikają z gwarancji prawa do obrony. W związku z tym
orzeczenie to musi podlegać merytorycznej weryfikacji i nie może być objęte wyjątkiem,
o którym mowa w art. 78 zdanie drugie Konstytucji.

3. Różnice między dotychczasowym a projektowanym stanem prawnym
Mając na względzie formułę rozstrzygnięcia (tzw. wyrok zakresowy), jak również wagę
konstytucyjnych wartości, o których mowa w uzasadnieniu orzeczenia wydanego w sprawie
K 30/11, proponuje się nadanie nowego brzmienia art. 78 § 2 oraz art. 81 § 1 k.p.k. W treści
obu tych przepisów wyraźnie wskazane zostanie prawo do wywiedzenia zażalenia na
zarządzenie tudzież postanowienie, którym prezes sądu lub sąd negatywnie przesądził
o możliwości korzystania przez oskarżonego z pomocy obrońcy z urzędu.
W przekonaniu Senatu takiej samej korekty wymaga art. 23 ustawy z dnia 24 sierpnia
2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz. U. z 2013 r., poz. 395
z późn. zm.; dalej jako: k.p.s.w.), ponieważ przepis ten wywołuje identyczne zastrzeżenia co
art. 81 § 1 k.p.k. Otóż, stosownie do powołanego art. 23 k.p.s.w., obrońcę z urzędu wyznacza
prezes sądu właściwego do rozpoznania sprawy. Zgodnie zaś z art. 22 (zdanie pierwsze)
k.p.s.w., obrońcę z urzędu wyznacza się na wniosek obwinionego, który nie ma obrońcy
z wyboru, jeżeli wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości, a obwiniony w sposób
należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez poważnego uszczerbku dla
niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. W myśl zdania drugiego, przepis="http://lex.senat.pl/lex/index.rpc#hiperlinkText.rpc?hiperlink=type=tresc:nro=Powszechny.21469:part=a78%C2%A72&full=1"k.p.k.
(instytucja cofnięcia wyznaczenia obrońcy z urzędu przez sąd) stosuje się. Jednocześnie art.
103 k.p.s.w. przesądza, że zażalenie przysługuje w wypadkach wskazanych w ustawie.
Przysługuje ono stronom, a także osobie, której postanowienie, zarządzenie lub inne
czynności bezpośrednio dotyczą (nawiasem mówiąc: na mocy odesłania z art. 109 § 2
k.p.s.w. w procedurze wykroczeniowej stosuje się również art. 466 k.p.k.).
Innymi słowy, w postępowaniu w sprawach o wykroczenia rozstrzygnięcia odpowiadające
tym, które mogą zapaść na podstawie art. 78 § 2 i art. 81 § 1 k.p.k., też nie podlegają
– 6 –
zaskarżeniu. Wprawdzie Trybunał Konstytucyjny nie zajmował się rozwiązaniami procedury
wykroczeniowej, aczkolwiek nie oznacza to, że postępowania w sprawach o wykroczenia
dotyczą jakieś inne reguły, gdy chodzi o zachowanie standardów z art. 42 ust. 2, art. 45 ust. 1
i art. 78 Konstytucji. Nie wolno przecież zapominać, że wedle ugruntowanego orzecznictwa
konstytucyjnego, prawo do obrony przysługuje jednostce we wszelkich postępowaniach
o charakterze represyjnym (np. w postępowaniu dyscyplinarnym czy chociażby właśnie
w postępowaniu w sprawach o wykroczenie), a nie wyłącznie w procesie karnym – zob. też
wywód w pkt 3.3. uzasadnienia wyroku.
Wobec tego w pełni zasadne staje się dokonanie nowelizacji także w tym zakresie.
Zgodnie z propozycją zawartą w art. 2 projektu, dotychczasowe brzmienie wymienionego już
art. 23 miałoby zostać uzupełnione o stwierdzenie, że na zarządzenie o odmowie wyznaczenia
obrońcy z urzędu przysługuje zażalenie. Co się tyczy z kolei samego art. 22 k.p.s.w., to
przepis ten nie wymaga interwencji ustawodawcy, gdyż problem zaskarżalności postanowień
wydawanych na zasadzie stosowania regulacji z art. 78 § 2 k.p.k. zostanie rozwiązany przez
nowelizację tego ostatniego przepisu.
Dodatkowo zarówno w art. 81 § 1 k.p.k., jak i w art. 23 k.p.s.w., proponuje się dodanie
zastrzeżenia, wedle którego ponowny wniosek oparty na tych samych okolicznościach będzie
pozostawiany bez rozpoznania. W związku z wprowadzeniem ścieżki odwoławczej niezbędne
jest bowiem przeciwdziałanie ewentualnym próbom obstrukcji przez zgłaszanie wniosków,
o których mowa w art. 78 § 1 k.p.k. oraz art. 22 k.p.s.w., a następnie wnoszenie prawem
przewidzianych środków zaskarżenia. Co oczywiste, realizacja powyższego celu, jakim jest
zapobieżenie działaniom ukierunkowanym jedynie na przedłużenie postępowania karnego,
wyklucza przyznanie możliwości wywiedzenia zażalenia na zarządzenie o pozostawieniu
wniosku bez rozpoznania.
Omawiane postanowienie jest wzorowane na regulacji z art. 107 ust. 2 ustawy z dnia 28
lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594),
a przeniesienie go do procedury karnej podyktowane jest koniecznością odpowiedniego
wyważenia konkurencyjnych wartości, o których mowa – z jednej strony – w art. 2 k.p.k.
(por. art. 8 k.p.s.w.), a z drugiej – w art. 6 k.p.k. i art. 4 k.p.s.w. Zresztą, nadmienić wypada,
że w k.p.k. stosowane są już tego typu mechanizmy, jak choćby oddalenie wniosku
dowodowego, który w sposób oczywisty zmierza do przedłużenia postępowania (art. 170 § 1
pkt 5 k.p.k.; patrz też art. 39 § 2 k.p.s.w.), co także nie podlega zaskarżeniu zażaleniem.