Poselski projekt ustawy o uzgodnieniu płci

na ustaleniu płci na gruncie art. 189 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks 
postępowania cywilnego (dalej: k.p.c.) (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.). Na tej podstawie 
dokonuje się wzmianki dodatkowej w akcie urodzenia zgodnie z art. 21 ustawy z dnia 29 
września 1986 r. - Prawo o aktach stanu cywilnego (dalej: p. o a.s.c.) (Dz. U. Nr 36, poz. 180 
z późn. zm). Wzmianka dodatkowa wywiera skutki ex nunc i zostaje ujawniona przy 
sporządzaniu odpisu zupełnego aktu urodzenia. W ocenie komentatorów ten stan prawny jest 
źródłem „dyskomfortu psychicznego dla osób, które pomimo prawnego usankcjonowania 
przynależności do danej płci, zapewniającej ich integralność cielesną, psychiczną i społeczną, 
nadal muszą ujawniać swą  płeć metrykalną. Posługiwanie się odpisem zupełnym aktu 
urodzenia, zawierającym dosłowne powtórzenie treści aktu stanu cywilnego wraz ze 
wszystkimi wzmiankami dodatkowymi, przez osobę transseksualną naraża ją bowiem na stres 
związany z koniecznością ujawnienia faktu zmiany płci” (A. Szczerba, Zmiana danych w 
akcie stanu cywilnego osób transseksualnych, Komentarz do wyroku Naczelnego Sądu 
Administracyjnego z 16 lipca 2008 r., II OSK 845/071).  
Aktualna sytuacja prawna osób transseksualnych i interseksualnych, a zwłaszcza niejednolite 
zasady traktowania ich spraw przez sądy, biegłych sądowych czy lekarzy, nie służy 
zapewnieniu powszechnego bezpieczeństwa prawnego. Problem braku ustawowo określonych 
przesłanek sądowego ustalenia płci w trybie art. 189 k.p.c., konieczność uprzedniego 
rozwiązania małżeństwa, najczęściej z orzeczeniem o winie, a także stosowany w praktyce 
wymóg dokonania niektórych nieodwracalnych interwencji medycznych oraz dowodzenia 
prawdziwości swojego transseksualizmu stanowią istotne ograniczenia dostępu do sądu tych 
osób. Należy też zauważyć, że postępowanie o ustalenie płci może trwać latami w związku z 
brakiem szczegółowych unormowań prawnych tych kwestii, co narusza prawo do 
rozpatrzenia przez sąd bez nieuzasadnionej zwłoki. W rezultacie brak prawnej regulacji 
kwestii uznania tożsamości płciowej podważa zaufanie obywateli do państwa i stanowionego 
przez nie prawa, ponieważ w obecnym stanie prawnym działania organów państwowych nie 
są do końca przewidywalne, a dostęp do zabiegów medycznej korekty płci, a także do 
prawnego uznania ich skutków może zależeć od dobrej woli lekarza prowadzącego i opinii 
biegłego sądowego. Tym samym istniejący obecne stan normatywnego bezprawia w tym 
obszarze nie pozwala zainteresowanym osobom na decydowanie o swoim postępowaniu w 
                                                           
1 Dostęp: http://prawaczlowieka.edu.pl/index.php?orzeczenie=cb6c53bcb82b2a866cdadf97967e79a974478a88-
b0 
 
 
oparciu o pełną znajomość przesłanek działania organów państwa i ich konsekwencji 
prawnych.  
Należy podkreślić,  że projektowana procedura sądowego uzgodnienia płci nie jest zbyt 
„łatwa”, przed czym przestrzegają niektóre autorytety prawnicze (por. K. Osajda, 
Cywilnoprawne aspekty zmiany płci u transseksualistów, w:  R. Wieruszewski, M. 
Wyrzykowski (red.), Orientacja seksualna i tożsamość płciowa. Aspekty prawne i społeczne, 
Warszawa 2009, s. 200).  Nie opiera się bowiem jedynie na oświadczeniu zainteresowanej 
osoby, która pragnie być uznana przez prawo za osobę przynależącą do płci przeciwnej niż jej 
płeć metrykalna, ale wymaga także dwóch orzeczeń lekarzy określonych specjalności lub 
psychologa ze specjalizacją w zakresie seksuologii, które potwierdzają trwałe występowanie 
poczucia przynależności do płci odmiennej niż  płeć metrykalna. W postępowaniu o 
uzgodnienie płci naczelne znaczenie dowodowe ma oświadczenie wnioskodawcy oraz 
orzeczenia lekarskie. Projekt ustawy przyjmuje zatem, że rozbieżność między płcią 
psychiczną a płcią metrykalną ma podłoże medyczne. W art. 5 ust. 3 projektu ustawy 
zastrzega się,  że sąd rozpoznający wniosek o uzgodnienie płci może poprzestać na 
oświadczeniu wnioskodawcy oraz orzeczeniu, o których mowa w ust. 2, jeżeli nie budzą one 
wątpliwości. Przepis ten ma służyć zapobieganiu przewlekłości postępowania sądowego, 
które w obecnym stanie prawnym przedłuża przede wszystkim oczekiwanie na opinie 
biegłych.  
Zgodnie z projektem ustawy ostatecznie o uzgodnieniu płci orzeka sąd okręgowy w 
postępowaniu nieprocesowym w składzie zawodowym trzech sędziów. Rozwiązanie takie 
stanowi próbę pogodzenia interesów prawnych wnioskodawców z koniecznością ochrony 
bezpieczeństwa prawnego, m.in. poprzez zapobieganie fałszerstwom tożsamości czy próbom 
wykorzystania projektowanych rozwiązań prawnych dla innych celów niż przewiduje projekt 
ustawy.    
Zgodnie z projektem ustawy procedura sądowego uzgodnienia płci jest przewidziana dla 
osób, które dążą do uznania ich tożsamości płciowej oraz uzyskania zgodności między płcią 
odczuwaną psychicznie a płcią metrykalną. Jako płeć metrykalną projekt ustawy definiuje 
płeć wpisaną do aktu urodzenia (art. 2 ust. 1), natomiast jako tożsamość płciową rozumie się 
głęboko odczuwane wewnętrzne i indywidualne doświadczenie własnej płciowości, które 
odpowiada lub nie płci metrykalnej, włączając w to osobiste odczucie własnej cielesności 
(które może prowadzić do modyfikacji wyglądu zewnętrznego lub biologicznych funkcji 
 
 
metodami medycznymi, chirurgicznymi lub innymi) i inne formy wyrażania własnej 
płciowości (art. 2 ust. 2). Definicja tożsamości płciowej jest zapożyczona z Zasad Yogyakarty 
czyli Zasad dotyczących stosowania międzynarodowego prawa praw człowieka w stosunku 
do orientacji seksualnej oraz tożsamości płciowej (tłumaczenie polskie Zasad Yogyakarty jest 
dostępne m.in. w książce pod red. K. Remin, Zasady Yogyakarty. Zasady stosowania 
międzynarodowego prawa praw człowieka w stosunku do orientacji seksualnej i tożsamości 
płciowej, Warszawa 2009). 
Zamierzeniem projektowanej ustawy jest zmiana podejścia do rozumienia kryterium płci w 
polskim prawie poprzez uwzględnianie nie tylko cech biologicznych (czyli biologiczno-
morfologicznej budowy ciała), ale w równym stopniu psychiki i roli społecznej konkretnej 
osoby. Należy zaznaczyć,  że na gruncie psychologii wyróżnia się co najmniej dziesięć 
kryteriów, które określają  płeć. Różnice występujące między płcią  męską i żeńską dotyczą 
chromosomów, gonad, hormonów, wewnętrznej budowy narządów płciowych, zewnętrznej 
budowy narządów płciowych, fenotypu, systemów metabolicznych, mózgu, psychiki i w 
końcu metryki. O ile płeć psychiczna jest cechą stałą, kwestia mechanizmów decydujących o 
kształtowaniu się poczucia przynależności do określonej płci nie jest do końca zbadana (por. 
K. Imieliński, S. Dulko, M. Filar, Transpozycje płci. Transseksualizm i inne zaburzenia 
identyfikacji płciowej, Warszawa 1997, s. 5).  
Projekt ustawy rezygnuje ze stosowania terminu „zmiana płci” na rzecz terminu „uzgodnienie 
płci”, ponieważ w procedurze uzgodnienia płci nie dokonuje się konstytutywnej zmiany, ale 
jedynie usunięcia rozbieżności między określeniem płci w akcie urodzenia i innych 
dokumentach urzędowych a rzeczywistością społeczną, którą wyznacza trwałe poczucie 
przynależności do określonej płci. Projekt ustawy celowo rezygnuje także z definicji legalnej 
transseksualizmu oraz interseksualizmu, jak i z definicji legalnych takich terminów jak 
„osoba transseksualna” oraz „osoby interseksualna”. Uznaje bowiem, że są to pojęcia 
medyczne, a nie pojęcia prawne. Powyższe rozwiązanie są uzasadnione dążeniem do 
stworzenia takich instytucji prawnych, które nie stygmatyzują osób transseksualnych lub 
interseksualnych. Projekt ustawy zakłada tym samym odejście od medycznego podejścia do 
transseksualizmu, które sprzyja patologizacji tego zjawiska, na rzecz ujęcia tożsamości 
płciowej z perspektywy praw jednostki. Założenia projektu ustawy są w tym zakresie zgodne 
ze stanowiskiem Parlamentu Europejskiego  (Rezolucja Parlamentu Europejskiego z 28 
września 2011 w sprawie praw człowieka, orientacji seksualnej i tożsamości płciowej w 
 
 
państwach członkowskich ONZ)2. Parlament Europejski wezwał Komisję Europejską i 
wiatową Organizację Zdrowia do usunięcia zaburzeń tożsamości płciowej z listy zaburzeń 
psychicznych i zaburzeń zachowania oraz do stworzenia nowej klasyfikacji wolnej od ich 
patologizowania podczas negocjacji 11. wersji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i 
Problemów Zdrowotnych ICD-11. 
W celu skuteczniejszej ochrony praw jednostki, w szczególności jej integralności psychicznej 
i fizycznej czy wolności od nieludzkiego lub poniżającego traktowania, projekt ustawy 
zakazuje stosowania wymogu uprzedniego poddania się jakiejkolwiek interwencji medycznej, 
hormonalnej bądź chirurgicznej na etapie postępowania sądowego (art. 6). Potwierdza tym 
samym potrzebę ochrony osób transseksualnych i interseksualnych przed przymusową 
interwencją lekarską. Stanowisko, które odrzuca zabiegi medyczne jako warunek prawnego 
uznania tożsamości płciowej danej osoby, jest obecnie coraz bardziej powszechne. Uznaje je 
m.in. wyrok niemieckiego Federalnego Sądu Konstytucyjnego z dnia 11 stycznia 2011 r., 
BvR 3295/07. Projekt ustawy przyjmuje, że w przypadku niektórych osób jako element 
terapii transseksualizmu lub interseksualizmu wystarczy prawne uznanie ich przynależności 
do określonej płci bez podejmowania interwencji medycznych (por. S. Dulko, Stwierdzenie 
zmiany płci w drodze sądowej, Nowe Prawo nr 6, s. 76; K. Osajda, Cywilnoprawne aspekty 
zmiany płci u transseksualistów, op. cit., s. 186). 
Projekt ustawy uznaje, że zgodnie z normami Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (art. 18) 
małżeństwo to związek osób przeciwnej płci nie tylko w trakcie jego zawarcia, ale także w 
czasie jego trwania. Z tego też względu przewiduje jako jeden ze skutków wydania 
postanowienia o uzgodnieniu płci możliwość wystąpienia z powództwem o unieważnienie 
istniejącego małżeństwa przez każdego z małżonków, a także przez prokuratora (art. 22 
k.r.o.). Dodatkowo projekt ustawy zobowiązuje sąd do tego, by z urzędu zawiadomił 
prokuratora o wydaniu postanowienia o uzgodnieniu płci, co umożliwia wystąpienie z 
powództwem o unieważnienie przez prokuratora w przypadku, gdyby żaden z małżonków 
tego nie uczynił (art. 4 ust. 4 projektu ustawy). Orzeczenie przez sąd w odrębnym 
postępowaniu o nieważności małżeństwa ma skutek ex tunc, co oznacza, że małżeństwo nigdy 
nie zostało zawarte. W wyniku wyroku unieważniającego małżeństwo ustaje stosunek 
powinowactwa pomiędzy małżonkami, jednak dzieci urodzone w czasie jego trwania 
zachowują status dzieci małżeńskich. Do skutków unieważnienia małżeństwa w zakresie 
                                                           
2www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+TA+P7-TA-2011-
0427+0+DOC+XML+V0//PL 
 
 
stosunku małżonków do wspólnych dzieci oraz w zakresie stosunków majątkowych między 
małżonkami stosuje się odpowiednio przepisy o rozwodzie. Przy czym sąd orzekając o 
unieważnieniu na podstawie przesłanki wydania postanowienia o uzgodnieniu płci jednego z 
małżonków, nie może orzec, że zawarł on małżeństwo w złej wierze z powodu rozbieżności 
między tożsamością  płciową a płcią metrykalną, jeżeli nie zachodzi żadna inna przesłanka 
unieważnienia (art. 16¹ zd. 2 projektu ustawy). 
Zgodnie z art. 17 k.r.o. małżeństwo może być unieważnione tylko z przyczyn enumeratywnie 
wymienionych w kodeksie. Projekt ustawy wprowadzając do kodeksu nowy art. 16¹ dodaje 
zatem nową okoliczność umożliwiającą unieważnienie małżeństwa – tj. wydanie 
postanowienia o uzgodnieniu płci. Wybierając to  rozwiązanie prawne, projekt ustawy kieruje 
się celem zapewnienia ochrony interesów małżonków oraz ewentualnie ich małoletnich 
dzieci, a także osób trzecich. Projekt ustawy rezygnuje natomiast z wymogu uprzedniego 
rozwiązania związku małżeńskiego przez wnioskodawcę, który wymusza orzekanie przez sąd 
o rozpadzie pożycia małżeńskiego również w sytuacji, gdy pożycie faktycznie nie ustało i 
małżonkowie nadal wspólnie żyją czy wychowują wspólne dzieci. Należy zauważyć,  że w 
świetle międzynarodowych standardów praw człowieka wymóg uprzedniego rozwiązania 
związku małżeńskiego jest krytykowany. Potwierdza to stanowisko niemieckiego 
Federalnego Sądu Konstytucyjnego, który wymóg ten uznał za niezgodny z konstytucyjnym 
prawem do samostanowienia o sobie oraz ochroną małżeństwa, którego podstawą jest trwałe 
współżycie i podział obowiązków (por. wyrok Federalnego Sądu Konstytucyjnego z dnia 27 
maja 2008 r., 1 BvL 10/05; wyrok Trybunału Konstytucyjnego Austrii z dnia 8 czerwca 2006 
r., V4/06; sprawa H. przeciwko Finlandii, zakomunikowana przez Europejski Trybunał Praw 
Człowieka (w toku), nr skargi 37359/09).  
 
2.  Potrzeba ustawowej regulacji procedury uzgodnienia rozbieżności między 
tożsamością płciową a płcią metrykalną 
Brak ustawy kompleksowo regulującej procedurę uzgodnienia rozbieżności między 
tożsamością płciową a płcią metrykalną stanowi w Polsce jeden z głównych problemów osób 
transseksualnych oraz interseksualnych (Raport Agencji Praw Podstawowych Unii 
Europejskiej z 2008 i 2010 r. pt. Homofobia i dyskryminacja ze względu na orientację