Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy o kredycie konsumenckim oraz o zmianie ustawy - Kodeks wykroczeń

występujących obok odsetek. Również samo penalizowanie wyzyskiwania przymusowego
położenia innej osoby nie jest wystarczającym instrumentem ochrony kredytobiorcy, bowiem
nie zawsze kredytobiorca musi znajdować się w sytuacji krytycznej. Dlatego również
wnioskodawcy zdecydowali się wprowadzić osobny, odpowiedni przepis w Kodeksie
wykroczeń.

6. Tło społeczne inicjatywy legislacyjnej.

W chwili obecnej coraz dotkliwszy staje się problem nadmiernego zadłużenia
gospodarstw domowych. Według danych szacunkowych, w ciągu ostatnich dwóch lat
niespłacane zadłużenia Polaków wzrosły o ⅓, z 30 mld zł do 40 mld zł. Zjawisko to skutkuje
po stronie kredytobiorców brakiem środków niezbędnych do regulowania swych
wymagalnych zobowiązań, a nawet zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych. Stan ten
skłania konsumentów, zwłaszcza tych, których zdolność kredytowa jest słaba, do zaciągania
bardzo drogich kredytów. Takie zjawisko skutkuje popadaniem kredytobiorców, zwłaszcza
będących konsumentami, w spiralę zadłużenia, w której wierzytelność składa się nie tylko z
wciąż rosnących odsetek, w tym również karnych, które wielokrotnie przekraczają nieraz
wysokość długu głównego, ale też z kosztów dodatkowych związanych z zawartą umową o
kredyt.

Niebezpieczne dla społeczeństwa zjawisko lichwy, któremu starają się przeciwdziałać
nowoczesne systemy ustawodawcze, nasila się zawsze wtedy, gdy w społeczeństwie rośnie
liczba osób, które nie są w stanie zaspokoić swych podstawowych potrzeb życiowych, np. w
związku z trwałą utratą możliwości pracy zarobkowej, co również ma miejsce w obecnym
stanie kryzysu gospodarczego i rosnącego bezrobocia.

Część z kredytobiorców, ponieważ znajduje się w dramatycznej sytuacji życiowej,
dokonuje niezgodnych z prawem działań mających na celu ukrycie majątku i dochodów przed
wierzycielem, który poszukuje zaspokojenia. Podejmują one zatrudnienie w sposób
nielegalny lub też uzyskują dochody z nielegalnej działalności. Zjawisko to przyczynia się
wydatnie do spadku przestrzegania prawa w Polsce, a w konsekwencji do wzrostu tzw. „szarej
strefy”, a nawet przestępczości.

Wreszcie, co należy podkreślić, sami obywatele RP wielokrotnie składali skargi do
Rzecznika Praw Obywatelskich o podjęcie działań w celu ograniczenia nakładania
lichwiarskich kosztów.

Z prawnego punktu widzenia, oprocentowaniem lichwiarskim jest oprocentowanie
nienormalnie wysokie w odniesieniu do maksymalnego oprocentowania ustalonego przez
ustawodawcę lub w odniesieniu do zasad praworządności, przyjętych standardów
postępowania czy uczciwej praktyki handlowej. Jednakże sama kwestia oprocentowania nie
odzwierciedla pełnego obrazu kosztów, które musi ponieść kredytobiorca. Albowiem do
kwoty odsetek, kredytodawcy doliczają również inne koszty, w których znajduje się ich
ukryty, dodatkowy zarobek. Taka praktyka rozkwitła na tle regulacji uprzedniej ustawy o
kredycie konsumenckim, jak i obecnej Ustawy. Chociaż tzw. ustawa antylichwiarska (ustawa z
dnia 7 lipca 2005 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz o zmianie niektórych innych
ustaw; Dz. U. 2005 r. Nr 157 poz. 1316) wprowadziła do Kodeksu cywilnego instytucję
odsetek maksymalnych, a do uprzedniej ustawy o kredycie konsumenckim przepis art. 7a,
mający na celu wyznaczenie górnego pułapu kosztów kredytu, instytucje finansowe zaczęły
obchodzić wspomniane regulacje, poprzez ukrywanie dodatkowych dla kredytobiorców
kosztów kredytów (i związanych z tym swych zysków) w różnych opłatach dodatkowych.

7. Interesy kredytobiorców.

Proponowane przepisy mają w pierwszej kolejności chronić interesy kredytobiorców,
a w szczególności konsumentów.

Interesem kredytobiorcy jest to, by za umożliwienie mu dysponowania dodatkowymi
środkami finansowymi, można było od niego żądać świadczenia, które nie byłoby ocenione
jako rażąco nieekwiwalentne. Często kredytobiorcy nie są w stanie obronić się przed
zastawionymi na nich tzw. „pułapkami kredytowymi”. Konieczna jest ingerencja
ustawodawcza, w zakresie prawa cywilnego i prawa wykroczeń, która ograniczy sferę
nieuprawnionego zysku kredytodawców w procesie udzielania kredytów.

Z kredytów o wyższym oprocentowaniu, często udostępnianych nie przez banki, lecz
przez instytucje parabankowe, przede wszystkim korzystają osoby mniej zamożne, które mają
problemy z otrzymaniem kredytu w banku. Najczęściej są to konsumenci o najniższych,
nieustabilizowanych dochodach i niepewnej historii kredytowej. Ta właśnie grupa klientów
charakteryzuje się najwyższym poziomem ryzyka kredytowego dla banków i pośredników
finansowych, a co za tym idzie wysokość oprocentowania pożyczanych środków finansowych
skalkulowana jest na wyższym poziomie niż w innych grupach klientów (wynika to z
klasycznego rachunku ekonomicznego: wyższe ryzyko → wyższe oprocentowanie). Klienci
korzystający z kredytu poza systemem bankowym, dlatego korzystają z usług tych instytucji,
bo w systemie bankowym nie uzyskaliby pozytywnej oceny w „ocenie zdolności
kredytowej”. Nie rzadko zdarza się tak, że osoby takie znajdują się w sytuacji przymusowej –
potrzebują niezwłocznie środków finansowych, by zaspokoić swoje bieżące potrzeby
życiowe. Prawo musi chronić takie osoby, które nie zawsze z własnej winy znajdują się w
niekorzystnym położeniu życiowym, by nie mogła być stosowana wobec nich lichwa.

W szczególności to konsumenci są narażeni na to, iż będzie wykorzystana ich
przymusowa sytuacja, brak doświadczenia czy słabość majątkowa czy dochodowa.
Konsumenci jako podmioty nieprofesjonalne, zasługują na szczególną ochronę, tym bardziej,
iż po drugiej stronie zawieranej umowy o kredyt znajduje się najczęściej podmiot
profesjonalny, czyli instytucja finansowa.

Celowość ochrony konsumentów, którzy są stroną słabszą w relacjach umownych,
znajduje mocne uzasadnienie zarówno w Konstytucji RP, jak i prawie unijnym. Szczególna
ochrona konsumentów nie jest uznawana za dyskryminację. Chronionym interesem
kredytobiorcy będącego konsumentem jest jego swoboda działania w kapitalistycznej
gospodarcze rynkowej, która – pomimo mniejszego (w porównaniu z podmiotami
profesjonalnymi) doświadczenia i wiedzy konsumenta – zasługuje na zabezpieczenie celem
prawidłowego funkcjonowania gospodarki w różnych jej gałęziach, w których często to
konsumenci są beneficjentami końcowymi.

Również należy brać pod uwagę sytuacje patologiczne, w których osoby biorące
kredyt doznają ograniczeń natury racjonalnej lub emocjonalnej. W takich sytuacjach nie do
pomyślenia jest, by prawo nie przeciwdziałało odnoszeniu przez drugą stronę korzyści
nieproporcjonalnych do oferowanego świadczenia. Tak więc niezależnie od sytuacji (np.
presji) w jakiej znajdzie się kredytobiorca, system prawny, w jakim kredytobiorca
funkcjonuje, nie powinien pozwolić – niezależnie od warunków, w których umowa o kredyt
będzie zawierana – by mogły być od niego wymagane koszty kredytu ponad sprawiedliwy
pułap.

Wreszcie do interesu kredytobiorców należy ochrona majątku osobistego przed
zbytnim uszczupleniem oraz gospodarstwa domowego przed zbytnim zadłużeniem.
Nadmierne koszty kredytu powodują, iż kredytobiorca jest zmuszony do długotrwałego,
znacznego obciążania swego majątku celem spłaty rat kredytu. To powoduje brak środków
zarówno na potrzeby bieżące, na zakup dóbr konsumpcyjnych, jak i na inicjatywy
gospodarcze (np. rozwój własnej działalności gospodarczej). Ostatecznie nadmierne
zadłużenie grozi wpadnięciem kredytobiorcy w pętlę zadłużenia polegającą na braniu nowych
kredytów celem spłaty wcześniejszych.

8. Interesy kredytodawców.

Oczywistym interesem kredytodawców jest ich zysk. Regulacje prawne powinny być
w taki sposób skonstruowane, by umożliwiały w miarę zyskowne działanie instytucji
finansowych.

Po stronie kredytodawców skutki regulacji będą dotyczyły przede wszystkim
instytucji finansowych, które nie mają licencji bankowej (np. parabanki, lombardy, różne
spółki).

Instytucje parabankowe ponoszą większe koszty związane z ryzykiem niż system
bankowy. Wynika to z dwóch kwestii. Po pierwsze, instytucje parabankowe pożyczają własne
pieniądze, a nie (tak jak banki) pieniądze zdeponowane przez osoby trzecie. Regulacje
prawne powinny więc uwzględniać prawo takich instytucji finansowych do dysponowania
swoją własnością. Po drugie, co zostało wskazane wyżej, klientami parabanków są osoby o
wyższym wskaźniku ryzyka kredytowego (często są to klienci odrzuceni przez banki ze
względu na ich profil ryzyka). Średnio 20% kredytów udzielanych przez parabanki pozostaje
niespłaconymi. Dlatego też zyski z udzielonych i spłacanych kredytów muszą ponoszone
ryzyko rekompensować. Tak więc ochrona ryzyka, które ponoszą instytucje finansowe, jest
jednym z fundamentalnych interesów kredytodawców, które powinny być chronione.

Interesem kredytodawców będących instytucjami parabankowymi jest to, by były one
traktowane sprawiedliwie, tzn. proporcjonalnie do zasad ich funkcjonowania. Skoro instytucje
parabankowe wykładają środki finansowe będące ich własnością, nie powinny one podlegać
takim samym zasadom jak banki. Ich działanie powinno być bardziej swobodne.

9. Interes społeczny.

Interes społeczny w demokracji wyraża się w realizacji dobra ogółu. W interesie
społecznym leży:

● ochrona słabszych jednostek w społeczeństwie przed możliwym eksploatacyjnym
wpływem jednostek lepiej usytuowanych;

● szczególna ochrona segmentu gospodarstw domowych;

● takie ukształtowanie mechanizmów gospodarczych, by nie było to nadmiernego
zadłużenia społeczeństwa; oznacza to, iż maksymalne dopuszczalne koszty kredytu nie
powinny być ustanowione na zbyt wysokim poziomie, czyli na takim, który w praktyce
powodowałby wzrost ogólnego zadłużenia społeczeństwa;

● tworzenie silnego gospodarczo społeczeństwa, ekonomicznie konkurencyjnego w
stosunku do społeczeństw innych państw; może to w szczególności polegać na ochronie
przedstawicieli tego społeczeństwa przed wyzyskiem zagranicznych instytucji finansowych;

● przeciwdziałanie nadużyciom finansowym, n. p. takim jak to, że ograniczenie
oprocentowania instytucją odsetek maksymalnych jest omijane poprzez „chowanie” zysku w
prowizjach czy innych kosztach związanych z pobieranym kredytem;

● poszanowanie autonomii woli stron stosunków cywilno-prawnych oraz wolności
umów, przejawiające się w uwzględnianiu różnorodnych powiązań, relacji, interesów, jakie
strony mogą i chcą ukształtować między sobą w ramach wolności umów oraz braku
nadmiernego ograniczania w tym zakresie;

● tworzenie takich regulacji, by nie implikowały one powstania „szarej strefy” lub nie
powodowały rozkwitu zorganizowanej przestępczości; gdyby na skutek nadmiernych
ograniczeń, działalność instytucji parabankowych przestała być opłacalna, miejsce
zamkniętych instytucji finansowych, mogliby zająć przedstawiciele świata przestępczego,
udostępniając nielegalne (nie spełniające wymogów ustawy) kredyty; należy mieć na
względzie, że banki nigdy nie zaspokoją popytu na pożyczki gotówkowe; zniknięcie
legalnych instytucji parabankowych nie spowoduje, że osoby o wyższym profilu ryzyka
przestaną potrzebować pieniędzy; powodowałoby to wzmocnienie pozycji członków struktur
przestępczych (nierzadko mafijnych), jak i uwikłanie zwykłych obywateli w niepożądane
relacje, które później mogłyby się stać źródłem szantażów;

● ograniczone korzystanie z instrumentów odgórnej regulacji, zgodnie z zasadą
pomocniczości oraz zasadą proporcji i adekwatności środków do celów; należy zwrócić
uwagę na to, że skutki funkcjonowania cen urzędowych są najczęściej takie same i powodują
w większości przypadków ograniczenie dostępu do usług, rozwój szarej strefy i łapówkarstwa
i „ceny czarnorynkowe” wielokrotnie wyższe od urzędowych;

● kreowanie pluralizmu gospodarczego i konkurencyjności; w sytuacji, gdy instytucje
parabankowe zostaną ograniczone w na tyle nadmierny organizacyjno-finansowy sposób, że
przestaną one funkcjonować („wypadną z rynku”), banki nie będą miały konkurencji, co
doprowadzi do tego, iż będą mogły narzucać wyższe oprocentowanie kredytów;
paradoksalnie więc nadmierne ustawowe ograniczenie kosztów kredytu może doprowadzić do
ich średniego, relatywnego podrożenia;

● dbanie o wpływy do budżetu państwa poprzez to, że konsumenci będą mieli do
dyspozycji więcej środków finansowych, które będą mogli przeznaczyć na zakup dóbr, a nie
na spłacanie rat kredytu, a także poprzez to, że z rynku będzie odprowadzany podatek
dochodowy przez legalnie istniejące instytucje parabankowe (zamiast nieopodatkowanych
przychodów podmiotów świata przestępczego).

10. Maksymalny pułap kosztów kredytu.